Lato 2015
63
ISSN 1231-0115
cena: 20 zł
(w tym 5% VAT)
O wolną, równą
i braterską Europę ..................s. 4
Solidarność ludzka
i wolnomularska .....................s. 6
Hass – bezpieka – masoni ....s. 8
„Woliński” na tropach
polskich wolnomularzy .......s. 11
Czy łatwo
być mężczyzną? ....................s. 14
O przedłużaniu gatunku .....s. 18
Świnia Pyrrona .....................s. 20
Karty zamiast
młotka i dłuta ........................s. 22
Zapomniana wiedza
kahunów .................................s. 25
Konwersja i inicjacja ............s. 30
Wieczny pokój ......................s. 32
Oświecenie między
Kantem a Andersonem .......s. 34
Ludwik Stomma,
Powrót masonów..................s. 45
3
W o l n o m u l a r z P o l s k i l a t o 2 0 1 5 • n u m e r 6 3
N
iezalena Loa Kultura na
Wsch... Warszawy odby-
ła w poniedziałek 12 maja
2015r. tzw. białe prace. Wykład pro-
wadził dr Norbert Wójtowicz. Opowia-
dał o wybitnym polskim masonologu,
prof. Ludwiku Hassie, który w czasach
PRL przez wiele lat był tajnym współ-
pracownikiem Słuby Bezpieczestwa
o pseudonimie „Woliski”. Czy umie-
rajc w 2008 r., emerytowany profesor
bał si, e w archiwach IPN s dowody
jego współpracy z tajnymi słubami
PRL? I e na powierzchni wypłynie
TW „Woliski”?... Ju nigdy si tego
nie dowiemy.
Czytaj str. 8-13
W
naszej kulturze przez wiele wieków kobiety były
płci gorsz. Co ciekawe, i dzi jeszcze nierzad-
ko słycha głosy, e mczyznom jest ogólnie
łatwiej w yciu, z powodu samego tylko faktu urodzenia si
mczyzn. Czy jednak tak jest rzeczywicie? Na pewnym
poziomie ogldu rzeczywistoci rónica midzy kobiet
amczyzn zaciera si, patrzymy po prostu na człowieka
wcałym spektrum jego bogatego i zrónicowanego jeste-
stwa. Mistrzyni staje si Mistrzem, a Mistrz Mistrzyni. Nie
jestemy ju przeciwiestwami, jestemy czciami tego
samego, wzajemnie si przenikajcymi iprzechodzcymi
jedno w drugie. Czytaj str. 14-17
I
mmanuel Kant znacznie wyprzedzał czasy, w których
przyszło mu y, a jego system lozoczny przekracza
nadal mentalno zarówno jego, jak i naszej epoki.
Głboki humanizm tego lozofa wie si z przekonaniem,
e indywidualne tworzenie własnego ja powinno by nie-
rozerwalnie zwizane z trosk o los wiata. Myl, e ten
sposób widzenia wiata oraz pragnienie, eby zapanował
wieczny pokój na ziemi, jedno z najwikszych inajpik-
niejszych marze ludzkoci, jest bardziej właciwy czasom,
które nadejd, ni naszym. Czytaj str. 32-39
W n u m e r z e
HASS – BEZPIEKA – MASONI
CZY ŁATWO BYĆ MĘŻCZYZNĄ
WE WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE?
WIECZNY POKÓJ. NAJWYŻSZY IDEAŁ
I OSTATECZNY CEL LUDZKOŚCI
P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j
4z ż y c i a s t o W a r z y s z e n i a
a. Wystawy graki i fotograi w rodowiskach lokalnych War-
szawy, Gdaska, Sopotu, Bydgoszczy, Torunia, Inowrocła-
wia, Grudzidza wraz z prelekcjami na temat idei, załoe,
zasad Sztuki Królewskiej oraz istniejcych współczenie
form organizacyjnych wolnomularstwa, wygłaszane pod-
czas wernisay wystaw w rónych rodowiskach lokalnych.
- stycze 2014, Tajemnica Tajemnic, wystawa rysunku
i graki Wojciecha Mościbrodzkiego, Andrzeja Masianisa
i Linasa Domarackasa w warszawskiej Galerii Schody
(prelekcja Tomasz Szmagier)
- luty 2014, Finisa wystawy w Bydgoszczy i wydanie
ksiki Sztuka Królewska w Bydgoszczy. 230 lat tradycji
wolnomularskich (redakcja Tomasz Szmagier)
- kwiecie 2014, wystawa w Domu Kultury w Inowroc-
ławiu Wolnomularstwo – fakty i mity (prelekcja Tomasz
Szmagier).
b. Wykłady na temat historii i tradycji Sztuki Królewskiej,
prezentowane podczas wystawy pt. Masoneria. Pro
Publico Bono w Muzeum Narodowym w Warszawie,
w rodowiskach uniwersyteckich Kielc, a take dla
słuchaczy uniwersytetów trzeciego wieku w Warszawie,
Gdasku, Sopocie i Kielcach.
- stycze 2014, cykl wykładów i dyskusji powico-
nych dziejom i współczesnoci wolnomularstwa na
Uniwersytecie im. Jana Kochanowskiego w Kielcach,
w kieleckim Muzeum Spotkania Kultur oraz w Radio
„Kielce” (Tadeusz Cegielski)
- luty 2014 i luty 2015, Czarna legenda masonerii –
prawda czy fałsz?, spotkanie w Kielcach (Mirosława
Dołgowska-Wysocka)
- marzec 2015, Wybitni polscy wolnomularze – patrioci,
spotkanie na Uniwersytecie Trzeciego Wieku w Kielcach
O WOLNĄ, rÓWNĄ
I BrATErSKĄ EUrOPĘ
SPrAWOZDANIE MErYTOrYCZNE
Z DZIAŁALNOŚCI ISK W LATACH 2014/15
KONfErENCJE, WYSTAWY, ODCZYTY, PUBLIKACJE...
W
poniedziałek 18 maja 2015 r. odbyło si Walne Zebranie Instytutu Sztuka Królewska w Polsce. Przedłuono
do wrzenia mandat obecnemu zarzdowi na czele z Tadeuszem Cegielskim, Tomaszem Szmagierem
i Małgorzatą Misiuną oraz komisji rewizyjnej. Debatowano nad najbliszymi planami, w tym wakacyjnym
konkursem fotogracznym na temat zabytków masoskich w Polsce, i tymi bardziej odległymi, jak zbliajca si rocz-
nica 300-lecia powstania masonerii spekulatywnej, przypadajca na czerwiec 2017 r. Małgorzata Misiuna przedstawiła
sprawozdanie merytoryczne z działalnoci stowarzyszenia w roku 2014/15 (czytaj niej). Zapoznano si z planami
kolejnej wystawy masoskiej i konferencji w Kielcach. Wystawa odbdzie si od wrzenia 2015 r. do stycznia 2016 r.,
a konferencja naukowa – pod koniec padziernika br. Najciekawsza dyskusja dotyczyła zbliajcej si wielkimi krokami
rocznicy 300-lecia masonerii spekulatywnej (1717-2017). O planowanej midzynarodowej konferencji naukowej b-
dziemy na naszych łamach pisa nie raz. Tu tylko zajawimy, e to w naszym kraju, w Warszawie, odbdzie si to wane
wydarzenie, na które zaproszeni zostan wolnomularze, miłonicy Sztuki Królewskiej oraz naukowcy zainteresowani
masoneri z najbliszych nam krajów, czyli Litwy, Łotwy, Estonii, Białorusi, Ukrainy, Czech, Słowacji, Austrii, Niemiec
i Rosji. Bdzie to wkład naszego rodowiska w budowanie wolnej, równej i braterskiej Europy.
5
W o l n o m u l a r z P o l s k i l a t o 2 0 1 5 • n u m e r 6 3
z ż y c i a s t o W a r z y s z e n i a
oraz w Domu Kultury w Inowrocławiu (Mirosława
Dołgowska-Wysocka).
c. Organizacja i snansowanie midzynarodowej kon-
ferencji naukowej Obecność wolnomularstwa w kultu-
rze – dawniej i dziś, we współpracy z Uniwersytetem
Warszawskim oraz Muzeum Narodowym w Warszawie,
podczas nisau wystawy Masoneria Pro Publico Bono
w Muzeum Narodowym w dniach 9-10 stycznia 2015r.,
w których udział wzili referenci i gocie z Warszawy,
Krakowa, Gdaska, Poznania, a take z Litwy, Łotwy,
Francji i Anglii. Imprez uwietnił półgodzinny recital
fortepianowy Waldemara Malickiego. Prof. Tadeusz
Cegielski, pomysłodawca konferencji, przygotował
do druku w czasopimie „Hermaion” ok. 20 referatów
sporód 30 wygłoszonych podczas konferencji.
d. Wydanie płyty DVD prezentujcej wystaw Masoneria
pro publico bono, jej kulisy oraz histori przygotowa
(Tadeusz Cegielski i Krzysztof Załski, przy współpracy
z MNW oraz Sz... L... Walerian Łukasiski, WLNP).
e. Wydanie ksiki Frank-Massonia mężczyzn i kobiet
symboliczna, czyli niskich stopniów..., reprint z oryginału
z 1809 r. (Tomasz Szmagier).
f. Popularyzacja wiedzy na temat Sztuki Królewskiej po-
przez liczne wystpienia członków Stowarzyszenia w me-
diach: prasie, radiu, telewizji (m.in. w programach Dzień
dobry TVN oraz w TVP Kultura, wrzesie-padziernik
2014), a take poprzez Internet.
g. Publikacje na łamach „Wolnomularza Polskiego”:
• Sztuka Królewska w Bydgoszczy. 230 lat tradycji wolno-
mularskich, nr 57/2014
• Trójmiejska wystawa grak inspirowanych symboliką wol-
nomularską, nr 57/2014
• Tajemnica Tajemnic, wystawa rysunku i graki, nr 58/2014
• W Bydgoszcz, choć nie tylko, recenzja książki „Sztuka
Królewska w Bydgoszczy”, nr 58/2014
• Czy masoneria rządzi światem? czyli Tadeusz Cegielski
w Kielcach, nr 58/2014
• Masonka nie taka straszna, dr Mirosława Dołgowska-
Wysocka na Uniwersytecie Trzeciego Wieku w Kielcach,
nr 58/2014
• Masoneria pro publico bono, wystawy czasowe w Muze-
um Narodowym 11 września 2014 – 11 stycznia 2015,
nr 58/2014
• Masoneria prawdziwa. Bydgoszcz – Inowrocław, dwa
wieki tradycji, nr 59/2014
• Świat jako loża, konferencja wolnomularska 9-10 stycznia
2015, nr 59/2014
• Kto tylko mógł, przybył do Muzeum Narodowego,
nr 60/2014
• Tadeusz Cegielski, Masoneria pro publico bono, wystawa
w MNW, nr 60/2014
• Co mason robi młotkiem? Program edukacyjny w Muzeum
Narodowym, nr 61/2015
• Masoneria urokliwa pod urokiem wystawy, nr 61/2015
• Dwanaście prac Herkulesa, rozmowa z prof. T. Cegielskim,
nr 62/2015
• Świat jako loża, program konferencji naukowej, nr 62/2015
• Urokliwie o wystawie, nr 62/2015
• Tomasz Szmagier, Wolnomularstwo we współczesnej Polsce,
nr 62/2015
• Ewa Jaśkowska, Małgorzata Misiuna, Kobiety muszą mieć
prawo wyboru, nr 62/2015
h. Zorganizowanie strony internetowej Stowa-
rzyszenia Instytut Sztuka Królewska w Polsce:
www.sztukakrolewska.pl, m.in. z wykorzystaniem ma-
teriałów „Wolnomularza Polskiego” i fotograi prasowej.
W tym czasie odbywano regularne zebrania Zarzdu i spot-
kania dyskusyjne członków, prowadzone take w formie
seminaryjnej. W 2014 roku odbyło si kilkanacie spotka
dyskusyjnych członków, podczas których wypracowywa-
no plany realizacji celów statutowych Stowarzyszenia na
najblisze lata. Działalno Stowarzyszenia w 2014 roku
była w całoci prowadzona społecznie. #
P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j
6W y d a r z e n i a
S
kala zniszcze na terenie
całego kraju jest ogromna,
a w szczególnoci w stołecz-
nym Kathmandu. W gruzach legło
wiele unikalnych zabytków, w tym
połoona w epicentrum trzsienia
ziemi dawna stolica Nepalu – Gorkha.
Całkowitemu zniszczeniu uległa m.in.
zabytkowa wiea Dharahara, bdca
jedn z głównych atrakcji turystycz-
nych w Kathmandu, redniowieczny
kompleks witynny Swayambhu-
nath oraz stare budowle witynne
na placu Durbar, czyli „starówce”
stolicy Nepalu. Wiele wiosek w rejo-
nie epicentrum trzsienia praktycznie
zniknło z powierzchni ziemi. Ci, co
przeyli, pozostali bez ywnoci i da-
chu nad głow, koczujc w obozach
przesiedleczych.
Mimo e wiat nie pozostał obojtny
wobec tej tragedii i z wielu krajów na-
płynła pomoc ratunkowa, medyczna,
ywnociowa, nansowa i inna, ten naj-
biedniejszy kraj wiata potrzebuje cigle
wsparcia. Zwłaszcza nansowej pomocy
bezporedniej, która płynie od człowieka
do człowieka, bez poredników i rz-
dowego opodatkowania. Taka pomoc
jest najszybsza i najbardziej efektywna.
SOLIDArNOŚĆ
LUDZKA I WOLNOMULArSKA
m a ł g o r z a t a m i s i u n a
d a r i u s z m i s i u n a
7
W o l n o m u l a r z P o l s k i l a t o 2 0 1 5 • n u m e r 6 3
W y d a r z e n i a
W akcj pomocy dla Nepalczyków
włczyli si polscy wolnomularze, któ-
rzy tradycyjnie kultywuj w loach
dobroczynno i postawy solidarno-
ci braterskiej, obejmujce nie tylko
wolnomularzy, ale wszystkich ludzi
poszkodowanych lub cierpicych. So-
lidarno wolnomularzy opiera si na
fundamencie braterstwa, miłoci bra-
terskiej i dobroczynnoci. Jest zasad
postpowania, zapisan w konstytu-
cjach wszystkich obediencji wolno-
mularskich. Jest imperatywem mo-
ralnym postpowania masona. Take
w Zasadach konstytucyjnych Wielkiej
eskiej Loy Francji jest zapisane,
e „Wolnomularze powinni okazywa
sobie pomoc i opiek. Ich obowiz-
kiem jest rozcignicie łczcych ich
wizi na wszystkich ludzi”. Solidarno
braterska obejmuje zatem wolnomula-
rzy i profanów. Etyka wolnomularska
kładzie szczególny nacisk na fakt, e
wszyscy jestemy „Siostrami i Brami
w Ludzkoci”.
Wiele ló wolnomularskich signło
do swoich „worków wdowy”, wspie-
rajc nansowo konkretnych ludzi
i społecznoci lokalne. Dyskretnie
uczynili to take poszczególni wol-
nomularze. Zbiórkę pieniędzy dla
pokrzywdzonych w Nepalu prowadzi
między innymi Vajra Publications –
założone w 2004 roku przez Bidura
Dangola największe nepalskie wy-
dawnictwo specjalizujące się w pub-
likacji książek na temat antropologii,
socjologii i ekonomii Nepalu, a także
bujnego życia duchowego prowadzo-
nego przez mieszkańców tego kraju.
Wród około 150 opublikowanych
przez t rm tytułów znajduj si
przełomowe prace dotyczce szamani-
zmu, buddyzmu i hinduizmu, ze szcze-
gólnym uwzgldnieniem synkretyzmu
religijnego, który stanowi gwarancj
tolerancji wiatopogldowej w Nepalu.
Vajra Publications nie tylko przyczy-
nia si do rozwoju i zrozumienia tole-
rancji religijnej w Nepalu, ale aktywnie
uczestniczy w zapewnianiu pierwszej
pomocy dla osób pokrzywdzonych
w trzsieniu ziemi. Dostarczane s im
namioty, ywno oraz rodki nan-
sowe. Właciciel Vajra Publications,
Bidur Dangol, jest jednym z liderów
lokalnej społecznoci. To włanie dziki
nim pomoc – zwykle ułomna w przy-
padku aktywnoci duych organizacji
midzynarodowych – dociera szybko
do osób najbardziej jej potrzebujcych.
Szacuje si, e obecnie w Nepalu setki
tysicy osób nie posiada dachu nad
głow ani rodków do utrzymania. Po-
niewa lato to pora monsunu, a wic
obtych deszczów i komarów, wielu
z nich gro choroby. Dziennikarze
PAP donosz, e ycie w Kathmandu
powoli wraca do normalnoci. Otwie-
rane s sklepy, straganiarze wychodz
na ulic z warzywami. Spokój jest jed-
nak pozorny, poniewa kady wikszy
wstrzs wywołuje w Kathmandu czsto
nieobliczalne reakcje. Bez pomocy z na-
szej strony wielu Nepalczykom gro
głód, chłód i zarazy. #
M
oemy im pomóc, przeka-
zujc choby skromne za-
soby nansowe na konto PayPal:
vajrabooks@hotmail.com albo
na konto bankowe:
SUNRISE BANK
VAJ BOOKS
nr konta: 044 10094852011
SWIFT: SRBLNP
z adnotacj
„Nepal Earthquake Fund”
P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j
8s e k r e t y W a r s z t a t u
BIAŁE PrACE SZ... L... KULTUrA NA WSCH... WArSZAWY
HASS – BEZPIEKA – MASONI
s... m i r o s ł a W a d o ł ę g o W s k a - W y s o c k a
9
W o l n o m u l a r z P o l s k i l a t o 2 0 1 5 • n u m e r 6 3
s e k r e t y W a r s z t a t u
– Czy wielkie dzieło profesora Hassa wynikało z podpo-
wiedzi, prowadzenia, ułatwiania przez tajne służby? – pytał
drWójtowicz. – Czy profesor, który kilkanaście lat przeby-
wał w syberyjskich łagrach, chciał zwodzić służby i stał się
prawdziwym pasjonatem badań o polskiej i międzynarodowej
masonerii? W konkluzji referent stwierdził, e celem jego
wystpienia było pokazanie tragizmu prof. Hassa, który,
znalazłszy si midzy młotem a kowadłem, miał nadziej na
rozgrywanie z „bezpiek” jakiej gry na własnych zasadach.
– Chodziło o to, by pokazać, że z jednej strony uwikłany we
współpracę z SB zmuszony był do pisania „dyrdymał”, których
od niego oczekiwano, a z drugiej jako naukowiec starał się
zgłębić dzieje masonerii, publikując prace, w których takich
banialuk już ani śladu – podkrelił dr Wójtowicz.
Głos w trakcie ciekawej dyskusji zabrał brat-profesor
Tadeusz Cegielski, który znał prof. Hassa bardzo dobrze,
zamieszczał jego artykuły w wydawanym i redagowanym
przez siebie od 1992 r. pimie naukowym „Ars Regia”.
Ocenił, e profesor wydawał si bardzo zaangaowany
w masosk tematyk badawcz. – Jego metodzie można
sporo zarzucić. Że była dość toporna, materialistyczna,
co skutkowało brakiem zrozumienia masońskiego ducha,
ale w sumie pozostawił po sobie olbrzymią spuściznę
naukową, z najlepszą pracą, jaką była Sekta farmazonii
warszawskiej.
Podpisana niej wysłanniczka „Wolnomularza Polskiego”
przypomniała, e prof. Hass zwizał si take od 1994 r.
z redakcj „Wolnomularza Polskiego”. Stanł na czele Rady
Programowej pisma, do której weszli take prof. Maria
Szyszkowska oraz prof. Andrzej Nowicki. Z referatem
prof. Hassa na temat aktualnych perspektyw masonerii
w naszej czci Europy redaktor naczelny „Wolnomula-
rza Polskiego” Adam W. Wysocki pojechał w 1994 r. do
Wiednia na zjazd Uniwersalnej Ligi Masoskiej, której
honorowym członkiem Ludwik Hass nastpnie został.
Za całokształt swej pracy nad histori masonerii otrzymał
w 2005 r. od redakcji „Wolnomularza Polskiego” nagrod
Złotego Pióra.
Na spotkaniu w loy Kultura jeden z braci masonów
rzucił w pewnym momencie głonym szeptem: – Psy-
chopata, trockista, maniak!... Pomylałam, e niech ten
pierwszy rzuca kamieniem, kto sam bez grzechu – to
po pierwsze. Po drugie, Ludwik Hass rzeczywicie był
zaangaowanym trockist i to do koca swojego ycia.
Zapłacił za to wieloletnim zesłaniem do syberyjskich
łagrów. Znalazłam póniej zdjcia na stronie interne-
towej trockistów, którzy o „towarzyszu Ludwiku” nie
zapominaj, towarzyszyli mu w ostatniej drodze na
cmentarz, a w kad rocznic mierci na jego grobie
składaj kwiaty. Oto fragment artykułu z ich strony
internetowej (http://1917.net.pl/node/1670 pt. To-
warzysz Ludwik:
Pierwszy raz za swe polityczne zaangaowanie Ludwik
Hass zapłacił wkrótce po wkroczeniu Armii Czerwonej
na tereny wschodniej Polski. W listopadzie 1939 r. zo-
stał aresztowany i skazany na 8 lat obozu pracy, a potem
doywotnie zesłanie. Jako trockista nie mógł liczy na
pobłaliwo. – Od jego kolegi, który był z nim w Workucie
i zdołał wyjść z armią Andersa, wiem, że zachowanie Hassa
w obozie było przykładem dla wszystkich. W Workucie
znalazł się już po strajku trockistów i ich likwidacji... Był
osamotniony politycznie. A mimo to dla wszystkich innych
więźniów politycznych był przykładem oporu, solidarności,
zwykłego człowieczeństwa – mówi Jan Malewski, Polak
z Parya, od prawie 40 lat działajcy w IV Midzyna-
rodówce.
– I nawet Sybir nie wyleczył Pana z marksizmu? – pytał
w latach dziewidziesitych sdziwego Hassa Jacek Hugo-
-Bader, dziennikarz „Gazety Wyborczej”. – A dlaczego miał
wyleczyć, skoro ja mam rację? – odpowiadał. – Oprawcy,
bijąc mnie, potwierdzali moją słuszność, że Rosja Radziecka
jest zdegenerowanym państwem, w którym panuje dyktatura
biurokracji. To nie był komunizm. Stalinizm był formacją
rozrastającej się warstwy biurokracji, która doprowadziła
do kryzysu i degeneracji rewolucji.
Hassowi nie pozwolono na skorzystanie z formalnie obej-
mujcej go amnestii po umowie Sikorski-Majski w 1941 r.,
nie udało mu si te wyrwa do armii Berlinga. Pracował
przy wyrbie lasu, w kołchozie i kopalni. Z „Prawdy”
i „Izwiestii” nauczył si rosyjskiego, dziki czemu został
pomocnikiem ksigowego, równie zesłaca. – Pomiędzy
autentycznymi więźniami politycznymi istniała prawdziwa
solidarność. Pomagaliśmy sobie, wspieraliśmy jedzeniem –
wspominał Hass.
Po wyjciu z łagru w 1947 r. samotno mogła go
zniszczy – stał si alkoholikiem. Przestał pi, kiedy
si oenił. Był wtedy na zesłaniu pod kołem podbie-
gunowym w republice Komi. Cho po upadku Berii
w 1953 r. formalnie był wolnym człowiekiem, nie miał
prawa wyjazdu do Polski. Nigdy – ani w łagrze, ani na
zesłaniu – nie przyznał si do winy i do koca twardo
dał, aby jego proces został przeprowadzony raz jesz-
cze. Nie chciał by zwolniony z innych powodów, cho
wielokrotnie wczeniej sugerowano mu, aby podpisał
kwitek i bdzie wolny. On chciał rehabilitacji... której
doczekał si dopiero w 1956 r. Sd we Lwowie unie-
wanił wówczas wyrok i Ludwik Hass mógł wróci do
kraju. Z on i synem.
* * *
Po wielu latach, gdy był ju uznanym polskim bada-
czem masonerii, w redakcji kwartalnika „Ars Regia” (2
(7)/1994) odbyła si rozmowa o jego najnowszej ksice
pt. Masoneria polska XX wieku. Uczestniczyli w niej
P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j
10 s e k r e t y W a r s z t a t u
Tadeusz Cegielski, Janusz Maciejewski, Janusz Tazbir
i Elbieta Wichrowska. Prof. Janusz Tazbir podkrelił,
e rozpatrujc działalno naukow prof. Hassa, trzeba
take wzi pod uwag jego przeycia osobiste. „Musz
powiedzie, e panowie bylicie pierwszymi ywymi
masonami, których widziałem, poznałem. Nie takimi,
jakich kreuje Ład, Słowo – Dziennik Katolicki.
No, teraz ju mog tych masonów policzy na palcach
jednej rki. Tymczasem Hass jest pierwszym ywym
trockist, z jakim si zetknłem. Trockista to była obelga,
zarzut, który prowadził do łagru, na rozstrzelanie, ale
ja przed Hassem nie widziałem ywego trockisty. [...]
Hass dziki swym przeyciom moe mie zrozumienie
wielu spraw. Jeszcze raz podkrelam, e ekscentryczno
Hassa pozwala mu rozumie wiele z masonerii, ale rów-
nie uniemoliwia mu...”. Niestety, prof. Tazbir swego
zdania wówczas nie do koczył. A aden z dyskutantów
kwestii nie podjł, poza skonkludowaniem, e Hass był
„naprawd niezwykły” (Cegielski).
Nie wiem, czy pojmuj intencj profesora Tazbira. By
moe chodziło mu o to, e dobry trockista nie mógłby
nigdy zosta dobrym masonem. To s dwa wykluczajce
si systemy pojmowania wiata i obowizujcych w nim
wartoci. Oczywicie, Ludwik Hass, „dobry trockista”,
mógł zosta wybitnym badaczem masonerii, czyli maso-
nologiem, którym nota bene si stał.
Pozostaje kwestia oceny jego współpracy z SB. Nigdy ju
nie powie nam sam, o czym mylał, podpisujc w wizieniu
stosowny papier. e ma do łagrów na Syberii? e swoje
wycierpiał i chce y jak inni normalni ludzie? e PRL
to „kreatura” poststalinowska, a wewntrzne rozgrywki
„partyjniaków” s z punktu widzenia interesów midzy-
narodowego proletariatu i ogólnowiatowej rewolucji bez
znaczenia? e przechytrzy „głupich tajniaków” i zapewni
sobie warunki do pracy, któr kocha? Pewnie mona by
mnoy podobne pytania.
Dla mnie osobicie miar współpracy Hassa z SB jest fakt,
i skład członkowski tajnej warszawskiej loy Kopernik
nigdy nie został ujawniony w czasach „słusznie minio-
nych”. Jeli ju Hass donosił, to tak robił, by wskazywa
masonów paryskich, którzy byli wymienieni w dostpnych,
wewntrznych biuletynach. adnego masona za „czyste
masostwo” w PRL nie aresztowano. Było to w sumie gro-
no dwudziestu kilku osób. Jeli wolnomularze byli wród
internowanych w grudniu 1980 roku, to za konspiracj
solidarnociow, nie wolnomularsk.
Dzisiaj moemy powiedzie, e po przełomie w 1989 r.,
pocztek lat dziewidziesitych były to czasy, gdy rozwi-
zano stare, PRL-owskie słuby bezpieczestwa. Emeryto-
wany profesor Ludwik Hass został wolnym człowiekiem,
który z wyroków dziejów „zerwał si ze smyczy”; ubeckiej
smyczy. Czy umierajc w 2008 r., bał si, e w archiwach
IPN s dowody jego współpracy z tajnymi słubami PRL?
I e na powierzchni wypłynie TW „Woliski”?... Ju nigdy
si tego nie dowiemy.
Mirosława Dołęgowska-Wysocka
LUDWIK HASS JEST AUTOrEM KILKUSET rOZPrAW, PrZYCZYNKÓW
IrECENZJI NAUKOWYCH OrAZ KILKUNASTU KSIĄŻEK, M.IN.:
• Sekta farmazonii warszawskiej. Pierwsze stulecie wolnomularstwa w Warszawie (1721–1821), PIW, Warszawa
1980, ss. 675. Seria: Biblioteka Wiedzy o Warszawie.
• Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej w XVIII i XIX wieku, Wyd. Ossolineum, Wrocław 1982, ss. 572.
• Ambicje, rachuby, rzeczywistość. Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej
1905–1928, PWN, Warszawa 1984, ss. 398.
• Zasady w godzinie próby. Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej 1929–1941, PWN,
Warszawa 1987, ss. 359.
• Masoneria polska XX wieku. Losy, loże, ludzie, Ocyna Wydawnicza Polczek PCK, Warszawa 1993, ss. 360.
• Wolnomularstwo rosyjskie w podziemiu 1822–1921, Wyd. Bellona, Warszawa 1996, 1998, ss. 299.
• Wolnomularstwo rosyjskie na obczyźnie i powrót w strony rodzinne, 1918–1995, Wyd. Bellona, Warszawa 1998.
• Wolnomularze polscy w kraju i na świecie 1821–1999. Słownik biograczny, Ocyna Wydawnicza Rytm,
Warszawa 1999, ss. 660.
• Świat wolnomularski. Konkrety. Tom 1. Trudne czasy 1932–1945, Wyd. Mazowiecka Wysza Szkoła Humani-
styczno-Pedagogiczna, Łowicz 2004, ss. 302.
• Świat wolnomularski. Konkrety. Tom 2. 1945 – lata dziewięćdziesiąte XX w., Wyd. Neriton, Instytut Historii
PAN, Mazowiecka Wysza Szkoła Humanistyczno-Pedagogiczna, Warszawa 2006, ss. 507.
Na podst. Wikipedii, oprac. wys.
11
W o l n o m u l a r z P o l s k i l a t o 2 0 1 5 • n u m e r 6 3
s e k r e t y W a r s z t a t u
„Wolnomularz Polski”: 12 maja
wysłuchaliśmy Pańskiego wykładu
o związkach Ludwika Hassa ze
Służbą Bezpieczeństwa. Dlaczego
właśnie taki temat i dlaczego
właśnie ta osoba?
Norbert Wójtowicz: – Ludwik Hass,
polski historyk i badacz dziejów maso-
nerii, to posta, której osobom zainte-
resowanym t tematyk przedstawia
nie trzeba. Jego Sekta farmazonii war-
szawskiej, trzyczciowa monograa
powicona losom masonerii w Euro-
pie rodkowo-Wschodniej, dwa tomy
zatytułowane Świat wolnomularski czy
wreszcie słownik biograczny polskich
wolnomularzy (patrz Bibliograa na
str. 10, red.) to prace, bez znajomoci
których trudno mówi o prowadzeniu
rzetelnych bada nad wolnomular-
stwem. Jak zauwaył swego czasu Ta-
deusz Cegielski: „poniekd wszystkie
prace powicone wolnomularstwu,
jakie powstaj w Polsce, […] s w ja-
kiej mierze pisane «za lub przeciw
Hassowi». Inaczej jeszcze: kady, kto
podejmuje problematyk masonerii
– równie t najbardziej aktualn –
musi ustosunkowa si do twórczoci
Profesora” (w: Ludwik Hass – historyk
wolnomularstwa, „Ars Regia”, 1993, nr
2). Ale eby móc naleycie odnie
si do tej twórczoci, potrzebna jest
znajomo nie tylko tych prac, ale
równie znajomo skomplikowanych
meandrów ycia ich autora.
Jeszcze przed wybuchem wojny
rozpoczł studia historyczne na
Uniwersytecie Jana Kazimierza we
Lwowie, lecz niedane mu było ich
dokoczy. Jego trockistowskie po-
gldy sprawiły, e w 1939 r. został
aresztowany, a nastpnie skazany
na 8 lat obozu pracy i doywotnie
zesłanie. Do Polski mógł powróci
dopiero w 1957r., po majcej miejsce
rok wczeniej rehabilitacji. Tych po-
nad 17 lat niewtpliwie wpłynło na
jego póniejsze postrzeganie wiata
i sprawiło, e próbujc dokonywa
jakiej oceny jego póniejszych wybo-
rów, nie moemy o nich zapomnie.
W marcu 1965 roku Hass został
aresztowany pod zarzutem udziału
w pisaniu i rozpowszechnianiu Listu
otwartego do Partii Kuronia i Mo-
dzelewskiego. W styczniu 1966 roku
wyrokiem sdu wojewódzkiego dla
miasta st. Warszawy został skaza-
ny na 3 lata wizienia, skd został
przedterminowo zwolniony w kocu
sierpnia 1966. Komentujc ten fakt,
zauwaył: „Jest postp – najpierw
spdziłem w wizieniu 17 lat, teraz
ju tylko 17 miesicy”. Moe nieco
„WOLIńSKI” NA TrOPACH
POLSKICH WOLNOMULArZY,
CZYLI PErYPETIE LUDWIKA HASSA Z SB
r o z m o W a
z d r . n o r b e r t e m W ó j t o W i c z e m
P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j
12 s e k r e t y W a r s z t a t u
dziwi fakt zwolnienia po zaledwie
kilku miesicach, lecz pewne wyja-
nienie sprawy moe dawa zachowana
„Teczka Pracy Tajnego Współpra-
cownika ps. «Woliski»” z której
wynika, e to włanie w tym czasie
został pozyskany do współpracy.
Z problematyk wolnomularsk
Ludwik Hass zetknł si przy oka-
zji wczesnych bada powiconych
piłsudczykom i inteligencji dwu-
dziestolecia midzywojennego, ale
to włanie przy okazji sprawy Kuro-
nia i Modzelewskiego, w stenogramie
rozmowy z 20 marca 1965 r., pojawiła
si pierwsza wzmianka wiadczca
o tym, e funkcjonariusze bezpieki
mieli wiadomo jego zainteresowa-
nia t problematyk.
Gdzie znajdują się obecnie akta
Hassa – „Wolińskiego” i w jakim
zachowały się stanie?
– „Akta Hassa” to w tym wypad-
ku okrelenie nieco na wyrost, gdy
w sumie zachowała si jedynie cz
materiałów dotyczcych jego kon-
taktów z bezpiek. Niewtpliwie
kluczowa dla problematyki, na któ-
rej si tu koncentrujemy, jest
wspomniana „Teczka Pracy
Tajnego Współpracownika
ps. «Woliski»”, a w zasadzie
zachowany II tom tej teczki
znajdujcy si obecnie w Biu-
rze Udostpniania i Archiwi-
zacji Dokumentów Instytutu
Pamici Narodowej. Ponadto
nieco rozproszonych materia-
łów zwizanych z działalno-
ci „Woliskiego” znajdziemy
w przechowywanych tam ze-
społach powiconych wolno-
mularstwu (i temu, co zda-
niem funkcjonariuszy wizało
si z wolnomularstwem). Za-
chowane w BUiAD materiały,
co wane, nie dotycz jedynie
jego współpracy z resortem
bezpieczestwa, ale równie
działa bezpieki zwizanych
jego rozpracowywaniem, jak
choby materiały dotyczce
sprawy Kuronia i Modzelew-
skiego czy materiały S.O.R. „Mały”.
Kto oprócz Pana nimi się
interesował?
– Powicone Hassowi SB-eckie ma-
teriały nie były, jak do tej pory, szerzej
wykorzystywane. Odwoływał si do
nich jedynie Andrzej Friszke w pracy
Czas KOR-u. Jacek Kuroń a geneza
Solidarności (Kraków 2011), jednake
bardziej chodziło mu o elementy zwi-
zane z działalnoci polityczn, anieli
o to, co wizało si z problematyk
wolnomularsk.
Jaką mniej więcej część stanowią
kwestie masońskie, a jaką inne,
opozycji?
– Pytanie do trudne, bo nie sposób
tego szczegółowo zliczy. W mate-
riałach „Woliskiego” bardzo czsto
mamy zreszt do czynienia z prze-
mieszaniem obu tych aspektów. Obok
siebie moemy znale zarówno jed-
no, jak i drugie, bo zadania wyzna-
czane mu przez prowadzcego go
funkcjonariusza dotyczyły zarówno
opozycji, jak i inwigilacji rodowisk
wolnomularskich. Pytanie to jest
trudne równie dlatego, e jak np.
mielibymy zakwalikowa jego do-
niesienia dotyczce osób zwizanych
z Klubem Krzywego Koła? Z jednej
strony były to materiały dotyczce
osób zaangaowanych w działalno
polityczn, a z drugiej niejednokrotnie
osób zwizanych z wolnomularstwem.
I nawet jeli czasem nie mówiły one
o wolnomularstwie wprost, to prze-
cie charakteryzowały równie i to
rodowisko.
Jaki obraz masonerii z tych akt się
wyłania?
– Obraz zdecydowanie odmienny
od tego, który znamy z jego pub-
likacji. Decydujc si na podjcie
współpracy z bezpiek, Hass usiłował
rozgrywa własn gr. Miał on wia-
domo, e prowadzenie bada nad
polskim wolnomularstwem wymaga
pogłbionych bada ródłowych nie
tylko w kraju, ale równie za granic.
W jego sytuacji politycznej dopro-
wadzenie do takiej kwerendy bez
wsparcia ze strony funkcjonariuszy
wydawało si niemal niemoliwe.
Skoro tego od niego oczekiwano, to
chcc utrzyma si w grze, zmuszony
był opowiada równie „banialuki”,
których nie uwiadczymy ju w jego
pracy naukowej. Dlatego te raporty
powicone wolnomularstwu, nie-
zalenie od rzeczowych informacji
dotyczcych paryskiego Kopernika
i osób zaangaowanych w jego prace,
zawieraj szereg sformułowa, na
które patrzymy z do duym zdzi-
wieniem. Ot, choby zawarte w in-
formacji operacyjnej stwierdzenie, e
zbierajc materiały do swojej pracy
o historii wolnomularstwa, Hass
„stwierdził, e wolnomularstwo stało
si obecnie bardzo wanym tematem
sterowniczym Stanów Zjednoczo-
nych”. Poniewa jego mocodawcy
traktowali spraw jako polityczn,
std te on sam pisał w podobnym
duchu: „Do zagadnie do istotnych
dla zrozumienia mechanizmów i po-
wiza istniejcych obecnie w Polsce,
przede wszystkim w Warszawie, prze-
13
W o l n o m u l a r z P o l s k i l a t o 2 0 1 5 • n u m e r 6 3
s e k r e t y W a r s z t a t u
rónych grup opozycyjnych, naley
rola w tym tutejszych wolnomularzy,
ich przypuszczalnie kółka czy po-
dobnej formy organizacyjnej. […]
Wane jest zorientowanie si, w jakim
kierunku idzie masoska inspiracja
opozycji w Polsce. […] Sdzi mo-
na, e wynikiem tej inspiracji jest
przede wszystkim pełne włczenie
si rónorodnych sympatyków PPS
czy uwaajcych si za PPS-owców
do Ruchu Demokratycznego. […]
Po trzecie, orientacja masonerii wy-
raałaby si w podkrelaniu legalno-
ci działania opozycji i niechci do
masowych wystpie ulicznych itp.
z udziałem szerokich mas ludowych
a robienie nacisku na wystpienie
inteligenckie, w ogóle «pokojowe»
i podkrelanie takich włanie form
działania”.
Jakim agentem był Hass? –
ideowym, zmuszonym do
współpracy?
– W zachowanych materiałach brak
jest jakichkolwiek podstaw do przy-
jcia tezy o jakim bezporednim
przymuszaniu go do współpracy, typu
nacisk zyczny czy szanta. Naley
jednak pamita, e ten człowiek miał
za sob represje ze strony sowieckiego
aparatu bezpieczestwa i blisko dwie
dekady zesłania. Dowiadczenia te
z pewnoci wpłynły na jego postrze-
ganie wiata, tote w sytuacji areszto-
wania i ponownego zagroenia do
szybko zdecydował si na „szczere
rozmowy” z funkcjonariuszami. Jak
podkrelał Friszke: „Wród areszto-
wanych słabym ogniwem okazał si
Ludwik Hass. Zatrzymany 20 marca
[1965] «pkł» jeszcze tego samego
dnia podczas rozmowy z dwoma o-
cerami SB – Pawłowiczem i Opali-
skim, którzy bardzo umiejtnie kusili,
sugerujc spor wiedz SB: «pomimo
e pan prowadzi tego rodzaju konspi-
racyjny tryb ycia, e panu si wyda-
wało, e wszystkie spotkania, kontakty
i rozmowy s nam nieznane, to ja tu
pana musz z błdu wyprowadzi»”.
Zainicjowana wówczas ni dialogu
z funkcjonariuszami została sforma-
lizowana w 1966 roku i po zwolnieniu
z wizienia Hass podjł systematyczn
współprac z SB, pocztkowo jako
kontakt operacyjny, a nastpnie jako
tajny współpracownik ps. „Woliski”.
Kto mógłby zapyta, czemu kon-
tynuował t współprac i „donosił
na opozycj”? W pewnym stopniu
odpowied na tak postawione pyta-
nie moe nam da głbsze spojrzenie
na pogldy Hassa. Przez całe swoje
ycie był on głboko przekonanym
komunist-trockist. Nawet jeli nie
zgadzał si z istniejcym w Polsce po-
rzdkiem prawnym, to równoczenie
ywił głbokie przewiadczenie, e
opozycja, na któr donosił, to nie jest
„jego opozycja”. Dlatego te nie widział
w swoim postpowaniu nic zdronego.
Wszak jak podkrelał w 1989, „jedna
jest tylko droga honoru i uczciwoci
– droga rewolucyjnego socjalizmu”.
W jaki sposób SB posłużyła się
informacjami uzyskanymi od
Hassa?
– Poczwszy od 1970 roku, dało si
zauway stałe zainteresowanie re-
sortu bezpieczestwa problematyk
wolnomularsk, która pojawiała si
w wielu dokumentach Słuby Bez-
pieczestwa. Poza rozproszonymi
wzmiankami w materiałach z obserwa-
cji i rozpracowywania poszczególnych
osób, istniały co najmniej trzy sprawy
załoone specjalnie na polskie struk-
tury wolnomularskie: S.O.S. „Wi”,
S.O.R. „Amici” i S.O. „Delta”. War-
to zauway, e ta pierwsza została
wszczta wyłcznie na skutek jedno-
ródłowego doniesienia, które wyszło
włanie od K.O. „Woliski”. Jednake
sposób postpowania z materiałami
uzyskiwanymi od Hassa zdawał si
wiadczy o tym, e w wikszoci
przypadków funkcjonariusze nie
traktowali problemu wolnomularstwa
zbyt powanie. Wprawdzie spisywano
raporty i zlecano kolejne zadania, ale
jak si wydaje, to, co dla Hassa było
prób dotarcia do wolnomularzy, dla
nich stanowiło prób spenetrowania
rodowisk opozycji politycznej w kraju
i jej powiza za granic.
W jaki sposób współpraca z SB
mogła wpłynąć na działalność
naukową profesora?
– Słuba Bezpieczestwa z pew-
noci nie prowadziła za niego ad-
nych bada, ani nie narzucała mu
wniosków do prac naukowych, gdy
Hass – jak si wydaje – potrał do
umiejtnie oddzieli wnioski pisane
w raportach dla bezpieki od nauko-
wych wniosków zawartych na kartach
jego ksiek. Z pewnoci jednak
wsparcie ze strony funkcjonariuszy
w sposób wydatny ułatwiło mu cho-
by przeprowadzenie zagranicznych
kwerend badawczych. Mona si jed-
nak zastanowi nad czym innym…
Aczkolwiek, jak wspomniałem, te-
matyka wolnomularska przewijała
si w badaniach Hassa jeszcze w la-
tach szedziesitych, to z uwagi na
brak moliwoci dotarcia do osób
i ródeł w pocztkowym okresie nie
sigał do współczesnoci. W 1971
roku obronił rozpraw doktorsk
i zaczł szuka tematu do przyszłej
rozprawy habilitacyjnej. Zlecenie mu
wówczas przez ocera prowadzce-
go zainteresowania si masoneri
zbiegło si w czasie z prowadzonym
przez niego poszukiwaniem nowych
obszarów badawczych. W tej sytuacji
moe pojawi si nieco przewrotne
pytanie o to, na ile to zadanie zlecone
wówczas „Woliskiemu” mogło mie
wpływ na fakt, i przez reszt ycia
wolnomularstwo stało si pierwszym
i zasadniczym tematem bada Has-
sa? Czy w innych okolicznociach ta
problematyka zdominowałaby jego
póniejsze ycie naukowe w a tak
wielkim stopniu? I na ile wreszcie
zadanie to miało wpływ na fakt, i
z biegiem czasu Ludwik Hass stał si
wybitnym specjalist w zakresie hi-
storii wolnomularstwa w naszej czci
Europy? Jeli rzeczywicie sytuacja
ta spowodowała skoncentrowanie si
jego zainteresowa na wolnomular-
stwie, to moe okaza si, e funk-
cjonariusze Słuby Bezpieczestwa,
w sposób zupełnie niezamierzony,
przyczynili si znaczco do rozwoju
polskiej masonologii. #
P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j
14 k r a W a t i f a r t u s z e k
CZY ŁATWO BYĆ
MĘŻCZYZNĄ
WE WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE?
s ... s o n i a L e r s k a
15
W o l n o m u l a r z P o l s k i l a t o 2 0 1 5 • n u m e r 6 3
k r a W a t i f a r t u s z e k
I
nnymi słowy, nic nie wskazuje na to, eby bycie mczy-
zn samo w sobie było znaczcym ułatwieniem w yciu,
a wrcz mona powiedzie, e fakt bycia mczyzn –
w wietle przedstawionych statystyk – jest ju sam w sobie
najwikszym z moliwych czynników ryzyka. Patrzc na te
zjawiska z punktu widzenia socjologii, mona zastanawia
si, jak to si stało, e jedna połowa ludzkoci zdecydowanie
czciej dryfuje i wpada na skały ni jej druga połowa.
NIECO PSYCHOLOgII
Psycholog Steve Biddulph w swoim bestsellerze pt. Męskość.
Nowe spojrzenie stawia tez, e przyczyn obserwowanych
negatywnych zjawisk w kwestii niemonoci odnalezienia
si w yciu przez du cz mczyzn jest brak opieki nad
synami ze strony ojców i marginalizowanie roli mczyzny
w wychowaniu potomka. Syndrom nieobecnego zycznie lub
mentalnie ojca, nieprzekazujcego synowi wiedzy o tym, co to
znaczy by mczyzn. Zgadzam si z t tez. Wychowaniem
dzieci bez wzgldu na płe przez bardzo długi czas zajmowały
si głównie kobiety, a i dzi model ten jest bardzo czsty. Nie
negujc w aden sposób wkładu matek w wychowanie synów,
wydaje mi si jednak, e w dziecistwie potrzebuj oni równie,
a by moe nawet przede wszystkim, wzorca tej samej płci.
NIECO HISTOrII
Pocztków marginalizacji roli ojca w wychowaniu dzieci
mona upatrywa ok. 200-230 lat temu, w czasach rewolucji
przemysłowej. Wtedy to mczyni wyszli do fabryk i hut,
zjechali do kopalni, zniknli z domu na cały dzie, aby
powróci wieczorem tak zmczonymi, e zaangaowanie
si w ycie rodzinne i wychowanie dzieci było ostatni
rzecz, na jak mieli sił i ch.
Wczeniej mczyni i kobiety wraz z dziemi czsto
wspólnie pracowali i spdzali duo czasu razem. W okresie
rewolucji przemysłowej nastpił bardzo jasny podział ról
na nieobecnego, zarabiajcego ojca i obecn, troszczc si
o ognisko domowe matk. Do tego naley doda seri kata-
strof w postaci emigracji, kryzysów gospodarczych i wojen
wiatowych, które po pierwsze zycznie zdziesitkowały
mczyzn, a po drugie tych, którzy ocaleli, tak okaleczyły
psychicznie, e z „bagaem” traumatycznych dowiadcze
trudno im było odnale si w rzeczywistoci, a co dopiero
przekazywa wzorce mskoci synom.
Tak wic od jakich siedmiu pokole, przynajmniej w Eu-
ropie, mamy do czynienia z sytuacj bardzo ograniczonego
kontaktu ojca z synem, a z tym wie si przekazywany z po-
kolenia na pokolenie kryzys mskoci, wynikajcy z braku
wiedzy na temat tego, czym owa msko jest. Chłopiec
jest jak komputer bez oprogramowania, które powinien
wgra mu ojciec. Jemu jednak tego soware’u równie
nikt nie wgrał, tak wic z pokolenia na pokolenie jest
przekazywana głównie pustka i wtpliwoci.
Dawne społecznoci potrały o to zadba. W ksice
pt. Żelazny Jan: rzecz o mężczyznach, bdcej opowieci
o istocie mskoci w icie bajecznej oprawie barwnej
symboliki, mitologii, zapomnianych tradycji i jungowskich
archetypów, jej autor Robert Bly mocno podkrela nie-
zwykle doniosł funkcj mskiej inicjacji, na przykładzie
dawnych rytuałów przejcia z dziecistwa do dorosłoci,
obecnie w naszej kulturze całkowicie zapomnianych.
Wikszo prastarych kultur na wiecie wykształciła prak-
tyki inicjacji, symbolicznego przyjmowania młodzieca
do wspólnoty mskiej. W kulturze słowiaskiej były to
postrzyyny, w czasie których siedmioletni chłopiec po
rytualnym obciciu mu włosów przez ojca przechodził
pod jego opiek. Inicjowany otrzymywał swoisty trening
wartoci i zachowa, wzorzec mskoci. Czy taki wzorzec
przystawałby do czasów współczesnych jest kwesti od-
rbn, wane, e mczyzna, zanim dojrzał biologicznie
i społecznie, otrzymywał co bardzo konkretnego od
starszych, dowiadczonych członków plemienia, co, co
dawało mu poczucie sensu i oparcie psychiczne.
Jeszcze dzi, odwiedzajc rdzennych mieszkaców rejonu
Pacyku, Azji czy Afryki, mona si przekona, e ten mo-
del, który u nich nigdy nie zanikł, pozwala ojcom okazywa
synom ogromn czuło, miło, rado, wprowadza ich
w sfer duchow człowieka i wyraa całe bogate i pikne
spektrum ludzkich emocji, nie tracc przy tym nic z auto-
rytetu i bez uszczerbku dla nauczenia młodego człowieka
dyscypliny, siły czy odwagi.
JAKI JEST STAN OBECNY?
Współczenie młody mczyzna, czsto w ogóle wycho-
wywany tylko przez matk albo nieobecnego psychicznie
ojca, nie wie, kim tak naprawd ma si sta. Rozumie,
e ma zosta mczyzn, ale nie ma jasnego wzorca
NA POCZĄTEK KILKA fAKTÓW:
• Mężczyźni żyją przeciętnie 6 lat krócej niż kobiety, a ich śmiertelność w każdej kategorii wiekowej jest
wysza ni miertelno kobiet.
• Mężczyźni stanowią 80% osób bezdomnych.
• 90% przestępstw dokonywanych jest przez mężczyzn, a 70% oar przestępstw to mężczyźni, przy czym wśród
seryjnych morderców kobiet w zasadzie nie ma.
• W szkołach 90% dzieci sprawiających problemy wychowawcze to chłopcy.• W czterech na pięć przypadków rozwodów inicjatorką jest kobieta.• 86% samobójstw popełnianych w Polsce to samobójstwa mężczyzn.
P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j
16 k r a W a t i f a r t u s z e k
tej mskoci, jasnego „oprogramowania”. Ojciec, jeli
w ogóle jest obecny w yciu syna, czsto jest dla niego
postaci jednowymiarow, chłodn i monolityczn. To
powoduje, e młody człowiek szuka wzorca poza domem,
a w dzisiejszych czasach o takie sztuczne i uproszczone
– eby nie powiedzie prostackie wzorce mskoci – nie-
zwykle łatwo. Filmy, reklamy i nieprawdziwe opowieci
wymieniane midzy młodymi chłopcami, którzy chc
sobie wzajemnie zaimponowa, to strzpy konwencji
i dyktatów, z których młodzi mczyni próbuj wyczyta,
jaka jest ich rola w społeczestwie i czego si od nich
oczekuje, a nastpnie poskłada siebie. Z tych niepełnych,
nieprawdziwych, uproszczonych, a czasem wrcz kary-
katuralnych szablonów zachowa nie sposób oczywicie
wyrzebi mczyzny na miar współczesnych, niełatwych
czasów. Std włanie bierze si tak dua liczba pozornych
„twardzieli”, którzy w obliczu przeciwnoci losu, wpisa-
nych przecie w samo ycie jako takie, nie mogc sobie
z nimi poradzi, uciekaj w przemoc, nałogi, agresj
czy samobójstwa. Naladownictwo obserwowanych
schematów, czsto oparte na płaskich, nierealistycznych
postaciach z ekranu, jest chci pokazania, e nie jest si
gorszym ni inni przedstawiciele płci mskiej, wzajemna
konkurencja jest bowiem niejako ewolucyjnie wpisana
w gatunek mski.
Kobiety z kolei maj wrodzony naturalny mechanizm ł-
czenia si i dzielenia swoimi troskami na bardzo intymnym
poziomie, które to cechy w przypadku mczyzn wystpuj
rzadko. Czsto tzw. mskie przyjanie sprowadzaj si do
wspólnego wyjcia na piwo i wymiany nic nie znaczcych
wypowiedzi, a gdy przychodzi co do czego, to okazuje si,
e tzw. kumple zupełnie si nawzajem nie znaj, czsto nie
wiedz o sobie podstawowych rzeczy. Mczyzna raczej
nie podzieli si swoimi troskami czy obawami, bo mogłoby
to zosta potraktowane jako objaw słaboci i rysa na jego
starannie budowanej fasadzie twardziela.
rEWOLUCJA KULTUrOWA KOBIET
Kryzys mskoci jest pogłbiony dodatkowo przez fakt,
e kobiety w zasadzie przeszły ju swoj rewolucj kul-
turow, która pomogła im zredeniowa siebie i inaczej
spojrze na swoj pozycj i potrzeby. Przedstawicielki płci
piknej wyszły ze swojej tradycyjnej roli, w pocztkowej
fazie wkraczajc wrcz w stref do tej pory zarezerwowa-
n dla mczyzn – spaliły staniki, wskoczyły w spodnie,
zaczły łyka pigułki antykoncepcyjne, zyskujc tym
samym pełn wolno seksualn. By moe nawet troch
przesadziły, zgodnie z zasad głoszc, e aby wyprosto-
wa kij, trzeba go wygi w drug stron. Teraz mog
wiadomie korzysta i ze swojej kobiecoci, i mskoci,
jako e kada istota ma w sobie cechy i jednej, i drugiej
płci. Ten proces w zasadzie si ju dokonał, dua cz
kobiet jest niezalena ekonomicznie, kobiety s ogólnie
lepiej wykształcone od mczyzn i wydaj si lepiej radzi
sobie z przeciwnociami losu.
BrAK rEWOLUCJI KULTUrOWEJ
MĘŻCZYZN
Z kolei mczyni adnej takiej rewolucji nie przeszli
i w pewnym sensie tkwi mentalnie w rzeczywistoci sprzed
200 lat. Nikt nigdy roli mczyzny nie zrewidował, nie
dostosował do nowej rzeczywistoci. Frustracj pogłbia
fakt, e wyzwolone kobiety, wkraczajc w stref dotychczas
zarezerwowan dla mczyzn, czsto podwaaj wrcz sens
mskiego istnienia, ponadto jasno formułuj swoje rosnce
wymagania wzgldem mczyzn. Tradycyjna rola mczyzny
jako tego przynoszcego pensj do domu została podwa-
ona, kobiety równie pracuj, nierzadko zarabiajc lepiej
od swoich partnerów. W tej sytuacji, przy braku jasnych
wskazówek co do tego, na czym polega rola współczesnego
mczyzny, dua cz panów ma prawo czu si zagubiona.
Wskazówki na temat tego, kim maj si sta, młodzi m-
czyni powinni otrzyma od ojców, tymczasem zwykle takie
sugestie otrzymuj od niezadowolonych, wyzwolonych
kobiet, które mówi im jasno i bez ogródek, jacy powinni
by, nierzadko w formie bardzo krytycznej.
Kobieta nie jest jednak dla mężczyzny wiarygodnym
źródłem wiedzy na temat jego tożsamości – kobieta nie
może uczyć mężczyzny, jak być mężczyzną, to tylko
pogłębia męską frustrację.
Nie bdzie czarne mówi białemu, jak by białym. My-
l, e zrozumienie tej prostej w gruncie rzeczy prawdy
mogłoby znacznie uproci ycie kobiet, które równie
czuj si sfrustrowane, kiedy partner nie słucha ich ycze
w kwestii tego, jakim mczyzn powinien by. Przy czym
jasno trzeba podkreli, e i my w tych naszych oczekiwa-
niach jestemy niespójne i czsto stawiamy warunki lub
wysuwamy yczenia wewntrznie sprzeczne.
Nie bez znaczenia pozostaje tu tzw. płe mózgu. Jako
istoty ze swej natury wielozadaniowe, odgrywajce róne
role społeczne w tym samym albo prawie tym samym
czasie mamy tendencje do oczekiwania tego samego od
mczyzn. Tymczasem sprawa nie jest ju taka prosta,
gdy mczyzna jest zasadniczo jednozadaniowy i duo
trudniej przeskakiwa mu midzy rolami, szczególnie
kiedy to kobieta chce by reyserem. Humorystycznie
rzecz ujmujc, połczenie trzech domen składajcych
si na współczesny zwizek, mianowicie: miłoci, seksu
i wspólnoty gospodarczej w jedno, jest z punktu widzenia
płci mózgu mczyzny zadaniem karkołomnym, a patrzc
na spraw historycznie – zjawiskiem stosunkowo nowym.
Dawniej miło, seks i wspólny dom wcale nie musiały
si ze sob łczy, nowa rzeczywisto moe zatem by
ogromnym wyzwaniem i dla mczyzn, i dla kobiet.
Moje własne spostrzeenie jest takie, e samotne kobiety,
atrakcyjne, wykształcone, niezalene, pomimo braku partnera
wietnie daj sobie w yciu rad. Czsto zreszt brak partnera
jest wynikiem wysokich wymaga i braku kandydatów na
odpowiednim poziomie. Takim paniom moe brakowa
17
W o l n o m u l a r z P o l s k i l a t o 2 0 1 5 • n u m e r 6 3
k r a W a t i f a r t u s z e k
bliskoci drugiej osoby, ale nie jest to element przesdzajcy
o ich szczciu czy spełnieniu. Mczyzna bez kobiety jest
natomiast cieniem człowieka, ciko mu odnale sens ycia,
duo gorzej radzi sobie ze stanem samotnoci, wydaje si,
e trudno mu w pełni rozwin swój potencjał bez kobiety
u swego boku. Co ciekawe, moje osobiste spostrzeenia
poniekd znajduje potwierdzenie w taoizmie. Jeli bowiem,
jak to si zwykło przyjmowa, element mski w kosmosie to
yang, a eski to yin, to, jak si okazuje, yin moe funkcjo-
nowa bez yang, ale yang nie moe funkcjonowa bez yin.
Myl, e mona w usprawiedliwiony sposób mówi dzi
o kryzysie mskoci. Nie pokusz si przy tym o adne
sugestie, co z t sytuacj zrobi, powiem tylko, e chyba
pewna zmiana ju si dokonuje, badania wykazuj bowiem,
e znaczna cz dzisiejszych ojców trzy razy wicej czasu
powica wychowaniu dzieci ni poprzednie pokolenia.
Mogę jednak postawić dalsze pytania, zachęcając Was,
Siostry do dojrzałej dyskusji. Dojrzałość rozumiem tu
jako próbę spojrzenia na rzeczy takimi, jakimi są i do-
strzeżenie naszego wpływu na rzeczywistość, odejście
od dość wygodnej roli oary i przejęcie współodpowie-
dzialności za to, w jakim świecie żyjemy.
• Po pierwsze, trzeba jasno powiedzie, e dzisiejsi m-
czyni s wychowywani przez kobiety i to my jestemy
odpowiedzialne za to, jakich mczyzn wypucimy z domu
w wiat. Za kadym nieodpowiedzialnym i niedojrzałym
30-, 40- a nawet 50-letnim Piotrusiem Panem stoi jego
mamusia, która go takim uczyniła swoimi czynami lub
zaniechaniami. By moe za duo i za długo jest matki
i matkowania w yciu chłopców?
• Po drugie, warto zastanowi si nad zjawiskiem utrud-
niania przez matki kontaktów z dziemi po rozstaniu
z ojcem. Polska rzeczywisto jest taka, e pomimo jasno
zapisanego prawa do kontaktów z dzieckiem, nawet po-
twierdzonego wyrokiem sdowym, w praktyce mczyzna
ma szanse bliskie zeru na ich realizowanie, o ile matka jest
im przeciwna. Brak ojca w yciu syna (córki zreszt te)
po rozpadzie zwizku jest w duej czci win i grzechem
matek, które bardziej kieruj si własnymi emocjami ni
dobrem dziecka. A w rodzinach niepełnych jest dzi wy-
chowywanych ok. 2 mln dzieci i liczba ta wzrasta o około
100 000 rocznie.
• Po trzecie, warto zada sobie pytanie, co my, jako kobiety
moemy zrobi, aby pomóc mczyznom i wesprze ich,
albo przynajmniej nie przeszkadza w odnalezieniu ich
własnej drogi do dojrzałej i prawdziwej mskoci.
KOBIECOŚĆ A MĘSKOŚĆ
Msko i kobieco s wan czci nas jako istot
ludzkich, a ich odkrywanie i deniowanie w sobie jest
czci wiadomej pracy nad sob, czci drogi wolno-
mularskiej, czci procesu ciosania kamienia. Nie da si
wykona pracy nad sob bez pochylenia si nad kwesti
własnej tosamoci, w tym tosamoci wynikajcej z płci.
Czym msko jest i jak j zdeniowa to temat na odrbn
desk, moe niekoniecznie w loy eskiej, natomiast w tym
momencie chciałabym jedynie rzuci hasło: dostrzeenie
w sobie jako w człowieku pełnego wachlarza cech, emocji i za-
chowa, bez kurczowego trzymania si ról społecznych, nie
wyłczajc zaakceptowania własnego pierwiastka eskiego
(yin) i cieszenia si nim bez strachu, i jest to „niemskie”.
Jak wiadomo, na rzeczy i sprawy mona patrze z bardzo
wielu poziomów i w zalenoci od tego, skd na nie pa-
trzymy konkluzje mog by zgoła inne. I tak na pewnym
poziomie ogldu rzeczywistoci rónica midzy kobiet
a mczyzn zaciera si, patrzymy po prostu na człowieka
w całym spektrum jego bogatego i zrónicowanego jeste-
stwa. Mistrzyni staje si Mistrzem, a Mistrz Mistrzyni.
Zupełnie tak jak czarno-biała mozaika, gdy spojrzymy
na ni z daleka, przestaje by czarno-biała, lecz wchodzi
w odcienie szaroci. Nie jestemy ju przeciwiestwami,
jestemy czciami tego samego, wzajemnie si przenikaj-
cymi i przechodzcymi jedno w drugie. Moemy oczywicie
nadal w wiadomy sposób kreowa polaryzacj i bieguno-
wo, przechodzi od yin do yang i z powrotem, msko
i kobieco w rónych ludziach mog nas zachwyca czy
fascynowa, moemy nimi same onglowa, dobierajc
wiadomie nasze cechy kobiece czy mskie w niekoczcym
si tacu wzajemnego przycigania i przenikania. Jednak
z pewnego poziomu postrzegania nie ma midzy nami jako
istotami ju tak wyranego kontrastu bieli i czerni. Dualizm
nie oznacza przeciwiestw, ale pewnego rodzaju naturaln
koegzystencj. Uwalnianie si od przeciwiestw i przecho-
dzenie do dualnej rzeczywistoci dwóch pierwotnych sił,
w której biel i czer, słoce i ksiyc, dzie i noc si nie
wykluczaj, ale s inn stron tego samego, s współzalene,
wchłaniaj si, a jednoczenie podtrzymuj wzajemnie
i przekształcaj si alchemicznie w siebie nawzajem, jest
równoznaczne z wkroczeniem w prawdziw mdro,
z wejciem na kolejny poziom rozwoju i samowiadomoci.
Powiedziałam
Sonia Lerska
Deska wygłoszona podczas prac
Sz... L... Gaja Aeterna 28 lutego 2015.
P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j
18 k r a W a t i f a r t u s z e k
B
iologicznie rzecz biorc,
wkład mczyzny w proces
reprodukcji ogranicza si do
przekazania materiału genetyczne-
go. Kobieta natomiast nosi w sobie
zarodek, a potem płód przez 9 mie-
sicy, a po przyjciu na wiat karmi
wyprodukowanym przez swój orga-
nizm mlekiem. Podczas ciy i połogu
czsto jest osłabiona, a poród przez
praktycznie cał histori ludzkoci
był dla niej zagroeniem ycia.
No włanie, czy kobieta rzeczywicie
jest powołana do reprodukcji? Jeli
chodzi o zjologi, to nie do koca.
Niestety, nie wszystkie rozwizania
anatomiczne powstałe w drodze ewo-
lucji s funkcjonalne. I tak jest włanie
z dostosowaniem budowy kobiety
do rodzenia dzieci. Odkd człowiek
przyjł pozycj wyprostowan, a jego
mózg zaczł rosn do niespotykanych
u innych ssaków rozmiarów, okazało
si, e kostna konstrukcja kobiecej
miednicy bardzo utrudnia przyjcie
potomstwu na wiat. Dlatego włanie
kobiety naszego gatunku jako jedyne
dowiadczaj nieznonych bóli poro-
dowych, a jeszcze do niedawna kady
poród niósł powane ryzyko mierci
dla rodzcej i dziecka. Odpowiedzi
biologii na te trudnoci było przy-
chodzenie na wiat dzieci na coraz
wczeniejszym etapie rozwoju. Inne
ssaki w wikszoci przypadków rodz
si znacznie bardziej samodzielne.
Ludzkie noworodki s całkowicie
bezbronne i wymagaj nieustannej
opieki przez długi czas.
I tutaj pojawiła si znowu przestrze
dla mczyzny. Co najmniej kilku-
letnia opieka nad matk i dzieckiem
znaczco zwikszała szans prze-
trwania potomstwa, dajc wiksz
gwarancj przekazania genów. Takie
s biologiczne korzenie monogamii
u człowieka.
homo sapiens
O PrZEDŁUŻANIU
gATUNKU
s... a L e k s a n d r a W y s o c k a
Wraz z upowszechnieniem się antykoncepcji oraz zmian
społecznych, które pozwoliły kobiecie na samodzielność
prawną i ekonomiczną, stwierdzenie Mirabeau,
że kobieta ma tylko jedno zadanie: podtrzymywać
ciągłość gatunku – przestało obowiązywać.
19
W o l n o m u l a r z P o l s k i l a t o 2 0 1 5 • n u m e r 6 3
k r a W a t i f a r t u s z e k
Podobnie jest u ptaków, u których
opieka nad jajkami i piskltami rów-
nież wymaga pracy na dwa etaty. 95%
gatunków ptaków jest socjalnie mo-
nogamicznych, co oznacza nie tylko
monogami w sferze seksualnej, ale we
wszystkich aspektach ich społecznego
ycia. Gatunki te łcz si w pary przy-
najmniej na czas okresu rozrodczego
lub – w niektórych przypadkach – na
kilka lat, albo a do mierci jednego
z partnerów.
Wrómy jednake do człowieka.
Ten sam mózg umieszczony w duej
czaszce, który kadorazowo naraał
rodzc na ogromny ból, a czasem rów-
nie mier, w cigu tysicy lat rozwoju
naszego gatunku doprowadził do pa-
radoksalnej sytuacji. Mona bowiem
powiedzie, e w krajach rozwinitych
włanie dziki intelektowi człowiek
w znacznej mierze uwolnił si od reguł
doboru naturalnego. Dzi ból poro-
dowy moemy znieczuli, a postp
medycyny gwarantuje znacznie wiksz
przeywalno rodzcych i ich dzieci.
Z tym, e dzieci jest coraz mniej. Wraz
z upowszechnieniem si antykoncepcji
oraz zmian społecznych, które pozwo-
liły kobiecie na samodzielno prawn
i ekonomiczn, stwierdzenie Mirabeau,
e „kobieta ma tylko jedno zadanie:
podtrzymywa cigło gatunku” –
przestało obowizywa, w kadym razie
w naszym krgu cywilizacyjnym. Bo
człowiek to niezwykły gatunek, który
jest zdolny przekracza własn biologi.
Na swoje szczcie i nieszczcie.
I tu znowu kwestia ludzkiego mózgu.
Rozrost struktur zwizanych z myle-
niem abstrakcyjnym i innymi funk-
cjami niezwizanymi bezporednio
z przetrwaniem powoduje, e repro-
dukcja jest tylko jednym z celów czło-
wieka. Człowiek, w przeciwiestwie
do zwierzt, jest w stanie sam wybiera
swoje cele i niekoniecznie musi działa
sensownie z punktu widzenia biologii.
Na Ziemi yje ponad 8 mln gatun-
ków organizmów i wszystkie, poza
homo sapiens, obywaj si bez kompo-
nowania symfonii, lotów na Ksiyc,
pisania powieci, tworzenia teorii
wzgldnoci, krcenia lmów, budo-
wy katedr, ló masoskich czy obozów
koncentracyjnych. Mona, jeli si
bardzo chce, doszukiwa si w tych
wszystkich działaniach korzeni bio-
logicznych zwizanych z reprodukcj,
ale nawet jeli zwizek w jakikolwiek
sposób istnieje, to z pewnoci nie
wyczerpuje on tematu. Mamy do czy-
nienia ze swoist autotelizacj. Co,
co by moe było skutkiem ubocz-
nym procesów biologicznych, stało
si w kocu celem samym w sobie
i zaczło si rozwija w oderwaniu od
swoich biologicznych podstaw. Od
wielu tysicy lat człowiek reprodu-
kuje nie tylko swoje geny, ale równie
memy. Z rónym skutkiem.
Zgodnie z regułami doboru natural-
nego, z licznego potomstwa przetrwa
i reprodukowa si mogły organizmy
najlepiej przystosowane i – dodam od
siebie – majce najwicej szczcia.
Teraz, dziki medycynie i zmianom
kulturowym, potomstwo jest nielicz-
ne, a przetrwa i reprodukowa si
mog równie ci, którzy bez wsparcia
medycyny nigdy by nie przetrwali.
Kobieta ma równie o wiele wikszy
ni kiedykolwiek w historii ludzkoci
wpływ na to, czy chce w ogóle uczest-
niczy w procesie reprodukcji i w ja-
kim zakresie. Co to oznacza dla naszej
cywilizacji? Przekonaj si o tym nasi
pra, prapotomkowie, oczywicie, o ile
w ogóle bd jeszcze istnie.
S... Aleksandra Wysocka, Sz... L...
Witelon na W... Warszawy
Deska wygłoszone podczas prac
Sz... L... Wolność Przywrócona
6 czerwca 2015 r.
dr Miosława Dołęgowska-Wysocka , Warszawa, 18 maja 2015
Szanowna Pani,
Dziękuję za przysłanie numeru waszego pisma z artykułem nawiązującym do idei mojego męża*. Rzeczywi-
ście dla Niego racjonalna analiza świata była podstawą wszelkich działań etycznych zwłaszcza w sytuacjach
koniktowych.
Chciałabym przekazać jeszcze pewną myśl Autorce artykułu na temat pojęcia „braterstwa” (s. 32). Otóż z „równości”
(i opartej na niej demokracji) nie wynika braterstwo. W demokracji może być obojętność wobec drugiego, a nawet walka
(czego doświadczamy). A braterstwo to przeżycie jedności z drugim człowiekiem. Pisał o tym pięknie mój mąż w szkicu
„Zaplątany w krzaki” (Moralitety, 1986).
Jeszcze raz dziękuję,
Renata Grzegorczykowa
Chodzi o tekst pt. Racjonalizm otwarty na wartości, „Wolnomularz Polski” nr 62, wiosna 2015. Autorka (mkm) pisała
w nim na wstpie: „Rozwinicie myli zawartej w tytule wymaga zastosowania konstrukcji pojciowej dostatecznie
obszernej, aby pomieciła zarazem róne dziedziny lozoi i reeksj wolnomularsk - czymkolwiek by ona nie
była. Z moich poszukiwa wynika, e warunek ten spełnia najlepiej koncepcja racjonalizmu otwartego na wartoci,
polskiego lozofa i matematyka prof. Andrzeja Grzegorczyka wyłoona w ksice z 1995 roku Życie jako wyzwanie.
Wprowadzenie w lozoę racjonalistyczną”. #
P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j
20 d u c h i m a t e r i a
ŚWINIA PYrrONA
W
spółczesny człowiek kul-
tywuje jednak t pogo za
materi, bo jej zdobycie
nakłada na niego wielkie zaangaowa-
nia emocji i intelektu, które powoduj
umczenie do tego stopnia, e nie
moe ju zastanawia si, czym jest
jego byt i którdy prowadzi droga do
prawdziwego szczcia. By moe jest
gdzie jaka niedua garstka ludzi,
którzy szczcia jednak poszukuj
poza dobrami materialnymi. Szuka-
niem wszelakich prawd, nie tylko tych
o szczciu, zajmuj si ci, których ju
od czasów staroytnych zwano stoika-
mi. Szkoły lozoczne staroytnego
wiat bogate s w sceptyków: był to
przecie wiat, w którym poprzez
poszukiwanie ustalano o tym wiecie
prawdy, którymi posiłkujemy si po
dzie dzisiejszy.
Z licznej grupy staroytnych lozofów wyłania si wybitna
posta Pyrrona. Był to rok 327 p.n.e., kiedy Pyrron wraz
ze 120 tysicami ludzi – ołnierzy, kupców, awanturników,
prostytutek, tragarzy, poganiaczy mułów i lozofów – do-
ciera z Aleksandrem Wielkim do Indii. Sprawca tej wypra-
wy – nazwany przez jednych genialnym wodzem (obraz
jego genialnoci przekazuje si nadal w szkołach), przez
innych socjopatycznym masowym morderc – pokonuje
kolejne armie, wbrew tropikalnym deszczom i bojowym
słoniom. Sam Pyrron nie walczy. Jest tu po to, eby uczy
si mdroci od miejscowych gym-
nosostów, nagich mdrców, których
dzisiaj nazywamy joginami.
ledzc badaczy myli staroytnej,
dochodzimy do przekonania, e
Pyrrona najbardziej zainspirowały
nauki Buddy, bd nauki wywie-
dzione przez Budd z dowiadcze-
nia medytacyjnego, tj. rozmyla,
dumania, rozpamitywania, rozwa-
a, modlitwy mylnej, rozwaa
religijnych, koczce si konkluzj
o nietrwałoci, braku jani i cier-
pieniu wynikajcym z przywiza-
nia si. Zdaniem tych badaczy, to
włanie Pyrron miał wprowadzi
termin „ataraksja”, który potem stał
si ideałem wikszoci szkół lozo-
cznych i mógł oznacza buddyjsk
bezstronno, jeden z siedmiu czyn-
ników duchowego owiecenia.
Pyrron przywiózł te do Grecji praktyk wielodniowych
pieszych wdrówek jako sposobu uprawiania lozoi.
Mnisi z tradycji buddyjskiej zwyczajowo wdrowali wte-
dy z miejsca na miejsce – z wyjtkiem pory deszczowej,
kiedy było to niemoliwe – po to midzy innymi, aby si
nie przywizywa.
Jako przykład jego ugruntowanej postawy lozofa poka-
zuje si sytuacj, gdy podczas podróy okrtem na morzu
rozptała si straszliwa burza. I w czasie tej burzy Pyrron
pokazał swoim spanikowanym towarzyszom podróy
MOO: Niczego się nie spodziewaj i nie miej na nic nadziei.
21
W o l n o m u l a r z P o l s k i l a t o 2 0 1 5 • n u m e r 6 3
d u c h i m a t e r i a
wini, która znalazła si razem z nimi na statku. winia
nie robiła sobie oczywicie nic z nacierajcych fal, tylko
spokojnie jadła to, co było w korycie. „Patrzcie, przyja-
ciele, tak niewzruszony musi by mdrzec w podobnych
wypadkach” – rzekł im Pyrron.
P
yrron załoył szkoł lozoczn w Elidzie na Pół-
wyspie Peloponeskim i łczc wschodni trening
umysłu z greckim racjonalizmem, głosił, e powinnimy
powstrzymywa si od cigłej oceny, wydawania sdów,
a wtedy osigniemy spokój ducha – ataraksj – i przesta-
niemy by niewolnikami psychicznych podranie oraz
destruktywnych emocji. Uciekniemy przywizaniu, bo
odpowiadaj za nie sdy, a tym samym cierpieniu. Co
nam pozostanie? Bezporednie zmysłowe i mentalne
dowiadczenie, radykalne bycie tu i teraz. I ono samo
doprowadzi nas – niczym niezamierzona medytacja
wgldu – do konwersji, czyli powrotu do ródeł, znale-
zienia swojego miejsca w procesie ycia.
Przekonania, w które wierzymy, wytrcaj nas z procesu
ycia i odsyłaj do przyszłoci albo przeszłoci, budzc lk
i niepotrzebne podniecenie, pobudzenie, podranienie
– w sumie niepotrzebn ekscytacj. Mog one zmieni
si w obsesje i sta si podstaw chorób psychicznych.
Dlatego lepiej by sceptykiem ni dogmatykiem. Dogmaty
i urojenia wzmacniaj si nawzajem. Wyzbycie si dogma-
tów to wyzbycie si uroje i zdrowie psychiczne. Jedna
z metod sceptycyzmu w wydaniu Pyrrona to onglowanie
argumentami a do zmczenia i porzucenia dyskursyw-
nego mylenia (dyskursywny to: rozumny, reeksyjny,
oparty na wnioskach z uprzednio przyjtych twierdze,
przesłanek popartych argumentacj, ale nie intuicyjny),
a tym samym otwarcie na dowiadczenie chwili obecnej.
Pyrron radził doprowadzi fantazje do absurdu, by same
si zdemaskowały. Uwaał si za wolnego, bo nie miał
adnego pogldu, w którego imieniu musiałby walczy.
Głosił prostot ycia i porzucenie ambicji.
P
yrroski sceptycyzm mona odnale w naucza-
niu polskiego psychiatry z XX wieku Antoniego
Kpiskiego, gdy ten – deniujc chorob psychicz-
n – pisze: „Patologia urojeniowego mylenia polega
na tym, e probabilistyczne podejcie, czyli oparte na
przypuszczeniach, na pewnym prawdopodobiestwie
do rzeczywistoci zostaje zastpione pewnoci, co moe
by swoist reakcj na poczucie niepewnoci”. Kto
zdrowy psychicznie nie szuka pewnoci tam, gdzie jej
nie ma, zadowala si prawdopodobiestwem. Podob-
nie jak sceptyk. Wzorcowego pyrronist opisał Adrian
Komiski: „Pyrronizmowi wystarcza mapa mniej lub
bardziej przewidywalnych korelacji midzy przedmiotami
bezporedniego dowiadczenia i opierania si na nich,
nie jak na dowodzie istnienia innej rzeczywistoci, lecz
po prostu jak na gramatyce natury, sieci wzorców, które
moemy bada swobodnie, z ciekawoci”.
Z
goda na płynno dowiadczenia i powstrzymanie si
od zamraania go w bezpieczne i stałe krajobrazy s
warunkiem zdrowia psychicznego i dla Pyrrona, i dla K-
piskiego. Dogmatyk znajduje jaki element dowiadczenia
i ze strachu przed niestałoci czyni go trwał podstaw
swoich wyobrae o wiecie. W ten sposób buduje fun-
damentalne przekonania i opowieci. Pyrronista nie tylko
zawiesza sdy na temat wiata, ale te na temat własnej
tosamoci. Nawet ona moe by urojeniem zbudowa-
nym z przesdów kulturowych, lku przed nieistnieniem
i podranie psychicznych. Ja te jest czym płynnym,
te jest procesem. Jej pozorna trwało bierze si włanie
z identykacji z przekonaniami.
Naley w tym miejscu zaznaczy, aby unikn błdnego
wnioskowania, e zawieszenie przekona nie prowadzi do
nihilizmu, ale do powrotu do jednej rzeczy, która dotyczy
nas wszystkich – do naszego problematycznego, ale nie-
odpartego wiata dowiadcze, w którym bezporednie
dowiadczenie mówi samo za siebie i nie ma potrzeby wiary.
Pyrroska nawigacja w wiecie nie ogranicza si jednak do
doranej reakcji na tekst, zdarzenie czy rozmow z dru-
gim człowiekiem. To konsekwentna i bezkompromisowa
postawa yciowa, która wymaga ogromnej wewntrznej
siły i uczciwoci. To cieka samotnego wilka. Filozof epi-
kurejski czy stoicki zawsze mógł si podda autorytetowi
duchowego przywódcy, autorytetom z przeszłoci albo
doktrynie swojej szkoły. Filozof inspirowany Pyrronem,
cho wsparty słowami mistrza utrwalonymi przez jego
uczniów (Pyrron, podobnie jak Budda, nie pisał, tylko
mówił i działał), jest sam. Jego doktryna jest otwarta.
Moe si zmieni w kadej chwili pod wpływem nowej
obserwacji czy konstatacji.
P
yrronizm w sumie rozbudowywał si i ukształtował jako
nieco inna szkoła mylenia ni sceptycka, cho z niej,
praktycznie biorc, wyrastał. Jego głównym i ostatecznym
kryterium prawdy jest bezporednia analiza własnego do-
wiadczenia zmysłowego i introspekcyjnego, a nie cudze słowa.
Uwag nasz powinien zwróci fakt, e my z pewn
łatwoci poddajemy si cudzym pogldom, opiniom
i stylowi ycia, bo tak jest nam wygodniej. Dołczenie do
jakiej grupy daje nam poczucie bezpieczestwa i złudzenie
wzmocnienia tosamoci.
P
yrronista musi si wiadomie poegna z tym poczu-
ciem. Naraa na cigł niepewno i konieczno
bycia otwartym na wiee dowiadczenia i ich inter-
pretacje. Przyjmowa je nie z niepokojem, ale z gracj.
Rozumie, e n i e p e w n o j e s t c e c h
ycia. Pyrronista nie ulega te utopijnym ideałom, tylko
realistycznie postpuje według mdroci wyczytanej,
midzy innymi, z własnych reakcji. Diogenes pisał
o Pyrronie: „Gdy przestraszył si psa, który na niego
si rzucił, odparł temu, kto mu miał ten strach za złe,
e trudno jest człowiekowi całkowicie wyzby si sła-
P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j
22 d u c h i m a t e r i a
N
a ciece rozwoju, bardzo osobistego, zostałam
cofnita do pozycji ucznia. Sprawiedliwie; nigdy
nie czułam si mistrzem. Los kolejny raz mnie
zaskoczył, pokazał, e wpływ na własne ycie mam niesły-
chanie ograniczony. Właciwie w mojej gestii pozostaje
jedynie reakcja na wydarzenia. Kolejny raz postanowiłam
uczy si właciwych reakcji. Mozolnie zaczłam od
nowa, od medytacji, w której mog pomóc karty tarota.
Odłoyłam je przed laty, zapomniałam o ich znaczeniu.
Niepami przyszła łatwo, nigdy nie traktowałam tarota
dywinacyjnie, nie próbowałam zaglda w przyszło.
Słusznie cofnita do pocztków signłam po kart
Głupca, uwaajc, e nie dorosłam do Maga, a Pustelnik
take pozostaje poza moim zasigiem.
Głupiec oznaczony jest cyfrą, 0 ale też XXII. W tym
kryje si głboka symbolika. Pocztek i koniec, karta
wejcia i wyjcia. Koniec jednej drogi, pocztek nastpnej.
Cigła wdrówka przez ycie. Przypisana karcie hebraj-
ska litera alef symbolizuje prapocztek, ale te pocztek
nowego ycia, stan niewiadomoci, niewiedzy. Droga
rozwoju duchowego nie koczy si nigdy. Wzorem Głupca
nios wzełek, w którym nie wiadomo co jest: jajo wiata,
perła wielkiej wartoci, kamie, wiedza zbdna, głupota,
dobro, zło... Nie wiem, co nios, ale wiem, e musz. e nie
pozbd si ciaru. e drczy mnie przymus wdrówki,
podczas której nie wiadomo, co spotkam za rogiem.
Błazeskie dzwoneczki przytwierdzone do czapki roz-
praszaj, przeszkadzaj w skupieniu, symbolizuj natłok
myli niewanych, niepotrzebnych. Głupca popdza pies,
na którego tene wydaje si nie zwraca uwagi. Popdza,
a moe ostrzega przed kolejnym nierozwanym krokiem
prowadzcym w przepa? Róa trzymana w rce moe
oznacza czysto i niewinno, ale te tajemnic. Głupiec
jest wiecznym dzieckiem, błdzcym w chaosie, wierz-
boci, ale trzeba ze wszystkich sił przeciwstawia si
rzeczom, najlepiej czynem, a jeli na to nas nie sta, to
przynajmniej słowem”.
Pyrron uznawał, e aby czyni si wolnym, w sposób
nieuchronny podlega musimy, i stosowa, zawiesze-
niu sdów, które czsto s złym drogowskazem na drodze
dochodzenia do prawdy. Procedurze zawieszenia sdów
powinna by poddana kada myl, a to wymaga rozwini-
cia wielkiej u w a n o c i . Ale czym jest ta „uwano”?
T uwano na dzie dzisiejszy wspaniale i zrozumiale
deniuje buddyjska nauczycielka Sharon Salzberg: „To
zdolno zauwaenia rónicy midzy bezporednim do-
wiadczeniem a tym, co z nim dalej robimy. Nie chodzi
o to, eby pozby si naszej zdolnoci do opowiadania
sobie rzeczywistoci, ale o to, by w tych opowiadaniach
nie utkwi”. Dziki tak rozumianej „uwanoci” moemy
si troch uwolni od automatyzmu sdów, którym je-
stemy obcieni, a cilej, którymi jest obciony nasz
mózg. Procedura zawieszania sdów jest take jednym
z efektów medytacji. Daje poczucie wolnoci i eliminuje
z ycia napicie wynikłe z przywizania do pogldów.
C
zy lozoa Pyrrona jest dobr opcj na to, by y
w wiecie takim jak nasz, gdzie religia i tradycja straciły
swoj pozycj, a nauka stała si fragmentaryczna i oparta
na niekompletnych lub niejednoznacznych „dowodach”?
Dogmatyk A powie, e tak. Dogmatyk B bdzie si upierał,
eby da sobie z ni spokój. Pyrronista co najwyej zachci
do wypróbowania tej postawy.
Na zakoczenie podam przykład na to, jak odróni
dogmatyka od sceptyka w naszym otoczeniu: Wystarczy
zada badanemu nastpujce proste, wrcz naiwne, pytanie:
„Czy liczba gwiazd na niebie jest parzysta, czy nieparzysta”?
W odpowiedzi na to pytanie jedni bd twierdzi, e na
niebie jest parzysta liczba gwiazd, inni, e nieparzysta. I ci,
i ci s dogmatykami. Znajd si te tacy, którzy powiedz:
nie da si policzy gwiazd na niebie, nikt tego nie liczył
i nie policzy. Ci te bd dogmatykami. Nie wiemy, czy
si da, czy nie. Wiemy tylko, e w tej chwili my, ludzie,
nie mamy moliwoci zrobienia takiego rachunku. I to
jest właciwa postawa sceptyczna.
P
owstaje te pytanie: a po co to wszystko pisz. Od-
powied jest prosta – dogmatykowi yje si le ze
sceptykiem, a sceptykowi bardzo le z dogmatykiem.
Komunikacja myli midzy nimi moe by tak utrudniona,
e nie bd si w ogóle rozumie. Wniosek? Wybieraj ze
swojego otoczenia tych, którzy pod wzgldem dochodzenia
do prawdy s do ciebie podobni.
Rzekłem,
Br... Paweł.pl
Deska została wygłoszona
w Sz... L... Wolność Przywrócona
na Wsch... Warszawy w kwietniu 2014 r.
23
W o l n o m u l a r z P o l s k i l a t o 2 0 1 5 • n u m e r 6 3
d u c h i m a t e r i a
cym w tajemnicz rk (przypadek, los, anioł) chronic
go przed krokiem ostatecznym, wiecznym poszukiwa-
czem, nieprzebudzonym optymist nieznajcym jeszcze
siły pesymizmu. Smutnym klaunem. Nie moe zbłdzi,
bo nie zna celu. Słucha
jedynie własnej tskno-
ty. Dziecko, które nie
ma innych narzdzi
do poznawania wiata
oprócz ciekawoci. Je-
li nawet wie, co chce
uzyska, nie wie, jak to
zrobi.
Mag, następna karta
w talii, nosząca numer
I, została obdarowana
narzędziami poznania
i symbolem nieskoń-
czoności. Stół Maga
nie jest pusty. Miecz,
kielich, moneta i bu-
ława moe wskazywa
na podział arkanów
mniejszych, ale take nie znaczenie symboliczne. Miecz
– psychika, kielich – emocje, moneta – ciało zyczne, buła-
wa – duchowo. Ale pomimo posiadania buławy, czasem
trzymanej w rce, oznaczajcej przebudzenie duchowe,
Mag pozostaje uczniem. Wie, e narzdzia mog pomóc,
ale nie utosamia si z nimi. Rozumie, e uwarunkowania
wewntrzne s waniejsze, od nich zaley sposób patrzenia
na ycie, przyjmowanie kolejnych dowiadcze. Jest odpo-
wiedzialny za stan szczcia i nieszczcia zaleny włanie
od psychiki. Podczas
gdy Głupiec „czuje
wiat”, Mag zaczyna
go rozumie. Głupiec
nie zna strachu, Mag
rozumie, e strach jest
tylko niewłaciwym
spojrzeniem, e para-
liuje człowieka, ale
nie rozwizuje jego
problemów. Pozwala
uratowa ycie, ale te
zminimalizowa dzia-
łanie, w konsekwencji
zmusi do ucieczki.
Cena ycia, cena stra-
chu. Waham si przed
postawieniem znaku
równoci. Los stawia
wyzwania, którym
mona sprosta. Te niemoliwe pozostaj niezauwaone.
Jeli słaba istota przeciwstawia si losowi, próbuje zmie-
nia siebie, oznacza to nie tylko determinacj, ale równie
szanse na wygran lub przynajmniej nadziej na szans.
Nadziej jest sposób patrzenia: wszystko jest moliwe,
MEDYTACJE WIEJSKIEJ TArOCISTKI
KArTY ZAMIAST
MŁOTKA I DŁUTA
t e o d o r a m a ć c z a k - c i e m i e n g a
P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j
24 d u c h i m a t e r i a
kada zmiana na lepsze, kady rozwój, szalecza myl jest
warta realizacji dopóki yjemy. Cigły rozwój symbolizuje
znak nieskoczonoci nad głow Maga. Jego wiedza jest
pomieszaniem przyziemnoci z duchowoci. Wie, ale
umie milcze. Ma wiele talentów, z których umie korzysta.
Nie na darmo nazywany jest te Kuglarzem, Porednikiem
midzy wiatami.
Do IX Pustelnika ciągle daleko. Mdro i spokój, ale
te pokorne szukanie drogi w mroku słabo rozwietlonym
latarni trzyman w rce. Oswojona lozoa pozwalajca
na szukanie winy w sobie. Nie trzeba ucieka do eremu,
wystarczy wgld w siebie, chwila skupienia, medytacji,
stawianie odpowiednich pyta i szukanie na nie odpowie-
dzi. Szukanie prawdy o sobie zawsze jest trudne. Chtnie
patrzymy na siebie lepszymi oczami, usprawiedliwiamy
si, podczas gdy innym nie darujemy podobnego grzechu,
nie zawsze dochowujemy wiernoci sobie i ideałom.
Spokój jest niezbdny, bo rozliczenia z sob nigdy nie
s łatwe. Ale Pustelnik nie oznacza tylko samopozna-
nia. Symbolizuje te dystans do spraw codziennych,
cierpliwo i zagłbienie si w sprawy duchowe. Karta
przedstawia starca. Staro kojarzy si z wywaeniem,
cierpliwoci, a nawet namysłem – dawaniem czasu
czasowi. O dowiadczeniu nie wspominam, bo ono nie
zawsze jest wykładni intelektu i mocy. Jake łatwo wró-
ci z pozycji Maga, a nawet Pustelnika do karty Głupca.
Wystarczy brak rozwagi, zejcie z obranej drogi. I znów
pocztek, uładzanie chaosu, dalsze próby.
Duchowa alchemia, także widziana przez kolorowe
kartoniki karciane, jest niekończącą się pracą nad sobą.
Tak j odbieram. Schodami w gór, schodami w dół. W dół
droga szersza i wygodniejsza. Trudniejsze jest drapanie
si pod gór, take powtórne. Dowiadczenia si nie po-
wtarzaj, za kadym razem droga jest inna, powtarzalne
bywaj reakcje. Łatwiej jest pozby si strachu, ni nauczy
spokoju. Jestem wiadomoci, emocjami. Narzucony sił
spokój jest niewiele wart. Cigle ucz si tego prawdziwego,
pustelniczego. Ostronoci/uwanoci w yciu codziennym,
w ocenie innych, zrozumienia całoci.
Istnieje teoria mówiąca, że tarot był szyfrem templariu-
szy. Po upadku Zakonu miały słuy do opowiadania ich
historii i przekazywania tajemnych wiadomoci bez obawy,
e zostan rozszyfrowane przez przypadkowych wiadków.
Poparciem dla tej karkołomnej teorii ma by podwójne
znaczenie kart. Templariuszom wiele przypisywano, wic
dopisanie niewinnej talii nie jest niczym nadzwyczajnym.
Ludzie nauki wymiewaj wróebne znaczenie kart, kojarz
je ze szklan kul, szalbierstwem, bazowaniem na ludzkim
strachu i chci zajrzenia w przyszło. Niektórzy historycy
uwaaj, e tarot jest pochodn tzw. ludus triumphorum
(redniowieczne malowidła przedstawiajce pochody
organizowane we Włoszech, celebrujce religijne i wieckie
wita). Uwaa si równie, e tzw. ars memoriae (sztuka
pamici), koncentrujca si na medytacji nad seri ikon
o tematyce religijnej i lozocznej, równie mogła przy-
czyni si do uformowania Wielkich Arkanów Tarota.
Medytacje te miały za zadanie zaprogramowa umysł,
ukształtowa matryc zasad rzdzcych wiatem, tak by
mona go było poj i zrozumie.
Róokrzyowcy, cho s pono autorami tezy mówicej,
i wolnomularstwo pochodzi w prostej linii od Zakonu
Templariuszy, na temat kart milcz. Sposób obowiz-
kowej medytacji pozostaje wyborem adepta. Kady,
kto próbował medytowa, wie, jak trudno jest oczyci
umysł, nie pozwoli na rozbieganie myli, wyciszenie
si. Pozostaj osobiste poszukiwania lub siganie do
dowiadcze buddystów biegłych w sztuce medytacji.
Stan radoci, spokoju, ekscytacji pozostaje prawie e
nieosigalny. Podwiadomo umie by doskonałym
sabotayst, podsuwa problemy własne i cudze. Zaj-
mowa drobiazgami, poczuciem winy, doskonale potra
rozprasza. Na pocztkowym etapie nie wystarczała biała
ciana, drzewo, zamknicie oczu. Signłam po karty.
Próbowałam zrozumie ich symbolik, a wpatrujc si
w kolorowe kartoniki, wyciszy gonitw myli. Urze-
czywistni spokój i pogłbi koncentracj na jednym
punkcie, symbolu, karcie. Zrozumie. Odnie do siebie,
do własnej cieynki alchemicznej prowadzcej do zmian.
Karty zamiast młotka i młotka.
W języku egipskim TAROT oznacza „Królewską Dro-
gę”. „TAR” – droga, ścieżka, „RO” – król, królewski.
Jake ciekawie wyglda kombinacja przestawiania liter
wchodzcych w skład słowa TAROT:
TO - (hebr.) pouczenie, instrukcja
OT - (łac. oratio) jzyk, słowo
TO - (łac. ratus) realizacja
ATOR - egipskie bóstwo wtajemniczenia
ROTA - (łac.) cykl powstawania
OTAR - (grec. otarion) słysze
AROT - (grec. arotos) pracowa.
Pomimo wielkiej mdroci tarota w rónych ksigach
opisanej, nie wyszłam poza etap Głupca. Wieczne dziecko,
wieczny ucze. Prawdziwa alchemia prowadzca do zamiany
ołowiu serca w złoto cigle przede mn. Gwiazda serca cigle
czarna. Czy kiedy si zazłoci?... Głupiec, smutny klaun,
pozostanie ze mn, we mnie. „Alee, Alee, cho wiat
zaczn budowa od Beit, z Tob bd stanowił jedno” – jak
mówi o dwoistoci ksiga Zohar zwizana nie z tarotem,
a z kabał. #
Tej samej autorki
Samotność różokrzyżowca,
WP nr 60.
25
W o l n o m u l a r z P o l s k i l a t o 2 0 1 5 • n u m e r 6 3
d u c h i m a t e r i a
Powiernikami i stranikami tej
wiedzy byli kahuni (w słowni-
ku hawajskim: ka – stranik,
huna – tajemnica), których najchtniej
postrzegamy jako magów lub czarow-
ników. Umieli oni chodzi po gorcej
lawie, umieli uzdrawia, a o kondycji
i moliwociach rozwoju człowieka
wiedzieli wicej, ni wikszo z nas
dowie si o sobie kiedykolwiek.
Zapomniana i lekcewaona wiedza
kahunów nieoczekiwanie znajduje
potwierdzenia we współczesnych
osigniciach psychologii. Znajdu-
jemy j w nowoczesnych systemach
psychoterapii, treningach interperso-
nalnych i motywacyjnych. Mona j
take rozpozna w rozmaitych cie-
kach rozwoju osobowoci. Poznajc
przesłanie kahunów, nagle znajdujemy
si w wiecie przekazów wszystkich
ZAPOMNIANA
WIEDZA KAHUNÓW
Z
aliczane do Polinezji Hawaje zostały odkryte dla wiata Zachodu w 1778r.
przez Jamesa Cooka. Na wyspach archipelagu yło wówczas prawdopodobnie ok. mi-
liona ludzi (dzi liczba ludnoci na Hawajach wynosi mniej wicej tyle samo, ale rodowitych
Hawajczyków jest zaledwie osiem tysicy). Zamieszkujcy Hawaje Polinezyjczycy, z którymi spotkali si
członkowie wyprawy Cooka, byli to ludzie o ciemnej skórze, którzy nie znali wytopu metali, nie produkowali
ceramiki, narzdzia i bro wytwarzali z kamienia, drewna, koci i muszli, jednak wyróniali si niezwykle roz-
budowanymi tradycjami ycia społecznego i wielk tyzn zyczn. Tytuły i majtek dziedziczone były w linii
eskiej. Wiedza i obyczaje przekazywane były w formie ustnej przez członków arystokracji zorganizowanych
kastowo wspólnot. Poniewa pismo nie było im znane, ci, którzy mieli przekaza wiedz kolejnym pokoleniom,
latami uczyli si na pami pieni zawierajcych wiedz oraz umiejtnoci wykorzystywania tej wiedzy w prak-
tyce. Nie wszyscy uczyli si wszystkiego, mieli rozmaite specjalizacje. #
P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j
26 d u c h i m a t e r i a
wielkich wtajemniczonych, cho na
ogół kady z nich mówił innym j-
zykiem, wskazywał nieco inn drog
(a moe tylko inaczej j nazywał), po-
sługiwał si innymi przypowieciami.
CZYM JEST MANA?
Kahuni sdzili, e yjemy w wie-
cie wypełnionym rónorak energi,
któr nazywano mana. Według nich
Wszechwiat został stworzony poprzez
przemian energii w materi za spra-
w wiadomoci, która jest równie
ródłem ruchu. Chodzi o wiadomo
(energi) duo wysz ni poziomy
energetyczne, na których funkcjonuje
człowiek. Energia, czy te moc mana
jest bezosobowa – moe by w przed-
miotach, istotach oywionych – manę
mona gromadzi, oarowa, ale mo-
na j take ukra lub zmarnowa.
Mana to pochodzca z religii poline-
zyjskiej koncepcja energii w wiecie
materialnym. Istniej róne stopnie
natenia many, jak mana-mana (ma-
giczna moc) i mana-loa (boska moc).
Mana moe przemieszcza si z przed-
miotu na przedmiot, z jednego istnie-
nia w inne, ma właciwo przenika-
nia całej rzeczywistoci. Przedmioty
i ludzi napełnionych maną otacza si
szacunkiem i czci. Ilo many w da-
nym obiekcie jest zmienna: moe jej
przybywa lub ubywa.
W hawajskiej Hunie mana jest klu-
czowym pojciem. Jest potrzebna do
ycia i zdrowia. Symbolem many była
woda, której uywano w czasie obrz-
dów. Kady ywy organizm potrzebuje
energii witalnej (bioenergii) i bie-
rze udział w niekoczcym si cyklu
wymiany energetycznej. Energia jest
nie tylko immanentn cech wiata
materialnego, ale take przypisuje si
j bytom niematerialnym – takim jak
myli. Kada myl ma pewien poten-
cjał energii. Im ten potencjał jest wik-
szy, tym myl skuteczniej wpływa na
wiat, na to, co si dzieje wokół. Warto
zauway, e takie pojcie jak „myl”
jest dla nas czym tak oczywistym,
e nie ma jego denicji przynajmniej
w jzyku racjonalistycznej nauki.
POZIOMY ENErgETYCZNE
CZŁOWIEKA
W przekazach kahunów zawarta jest
wiedza, e we Wszechwiecie istnieje
wiele poziomów energetycznych, które
plasuj si poniej i powyej zakresu
energii, w jakich funkcjonuje człowiek.
Kady poziom energii charakteryzuje
si innym poziomem wiadomoci.
W praktyce jestemy w stanie dotrze
do poziomu energetycznego bezpo-
rednio poniej poziomu, na jakim
funkcjonuje nasza wiadomo, i po-
ziomu bezporednio powyej ludzkiej
wiadomoci.
Odczytujc to współczenie, mo-
na odwoła si do pojcia jednolitej
natury Wszechwiata i przypisywanej
Hermesowi Trismegistosowi maksy-
my „jak na dole, tak i na górze” i wy-
obrazi sobie, e w całym wiecie,
tak jak w atomie, istniej okrelone
dozwolone poziomy energii, midzy
którymi moliwe s przejcia. Kady
byt funkcjonuje na własnym poziomie
energetycznym (jednym lub kilku),
a wiat i wszystkie byty wypełnia
energia.
Tak wic według kahunów człowiek
składa si z trzech poziomów energe-
tycznych:
ku – nisze Ja (serce, ciało, niewia-
domo lub podwiadomo),
lono – rednie Ja (umysł, wiado-
mo) i
kane – wysze Ja (duch opiekuczy
lub rodzicielski, nadwiadomo).
Sztuka ycia polega na zachowa-
niu harmonii midzy nimi i odpo-
wiedzialnym zarzdzaniu dostpn
człowiekowi energi yciow – mana.
Siedzib redniego Ja – wiadomoci,
z któr si identykujemy, jest gło-
wa, natomiast nisze Ja – podwia-
domo, jest rozproszona po całym
ciele; jest to tzw. umysł ciała. Zatem
obie te janie zwizane s z ciałem
zycznym człowieka. Wysze Ja –
nadwiadomo, duch opiekuczy,
Anioł Stró, a moe super-ego, jest
luno zwizana z ciałem i nie przy-
pisywano jej adnej lokalizacji.
Nisze Ja (podwiadomo) to
emocje, siedlisko uczu i magazyny
pamici. Zarzdza pamici i cał ludz-
k maszyneri biologiczn, sterujc
wszystkimi funkcjami organizmu, na
co dzie niezalenymi od woli czło-
wieka, jak np. oddychanie, trawienie,
krenie krwi itp. Zadaniem podwia-
domoci jest te szybkie reagowanie
na bodce z otaczajcego wiata, bo
to ona dziki szybkim reakcjom jest
w stanie ochroni nas przed niespo-
dziewanym, a gronym. Za to cech
podwiadomoci jest brak logicznego
mylenia – bo nie ma na to czasu.
Hawajscy kahuni mówili, e pod-
wiadomo jest pokawałkowana,
niespójna, gdy wszelkiego rodzaju
negatywne przeycia bd nierozwi-
zane problemy powoduj powstanie
swego rodzaju „otorbie”, czyli wy-
partych wspomnie, które mog by
zlokalizowane w jakim konkretnym
rejonie ciała. Moe to prowadzi do
choroby, a zawsze jest hamulcem na-
szego rozwoju. Dlatego wstpnym
krokiem w praktykach uzdrawiania
przez kahunów jest „uwalnianie” pod-
wiadomoci od dawnych problemów.
Jeli wic przyczyna ustanie, choroba
powinna zacz ustpowa.
TrZY POZIOMY ŚWIADOMOŚCI
KANE
LONO
KU
27
W o l n o m u l a r z P o l s k i l a t o 2 0 1 5 • n u m e r 6 3
d u c h i m a t e r i a
Termin „nisze Ja” nie oznacza, e
podwiadomo jest gorsza. Oznacza
on po prostu, e jest ona najniszym
z trzech Ja w skali rozwoju. Jest to
oddzielna, wiadoma istota, taka jak
rednie Ja i wysze Ja. Słuy ona obu
tym Ja i jest zwizana ze rednim Ja
jak ze starszym bratem. S sytuacje,
gdy rednie Ja niejako „wtrca si”
równie w sterowanie procesami -
zjologicznymi.
Zadaniem redniego Ja (wiado-
moci) i sposobem realizacji jego
mocy mana jest mylenie i wola. Na
poziomie redniego Ja odbywa si
rozumowe ujmowanie i kontrolowanie
emocji, poniewa tylko wiadome Ja
ma woln wol i moe si ni kierowa.
Najwaniejsz cech wiadomoci jest
dar mowy. Według Huny, wiadomo
niejako wrzuca do podwiadomoci
myli i wyobraenia. Moe kierowa
podwiadomoci, przenoszc na ni
swoje rozumowanie i wnioski, oraz
kontrolowa j poprzez sugestie. Jed-
nake rednie Ja nie jest w stanie kon-
trolowa wszystkich emocji, reakcji
i zapamitanych słów i myli.
Staroytni kapłani Huny rozpatrywa-
li wiadomo i podwiadomo jako
dwie oddzielne i róne od siebie istoty.
Uwaali, e wiadomo to po prostu
„ja”, które moe mówi i zamieszkuje
jako go wewntrz ciała, posiadaj-
cego cechy zwierzce, moe obser-
wowa fakty i ujmowa je logicznie.
Jej głównym zajciem jest mylenie
oraz kierowanie podwiadomoci
i przewodzenie jej.
Wysze Ja to okrelenie duchowej
istoty (ducha opiekuńczego), która jest
cały czas przy nas (w tradycji chrzeci-
jaskiej Anioł Stró) gotowa nam we
wszystkim pomóc, ale si nie wtrca,
gdy jej o to nie prosimy, poniewa
szanuje dan nam woln wol. Wy-
sze Ja w jzyku hawajskim nazywa si
Aumakua – Duch Rodzicielski godny
zaufania. Jego symbolem jest wiatło,
promienisto, jednak nie naley go
czci, ale kocha, bo nie jest bogiem,
lecz czci człowieka. Słownik jzyka
hawajskiego podaje znaczenie nast-
pujce: „kto, komu mona ufa tak,
jak dziecko ufa rodzicom”.
Aumakua kadego człowieka jest
zdolne do dozna wykraczajcych
poza zakres, jakim poznajemy wiat
za pomoc piciu zmysłów.
W indywidualnym dowiadczeniu
chyba kadego człowieka jest pami
odczucia, e istnieje w nas – lub obok
nas – co, czego nie ogarniamy zmy-
słami, co oywia ciało, co przepływa
take midzy człowiekiem a innymi
ludmi, midzy człowiekiem a przy-
rod. Ludzie to czuj i w to wierz
od tak dawna, jak sigaj wszystkie
przekazy. Powszechno takich odczu
jest ródłem wiary w siły ukryte wokół
nas, w Boga, w potg stwórcz.
Celem praktyki Huny jest osignicie
harmonijnej współpracy trzech Ja, po-
zwalajcej na sukcesy w sferach bardzo
wymiernych, jak dobra materialne,
zdrowie, siła duchowa czy spokój umy-
słu. Kontakt z własnym Wyszym Ja
jest ukoronowaniem praktyki Huny.
Stan idealny to sytuacja, w której
zharmonizowane s wszystkie po-
ziomy wiadomoci, tak e wysze Ja
(poproszone) staje si przewodnikiem
wewntrznym i, korzystajc z energii
wytwarzanej przez nisze Ja i adre-
sowanej przez rednie wiadome Ja,
prowadzi jednostk ciek rozwoju.
Ale taka sytuacja jest sytuacj idealn
i doprowadzenie do niej wymaga wielu
lat wiadomej cikiej pracy, a i tak
(jeli wierzy wtajemniczonym) taki
stan pojawia si tylko chwilami.
Według kahunów wysze Ja dyspo-
nuje kompletnym wzorcem naszego
ciała zycznego. Za spraw wyszego
Ja przy uyciu energii (many) moe
zosta naprawione ciało zyczne. Ta-
kie natychmiastowe rekonstrukcje
uszkodzenia („naprawa” złamanej ko-
ci, przywrócenie wzroku, zastpienie
chorej tkanki zdrow) s powszechnie
uznawane za cudowne, ale znajduje-
my ich potwierdzone opisy nie tylko
wród wiadków praktyk kahunów.
Znajc dzisiejsze technologie, mo-
na sobie to łatwo wyobrazi np. jako
drukowanie w 3D.
Kahuni wiedzieli, e przekazanie
energii niezbdnej do uzdrowienia jest
moliwe tylko wtedy, gdy z podwia-
domoci osoby, która ma by uleczo-
na, usunite s wszystkie przeszkody
(kompleksy) – przekonania o własnej
winie. Jednak według kapłanów Huny
nie mona grzeszy przeciw wyszym
istotom, zatem nie ma innego grzechu
poza krzywd (zyczn, psychiczn,
moraln) wyrzdzon bliniemu bez-
porednio lub porednio. Grzechem
jest take złamanie tabu.
NIE KrZYWDź INNYCH
Jedyne przykazanie, które przekazuj
kahuni to „Nie krzywd innych”. Mowa
tu nie tylko o krzywdzie zycznej,
ale take o oszukiwaniu, łudzeniu,
przemocy psychicznej. Ten nakaz na
wyszych szczeblach rozwoju zmienia
si w „słub miłoci”. „Gryzce sumie-
nie” (podwiadomo moe przyj
co za pewnik, nawet gdy jest to cał-
kiem absurdalne) zjada człowieka od
wewntrz i blokuje. Przewiadczenia
zapamitane przez podwiadomo
i utrwalone emocjonalnie s bardzo
trudne do usunicia.
Niezwykłe i wyjtkowe jest w Hunie
to, e tylko podwiadomo (nisze Ja)
moe bezporednio porozumiewa
si z wyszym Ja. wiadome, rednie
Ja moe kontaktowa si z nisz ja-
ni i wyłcznie za jej porednictwem
osign kontakt z wysz Jani.
Zrozumienie tego jest najwaniejsze
dla procesu rozwoju i uzdrawiania.
Głównym zadaniem redniego Ja jest
nauczy si współdziała z niszym Ja
i dba o to, aby ycie nie wymknło mu
si spod kontroli. Najwaniejsza zatem
jest praca nad podwiadomoci, aby
poprzez ni dotrze do wyszego Ja.
Dobra kondycja podwiadomoci
jako porednika jest niezbdna, by
mogła ona umoliwi komunikacj
midzy wiadomym umysłem (red-
nim Ja) i nadwiadomym (wyszym
Ja). Jzykiem, jakim wysze Ja (duch
opiekuczy, nadwiadomo) prze-
mawia do redniego Ja, s symbole.
Jzykiem, jakim rednie Ja zwraca si
do ducha opiekuczego za pored-
nictwem podwiadomoci (umysłu
ciała), s „mylokształty”, czyli wyob-
raenia oczekiwanych efektów.
Hawajczycy wierzyli, e wikszo y-
ciowych błdów moe by naprawiona.
P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j
28 d u c h i m a t e r i a
Za t wiar podała wiedza praktyczna
i imponujce efekty. Celem ich pracy
było przywracanie równowagi w jed-
nostce i systemie – najpierw na poziomie
mentalnym, przechodzc stopniowo
w coraz głbsze warstwy emocjonalne,
poprzez bolesne dowiadczenia traum
i urazów, docierajc do pokładów głbo-
ko niewiadomych, gdzie utrzymujemy
wzorce zachowa przekazywane przez
pokolenia (Ho’oponopono).
Prawdziwe tradycyjne Ho’oponopono
wymaga działa majcych na celu real-
ne naprawienie krzywd wyrzdzonych
innym ludziom, aby stan Aloha i Pono
(miłoci, yczliwoci i akceptacji)
mógł zagoci ponownie w yciu osób
uczestniczcych w całym procesie.
eby tak si mogło sta, niezbdny
był udział rzeczywistych aktorów
koniktu i aktywne zaangaowanie
kahuny, który znał doskonale relacje
łczce strony, umiał zadawa wła-
ciwe pytania, pomagajce dotrze do
sedna problemu i znale właciwe
rozwizania w rzeczywistym wiecie
(nie tylko we własnym umyle).
Tak wic, aby dokona aktywnego
przywrócenia ładu wewntrznego, nie
wystarczy symbolicznie „wybaczy”
krzywdy wyrzdzone innym lub przez
innych, jak to si dzieje we wszyst-
kich prawie współczesnych technikach
psychoterapeutycznych i treningach
interpersonalnych.
BrACTWO ArIOrI
Z tego, co powiedziałam, mona by
odnie wraenie, e kahuni byli, czy
te s, zwizani tylko z Hawajami – ale
tak nie jest. Uywana obecnie w wie-
cie zachodnim nazwa „Huna” wywodzi
si prawdopodobnie od słowa „Ka-
duna”, którym Hawajczycy okrelaj
kobiety i mczyzn posiadajcych
znajomo jakiej wanej „tajemnicy”.
Stranik/straniczka tajemnicy (To-
hunga, Kohunga) był postaci znan
wszystkim Polinezyjczykom.
Pierwsi znani historykom miesz-
kacy Polinezji przybyli na wyspy
w dwóch falach migracyjnych. W VIII
wieku z Markizów i ok. 400 lat póniej
z Tahiti. Mimo e wyspy Polinezji s
oddalone od siebie o tysice kilome-
trów, zaskakujce jest podobiestwo
spotykanych tam wierze, legend
i praktyk religijnych. To podobiestwo
kultur mona przypisa działaniom
Bractwa Arioi. Siedzib Bractwa była
wyspa Raiatea, główne miejsce kultu
boga Oro (bóg piknoci, wdziku,
eglarzy i wojny, a take słoca). Tam
wtajemniczeni (kahuni) odprawiali
misteria i uczyli si sztuki układania
pieni, medycyny, zielarstwa, budo-
wy łodzi, rybołówstwa, astrologii
eglarskiej oraz uzdrawiania relacji
midzyludzkich. Na południowym
kracu wyspy znajdował si wielki
orodek kultowy kształccy szama-
nów. Powszechnym zwyczajem było,
e nowi wodzowie z odległych nawet
wysp przybywali tam potwierdzi swo-
j władz oraz zyska moc mana do
rzdzenia.
Bractwo Arioi jako organizacja sank-
cjonowana przez króla powstało na
pocztku XIV w., ale jako struktura
wtajemnicze istniało duo wcze-
niej. Bractwo posiadało hierarchiczn
struktur opart na kolejnych inicja-
cjach. Członkowie Bractwa Arioi
wstpowali do niego dobrowolnie,
a w miar zasług i umiejtnoci mogli
przej siedem stopni wtajemniczenia.
Do Bractwa naleały take kobiety.
29
W o l n o m u l a r z P o l s k i l a t o 2 0 1 5 • n u m e r 6 3
d u c h i m a t e r i a
Od osób ubiegajcych si o człon-
kostwo w Bractwie Arioi wymagano
zdyscyplinowania, gruntownej pami-
ciowej nauki kodeksów – pieni, od-
powiednich uzdolnie artystycznych,
wybitnej sprawnoci zycznej, umie-
jtnoci eglugi i walki. Powinni tak-
e pochodzi z szanowanych rodzin.
Po trzech latach nowicjatu kandydat
przystpował do egzaminów, a ci, któ-
rzy je zdali, zostawali inicjowani, po
czym stawali si członkami Bractwa
w pierwszym stopniu wtajemnicze-
nia. Członkinie i członkowie Bractwa
Arioi mogli prowadzi normalne ycie
rodzinne i mie dzieci, ale musieli
podporzdkowa si dyscyplinie i spe-
cyce ich podróniczej, misjonarskiej
pracy.
Podstawowym obowizkiem człon-
ków Bractwa Arioi było odbywanie
podróy pomidzy wyspami i sze-
rzenie kultu boga Oro oraz wie-
dzy i umiejtnoci, które posiedli.
Członkowie Bractwa Arioi, w tym
kobiety, byli uznawani za nietykal-
nych. Lokalni wodzowie i kapłani
musieli im si podporzdkowa oraz
dba o ich utrzymanie. Pod koniec
XVIII wieku Bractwo Arioi zaczło
by tpione jako grona konkurencja
przez misjonarzy chrzecijaskich.
Ci ostatni – jak mówi Hawajczycy –
„przybyli czyni dobro i zgromadzili
spore dobra”.
ZAMIAST ZAKOńCZENIA
Nie ma rozstrzygajcych argumen-
tów za lub przeciw istnieniu niemate-
rialnej, nieumierajcej wraz z ciałem
zycznym czci istoty ludzkiej, czyli
duszy. Nauki przyrodnicze nie znaj-
duj, bo na gruncie racjonalizmu nie
mog znale, materialnych dowodów
niematerialnych istnie. Z kolei zja-
wiska okrelane jako psychiczne nie
znajduj zadowalajcych wyjanie
na bazie bada zycznych czy zjo-
logicznych.
Warto jednak pamita, e dostpne
poznaniu s tylko fragmenty rzeczy-
wistoci, a dokonywane obserwacje s
przemieszane z czysto subiektywnymi
doznaniami. Nasze główne ograni-
czenia poznawcze wynikaj z faktu,
e ludzkie struktury przetwarzajce
i magazynujce informacje powstały
w procesie ewolucji, której motorem
było przetrwanie gatunków, a nie po-
trzeba poznania wiata. Nauka oparta
na empiryzmie i racjonalizmie tworzy
modele rzeczywistoci na podstawie
dostpnego zasobu informacji, upo-
rzdkowanych według reguł wyni-
kajcych w znacznym stopniu z tych
ogranicze.
Obraz wiata wytworzony w umyle
na podstawie dozna zmysłowych za-
myka przestrze w trzech wymiarach,
bo taki model otoczenia wystarcza
organizmom ywym do egzystowania
w wiecie. Z tego samego powodu
mamy jednowymiarowe wyobraenie
biegu czasu, jednowymiarowy zwi-
zek przyczyny ze skutkiem, jednowy-
miarowy midzyosobniczy przekaz
informacji. Nie oznacza to jednak,
e wiat jest rzeczywicie tylko trój-
wymiarowy, czas w Kosmosie jak na
zegarku biegnie tylko w jedn stron,
a Słoce obiega płask Ziemi.
Dla osignicia wyszych poziomów
poznania konieczne jest skupienie
szczególnej uwagi na pograniczu rze-
czywistoci jawnej i rzeczywistoci
dla nas ukrytej. Pogranicze jawnego
i ukrytego wiata było zawsze pene-
trowane przez religie. Obecnie ten
obszar znalazł si take w zakresie
zainteresowania matematyki i nauk
przyrodniczych, z zyk na czele –
ale opisujce rzeczywisto wyniki
uzyskiwane przez te nauki (najczciej
zamknite w rozwizaniach skompli-
kowanych równa) na razie przekra-
czaj moliwoci wyobrani – i udzie-
lanie prostych odpowiedzi na pytania
o samo zjawisko ycia, o jego cel, sens,
o drog i denie do prawdy.
Jedn z dróg poszukiwania odpo-
wiedzi na te fundamentalne pytania
jest take wolnomularstwo. Nawet nie
odwołujc si jawnie do systemów
wiedzy tajemnej i do przekazu Wiel-
kich Wtajemniczonych – odpowiedzi
szukamy, otwierajc si na cały doro-
bek intelektualny ludzkoci, wyobra-
ajc sobie wiat jako lo, a lo jako
niemal nieskoczony zbiór symboli,
poprzez które próbujemy rozumie
wiat.
Powiedziałam,
Maria Magdalena
Deska wygłoszona podczas prac
Sz... L... Prometea
na Wsch... Warszawy
3 lutego 2015
P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j
30 t e m p L u m i k o ś c i ó ł
KONWErSJA I INICJACJA
DWA DOŚWIADCZENIA DUCHOWE
br... d a W i d s t e i n k e L L e r
Nie zamierzam wic dyskutowa. Nie zamierzam
głosi kaza; nie zamierzam nikogo nawraca;
nie zamierzam uprawia prozelityzmu. To, co
chc uczyni, to podzieli si swoimi dowiadczeniami.
Nazwa, opisa oraz porówna je midzy sob.
WOLNOMULArZ BEZ fArTUSZKA?
Na wstpie musz zaznaczy dwie rzeczy:
Po pierwsze, w przypadku dowiadczenia konwersji
mówi bd z perspektywy protestanckiej, czyli w sposób
znaczco odmienny ni rzymskokatolicki punkt widze-
nia. Tu rytuał, nawet sakrament, nie posiada znaczenia
ontologicznego. Tu rytuał nie zmienia ani nie wpływa na
jestestwo człowieka. Tu konwersja moe dokona si bez
rytuału lub niezalenie od niego. Nie jest tak w przypadku
wolnomularstwa. I cho zdarza si nam powiedzie o kim,
e jest „wolnomularzem bez fartuszka”, to owo okrelenie
wskazuje jedynie na fakt podzielania pewnych wartoci
oraz na potencjał danej osoby. W aden sposób wartoci
i potencjał nie s w stanie zastpi ceremonii inicjacyjnej!
Mason bez fartuszka tak długo jak nie dowiadczy ceremonii
inicjacji pozostaje profanem.
Po drugie, gdy bd mówił o inicjacji, bd przemawia
z pozycji wolnomularstwa tradycyjnego. Gdy mówi/
pisz o wolnomularstwie tradycyjnym mam na myli fakt,
e przywizuj du wag do symboli i rytuałów oraz do
właciwego ich rozumienia i zgłbiania tego rozumienia.
Uwaam, e nie da si by wolnomularzem, jeli nie wie-
rzy si w Sił Wysz (czy to osobow, czy bezosobow),
jeli odrzuca si Landmarki i Tradycj, czy jak kto woli
„Dawne Powinnoci” wolnomularstwa uniwersalnego.
Nie da si by masonem, jeli nie pracuje si nad swoim
wzrostem duchowym i moralnym oraz nad budowaniem
wityni Ludzkoci. Nie jest zatem przypadkiem, e nale
do obediencji tradycyjnej, jak jest Wielka Loa Kultur
i Duchowoci. Potra ona powiza to, co było z tym, co
nadchodzi; tradycj z odnow. Granica midzy wolnomu-
larstwem tradycyjnym a tym, które nazywamy „liberalnym”,
nie przebiega bowiem – moim zdaniem – „poniej pasa”;
płe adeptki lub adepta nie odgrywa w tej kwestii adnej roli.
Byłby to jaki absurd! Jest to jednak temat na inn desk.
OBrZĘDY PrZEJŚCIA
Nie chciałbym, aby ta deska była jedynie opisem i porów-
naniem dwóch dowiadcze. Chciałbym w niej skoncen-
trowa si na pewnych cechach obu tych – jakby to nazwali
specjalici – „obrzdów przejcia”, których dowiadczyłem
w swoim yciu.
Po pierwsze, w obu przypadkach kierujemy si zasadami,
które odda mona w triadzie wolnomularskich wartoci:
wolnoci, równoci i braterstwa. Po drugie uwaam, e
w obu przypadkach mamy do czynienia z dowiadczenia-
mi, w których wystpuje ten tradycyjny motyw mierci
i ponownego narodzenia, któr badacze tematu nazywaj
„liminalnoci” lub „przejciowoci” (A. van Genep).
Wreszcie, zarówno w przypadku konwersji, jak i inicjacji,
neot(k)a wprowadzony(-a) zostaje w zbiór symboli, które
musi pozna, a nastpnie zgłbia. W trakcie przygotowa-
nia do konwersji, jak i podczas inicjacji zapoznaje si on
z narzdziami, które maj jemu lub jej słuy w trakcie
podróy przez ycie.
WOLNOŚĆ, rÓWNOŚĆ, BrATErSTWO
Zarówno w przypadku konwersji, jak i inicjacji decyzja
musi by podjta wiadomie, w pełnym poczuciu wolnoci
oraz wagi dokonywanego czynu. Cho cz protestantów
chrzci dzieci, to przywizuj oni du wag do konrmacji,
która jest potwierdzeniem wiary w wieku wiadomym
31
W o l n o m u l a r z P o l s k i l a t o 2 0 1 5 • n u m e r 6 3
t e m p L u m i k o ś c i ó ł
przed wspólnot/zborem i formalnym dołczeniem do
instytucji kocielnej. Chrzest nie jest w przypadku dziecka
przystpieniem do Kocioła jako ziemskiej organizacji,
lecz jest wydarzeniem wspólnoty. Chrzest jest znakiem
i rkojmi – jak zauwaa jeden z protestanckich katechi-
zmów – obietnic Boych zawartych w Ewangelii.
Protestantyzm uznaje kapłastwo powszechne. To znaczy,
e wszyscy członkowie s sobie równi. Nie ma lepszych
i gorszych; stojcych niej lub wyej w hierarchii. Poniewa
hierarchia obowizujca w Kociołach protestanckich jest
hierarchi horyzontaln, nie wertykaln. Pastor jest specja-
list wykształconym, przygotowanym i ustanowionym do
słuby Słowa Boego i Sakramentów. Protestantyzm głosi
jedno w rónorodnoci. Nie ma lepszych i gorszych. Po-
dobnie jest wród wolnomularzy: wszyscy s sobie równi,
cho mog posiada róne stopnie i zajmowa róne urzdy.
W obu instytucjach braterstwo odgrywa bardzo wan
rol. Chrzecijanie stanowi rodzin kocieln. Paweł
w wymowny sposób ujł to w jednym ze swoich listów:
„[W]y do wolnoci powołani zostalicie, [siostry i] bracia;
tylko pod pozorem tej wolnoci nie pobłaajcie ciału, ale
słucie jedni drugim w miłoci” (Gal 5,3). Podobnie jest
z wolnomularstwem: jest ono zakonem wieckim złoo-
nym z sióstr i braci, którzy odnosz si do siebie z trosk
i miłoci oraz wspieraj si na tyle, na ile pozwala ich
sytuacja materialna i osobista.
MIĘDZY ŚMIErCIĄ A ŻYCIEM
Zarówno w przypadku konwersji, jak i inicjacji mamy do
czynienia z dowiadczeniem liminalnym, czyli przejciem
od fazy „przed” do fazy „po” poprzez faz „pomidzy”. Ini-
cjacja wolnomularska jest włanie takim dowiadczeniem:
dowiadczeniem mierci – umiera w nas nasza profanicz-
no – oraz dowiadczeniem ycia – otrzymujemy nowe
ycie podarowane nam wraz z inicjacyjnym wiatłem.
W przeyciu tych ponownych narodzin niezbdna jest
jednak ceremonia inicjacji.
W przypadku konwersji faza ta nie musi by zwizana
z rytuałem: sakramentem chrztu lub ceremoni konrma-
cji czy konwersji. Nawrócenia, lub jak kto woli metanoj,
moemy dowiadczy w konsekwencji jakiego uniesienia
religijnego lub w wyniku pewnej dłuszej fazy, w trakcie
której zastanawialimy si i rozmylalimy nad pewnymi
prawdami wiary.
W obu przypadkach zastosowanie maj jednak słowa
Chrystusa. Jak zauwaył Nazarejczyk w jednej z Ksig
witego Prawa
1
w rozmowie z Nikodemem: „Zaprawd,
zaprawd, powiadam ci, jeli si kto nie narodzi na nowo,
nie moe ujrze Królestwa Boego” (J 3,5).
Protestantyzm nauk t przejmuje i nadaje jej wan rang.
Jak zauwaył holenderski profesor Herman Selderhuis: „Dla
Kalwina Kociół jest miejscem ponownego narodzenia
człowieka poprzez Słowo i Ducha. Kociół, tak jak matka,
rodzi swoje dzieci, daje poywienie i naucza je. Kalwin ów
obraz czsto bezporednio łczy z obrazem Kocioła jako
szkoły. Wierni – Boe dzieci – potrzebuj ochrony oraz
solidnej edukacji. Zadaniem Kocioła jest im to zapewni”2.
Siostro, bracie, czy te słowa nie brzmi znajomo?
Cytat ten posłuy nam do przejcia do kolejnego punktu,
czyli do symboli, które poznajemy w loy i w Kociele,
a które nastpnie musimy zgłbi i przepracowa.
SYMBOLE W LOŻY I W KOŚCIELE
Nie miejsce tu na zastanowienie si nad tym, czym jest
inicjacja. Swoj reeksj na ten temat zawarłem w mowie
wygłoszonej na ceremonii inicjacyjnej jednej z Sióstr
naszego Warsztatu. Przeczyta j mona w „Wolnomula-
rzu Polskim”
3
. Pragn przytoczy tu słowa znakomitego
teologa protestanckiego Paula Tillicha, które pomog nam
uj syntetycznie, czym jest symbol dla wtajemniczonego.
Wszystkie pochodz z jego pracy Dynamika wiary4:
„Symboli nie da si wymyli. Pojawiaj si one i umieraj
tak jak ywe istoty. Pojawiaj si wówczas, gdy sytuacja do
nich dojrzewa, a umieraj, gdy sytuacja ulega zmianie. Sym-
bol króla pojawił si w pewnym okresie dziejów i umarł na
przewaajcym obszarze wiata w naszych czasach. Symbole
nie pojawiaj si dlatego, e ludzie usilnie ich pragn, ani
nie umieraj z powodu krytyki naukowej bd praktycznej.
Znikaj dlatego, e nie wywołuj ju odzewu w zbiorowoci,
w obrbie której znalazły swój pierwotny wyraz”.
Religia, a z pewnoci chrzecijastwo, jest zatem syste-
mem symboli, które odkrywamy, poznajemy i zgłbiamy.
Konwersja nie jest momentem zwrotnym, w którym po-
znajemy ten system, lecz nowym pocztkiem; momentem,
w którym wkraczamy na drog poznania Symbolu. Oczy
nasze wówczas si otwieraj. Zaczynamy patrze na siebie
samych i otaczajcy nas wiat w inny, nowy, głbszy, cho
nadal ezoteryczny sposób.
Podobnie ma profan, który staje si wtajemniczonym.
Wraz z otrzymanym wiatłem otwiera si przed nim wiat,
w którym „wszystko jest symbolem”; wiat, w którym pod-
a ciek ku transcendencji i głbszemu, ezoterycznemu,
poznaniu samego siebie.
Br... Dawid Steinkeller
II Dozorca Warsztatu
Sz... L... Jan Henryk Dąbrowski na Wsch... Warszawy
Wielka Loża Kultur i Duchowości (G...L...C...S...)
1. W G:.L:.C:.S:. na ołtarzu, pulpicie Czcigodnego Mistrza, wyłoony jest kufer, w którym spoczywaj ksigi trzech religii monoteistycznych i biała ksiga -
lozofów. Ksigi witego Prawa wraz z Cyrklem i Wgielnic stanowi Trzy Wielkie wiatła, bez których aden obrzd wolnomularski nie moe si odby.
2. H. Selderhuis, Kościół według Kalwina, „Pismo er” 2013, nr 1(1).
3. D. Steinkeller, Inicjacja Wolnomularska, „Wolnomularz Polski” 2014, nr. 59.
4. P. Tillich, Dynamika Wiary, Pozna 1987.
P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j
32 L u d z i e i i d e e
W
swojej wizji wiecznego
pokoju Kant wyjania
przyczyny wojen i kreli
drog prowadzc do zakoczenia
wojen raz na zawsze. Dzieło zawiera
nawet paragrafy przyszłego traktatu
pokojowego, który w odległej przy-
szłoci podpisałyby kolejne pastwa.
Bowiem Wieczny pokój jest zarazem
ostatecznym celem historii ludzkoci
i najwyszym ideałem prawa.
Istotn przyczyn koniktów jest
posiadanie stałych armii. Naleało-
by zatem wyeliminowa siły zbrojne,
a take usun wszelk bro. aden
traktat pokojowy nie bdzie poczytany
za wany, jeeli potajemnie zachowa
si w nim przyzwolenie na wzajemn
niech i zbrojenia stanowice zalek
przyszłej wojny. adne pastwo nie
moe by nabyte przez inne drog
spadku, zamiany lub kupna. Jako ko-
lejn przyczyn wojen Kant wskazuje
długi pastw, bowiem poyczki brane,
aby je póniej spłaci, mog prowadzi
do bankructwa pastwa. Zagroeniem
dla ładu midzynarodowego jest tak-
e wiat wielkich nansów, bowiem
posiadajc stosowne rodki, zawsze
mona je przeznaczy na prowadzenie
długotrwałych i kosztownych działa
wojennych. Aby zachowa pokój, ad-
ne pastwo nie powinno ingerowa
przemoc w wewntrzn form ustro-
ju i rzdów innego pastwa.
Wanym aspektem ycia w pokoju
jest według projektu Kanta gocin-
no. Kady człowiek miałby prawo
bezpiecznego udawania si w dowol-
ne miejsce na ziemi. Przyja i tole-
rancyjne traktowanie obcokrajowca
przyczyniaj si do poszerzenia przyja-
cielskich stosunków, które bd mogły
zbliy ludzko do ustroju kosmopo-
litycznego. Stanowimy czstk całej
ludzkoci, zatem wszelkie uprzedzenia
rasowe, religijne i inne powinny by
przezwyciane.
W swoim projekcie Kant przewiduje,
e dwa wieki po jego mierci zrealizuje
si idea wielkiego integralnego pa-
stwa, w którego skład wchodziłyby
inne kraje: „To byłby zwizek naro-
dów, który jednak nie musiałby by
równoczenie pastwem narodów”.
Obecnie tak instytucj jest Unia
Europejska.
Kant jest twórc etyki autono-
micznej. ródłem moralnoci, jego
zdaniem, jest rozum. Jest on autono-
miczny, czyli moliwe jest uwolnienie
rozumu od namitnoci, uczu oraz
nacisków zewntrznych. W zamian
jego działania powinny by włczone
w realizacj fundamentalnej wartoci,
jak jest obowizek, czyli czynienie
zado wewntrznej powinnoci.
W lozoi Kanta człowiek stanowi
centrum, zasadniczy punkt odniesie-
nia dla samego siebie. Bez człowieka
wiat byłby pustyni pozbawion
sensu. Kant przewidywał jednak, e
w Kosmosie mog istnie inne isto-
ty rozumne, nienalece do gatunku
ludzkiego.
Filozof charakteryzuje człowieka
jako istot niedoskonał, skłonn do
dobrobytu, władzy oraz wygodnictwa.
Bycie człowiekiem nie bierze si z sa-
mego faktu narodzin. Uczłowiecza
nas denie do ideałów. Jako jeden
z nich, wywodzcy si z rozumu te-
oretycznego, Kant wskazuje denie
do poznania rzeczy samych w sobie.
Jednak o wartoci człowieka decyduje
nie tylko jego wiedza, ale i podejmo-
wane przez niego czyny, dyktowane
przez rozum praktyczny.
Z punktu widzenia tego aspektu ro-
zumu ideałem jest utworzenie tzw.
pastwa celów. Przekształcenie sumy
indywidualnych, rozproszonych de
w jeden wspólny cel wymaga przede
wszystkim trwałego pokoju. Pragnie-
nia człowiek powinien poddawa kon-
troli własnego rozumu, ale jego działa-
nia powinny by motywowane tym, co
wane dla wszystkich istot rozumnych.
Kant opiera swoj koncepcj etyki na
wartoci, jak jest obowizek, a nie na
o Wiecznym pokoju
WIECZNY POKÓJ
Słowo „pokój” zostało zdeniowane przez Kanta
jako stan zgody między państwami,
czyli brak wojny lub zawarcie układu
określającego warunki zakończenia koniktów.
33
W o l n o m u l a r z P o l s k i l a t o 2 0 1 5 • n u m e r 6 3
L u d z i e i i d e e
rozrónieniu dobra i zła. Pojcia te
jego zdaniem stały si wieloznaczne,
poniewa poszczególne teorie etyczne
nadaj im rozmaite znaczenie, zabar-
wione czsto rónymi wierzeniami re-
ligijnymi. ródłem moralnoci według
lozofa jest rozum. Kady człowiek
odczytuje w sobie prawo moralne –
inaczej imperatyw kategoryczny, czyli
bezwzgldn powinno, i tylko on
sam moe wiedzie, czy postpuje
w sposób moralny, czy nie. Według
Kanta szczcie nie powinno by ce-
lem ludzkiego ycia, natura wyposa-
yła nas w rozum, a byłby on zbdny,
gdyby miało nam przywieca jedynie
denie do stanu szczliwoci.
Z kantyzmu wynika ponadto roz-
graniczenie tego, co naley do wiedzy
naukowej i tego, co naley do zakresu
wiary. Nie ma dowodu naukowego na
istnienie Boga, ale te nie ma takiego
dowodu na Jego nieistnienie. Bóg jest
przedmiotem wiary. Moralno oparta
na lku przed bosk kar jest wyrazem
niszego poziomu ycia moralnego,
aczkolwiek wielu ludzi tylko ten lk
powstrzymuje od niegodziwych czy-
nów. Pastwo nie powinno by ani
wieckie, ani wyznaniowe, powinno
by neutralne wiatopogldowo.
Zdaniem Kanta człowieka naley
traktowa jako cel sam w sobie, a ni-
gdy jako rodek do celu. Nawet Bóg
nie mógłby traktowa człowieka w ten
sposób. Dlatego te kada wojna, na-
wet ta „sprawiedliwa”, jest niemoralna
i powinna by zakazana. Kant głosił, e
społeczestwo powinno mie poczucie
ogólnoludzkiej sprawiedliwoci. Nawet
małe pastwo nie powinno podlega
potniejszemu. Polacy docenili sta-
nowisko Kanta w okresie rozbiorów
Polski, których był zdecydowanym
przeciwnikiem. Pisał, e wolno ma
warto nadrzdn. Dziki niej moliwy
jest proces samorozwoju. Tworzenie
własnego Ja powinno by nierozerwal-
nie zwizane z trosk o los wiata. Pa-
nujce uprzedzenia narodowe, rasowe
i inne powinny by zakazane, za pełna
wolno słowa i druku pozwala dowie-
dzie si rzdzcym, jakie popełniaj
błdy, słuc w ten sposób poprawie
sprawowania władzy.
Zdaniem Kanta
najwłaciwszy jest
ustrój republikaski,
oparty na zasadach
wolnoci i równoci,
ale zarazem zale-
noci wszystkich od
jednego przywódcy.
Ustrój demokratycz-
ny jest despotyczny,
bowiem oparty jest
na woli wikszoci,
a bywa tak, e to
mniejszo ma racj.
Niemoliwy do pogo-
dzenia z kantyzmem
jest liberalizm ekono-
miczny, uprawniajcy
jednostki do kierowa-
nia si indywidualnym
interesem. W opozycji
z kantyzmem pozo-
staje te traktowanie
człowieka jako „kapi-
tału ludzkiego”. Kant
dokonał rozdzielenia
strefy prawa od strefy
moralnoci. Wykazy-
wał, e w obu tych
dziedzinach obowizuj odmienne
wartoci. Człowiek moe dokona
wyboru takiej teorii etycznej, która
do niego przemawia i zgodnie z ni
działa. Łczenie prawa i moralnoci
powoduje, e grupy rzdzce staraj
si narzuca własne przepisy praw-
ne i etyczne. O koniecznoci prawa
decyduje niedoskonało człowieka.
Zadaniem prawa stanowionego jest
godzenie samowoli poszczególnych
jednostek, bowiem prawo to czynnik
jednoczcy i organizujcy ycie spo-
łeczne i pastwowe, daje człowiekowi
poczucie bezpieczestwa i powinno
by stróem wolnoci. Na kadym
człowieku spoczywa obowizek udzia-
łu w yciu pastwowym, a na tych,
którzy maj władz, obowizek ogra-
niczenia własnego interesu.
Immanuel Kant znacznie wyprze-
dzał czasy, w których przyszło mu y,
a jego system lozoczny przekracza
nadal mentalno zarówno jego, jak
i naszej epoki. Głboki humanizm
tego lozofa wie si z przekonaniem,
e indywidualne tworzenie własne-
go ja powinno by nierozerwalnie
zwizane z trosk o los wiata. Myl,
e ten sposób widzenia wiata oraz
pragnienie, eby zapanował wieczny
pokój na ziemi, jedno z najwikszych
i najpikniejszych marze ludzkoci,
jest bardziej właciwy czasom, które
nadejd, ni naszym. Jednake moim
zdaniem, nasze wolnomularskie idee
w wielu kwestiach zbiene s z pogl-
dami, chocia tak odległymi, Imma-
nuela Kanta.
Powiedziałam
S... Elżbieta
Deska wygłoszona w Sz... L... Gaja
Aeterna 11 kwietnia 6015 roku na
kanwie konferencji „Wokół kantow-
skiej etyki oraz koncepcji wiecznego
pokoju”, która odbyła się 26 września
2014 r. w Domu Literatury w War-
szawie, zorganizowanej przez Polski
Oddział Stowarzyszenia Kultury
Europejskiej (SEC) oraz redakcje
czasopism „Dialogue and Universa-
lism” i „Res Humana”.
P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j
34 L u d z i e i i d e e
OŚWIECENIE
MIĘDZY KANTEM A ANDErSONEM
b r ... m a r c i n b o g u s ł a W s k i s z ... L ... k u L t u r a
OdpOwiedź na pytanie: Czym jest OświeCenie?
R
ozwaania Kanta wytrzymały, moim zdaniem,
prób czasu. Wytrzymały take słuszn kryty-
k niebezpieczestw, jakie wpisane s w projekt
owieceniowy, a o których pisali choby eodor Adorno
i Max Horkheimer. Jest tak zapewne dlatego, e Owiecenie
jest w tym tekcie przede wszystkim
spraw wiadomoci i postawy indy-
widualnego człowieka, a nie kwesti
polityki czy społecznej inynierii.
To, co społeczne i to, co polityczne
wynika moe (powinno?) z działa
dojrzałych, „nawróconych” (biblijna
metanoia to przecie zmiana sposobu
mylenia!) jednostek. Przemiana ta
nie powinna by jednak przymu-
sowym działaniem prokurowanym
przez absolutystyczne panowanie
społecznych i politycznych mecha-
nizmów.
C
zym jest dla Kanta Owiecenie?
„Owieceniem – pisze króle-
wiecki lozof – nazywamy wyjcie
człowieka z niepełnoletnoci, w któr
popadł z własnej winy. Niepełnoletno to niezdolno
człowieka do posługiwania si własnym rozumem, bez
obcego kierownictwa. Zawinion jest ta niepełnoletno
wtedy, kiedy przyczyn jej jest nie brak rozumu, lecz decyzji
i odwagi posługiwania si nim bez obcego kierownictwa.
Sapere aude! Miej odwag posługiwa si swym własnym
rozumem – tak oto brzmi hasło owiecenia”.
Owiecenie oznacza tu zatem stan samodzielnoci intelek-
tualnej i moralnej autonomii, jako odrzucenie przekonania
o tym, e potrzebujemy autorytetów kierujcych naszym
myleniem i działaniem. Kant wie, e niesamodzielno
czy niepełnoletno jest stanem wygodnym – zwalnia
człowieka z odpowiedzialnoci, eliminuje rozterki, pozwala
na przyjemn bezczynno.
„To bardzo wygodne by niepełnoletnim – pisze. – Jeli
posiadam ksik, która zastpuje mi rozum, opiekuna
duchownego, który zamiast mnie posiada sumienie, le-
karza, który zamiast mnie ustala moj diet itd., itd. – nie
musz sam o nic si troszczy. Nie potrzebuj myle, jeli
tylko mog za wszystko zapłaci; inni
ju zamiast mnie zajm si t kłopotliw
spraw”.
Wygoda jest jednak konsekwencj znie-
wolenia, zgod na to, by narzucano nam
arbitralne granice, by dogmaty i formułki
stawały si algorytmami, podług których
mylimy i działamy.
D
latego opowiedzenie si za Owie-
ceniem jest aktem opowiedzenia si
za wolnoci.
„Do wejcia na drog owiecenia – uczy
Kant – nie potrzeba niczego prócz wol-
noci: i to wolnoci najnieszkodliwszej
sporód wszystkiego, co mona nazwa
wolnoci, mianowicie wolnoci czynienia
wszechstronnego, publicznego uytku ze
swego rozumu. (...) Wszdzie wic mamy
do czynienia z ograniczeniami wolnoci. Które jednak z nich
s przeszkod dla owiecenia i tylko taki uytek moe dopro-
wadzi do urzeczywistnienia si owiecenia wród ludzi (…)”.
* * *
W
kontekcie powyszych stwierdze szokowa moe
to, co Kant pisze w innym miejscu tego tekstu.
Mianowicie, odróniajc publiczne uycie rozumu od
prywatnego uycia rozumu, Kant przyznaje, e w tym
drugim przypadku istnie mog stanowione społecznie
granice i e nie jest to przeszkoda dla postpu Owiecenia.
„Użytkiem prywatnym natomiast nazywam taki jego uży-
tek, jaki wolno zeń czynić człowiekowi na powierzonym mu
35
W o l n o m u l a r z P o l s k i l a t o 2 0 1 5 • n u m e r 6 3
L u d z i e i i d e e
publicznym stanowisku czy urzędzie. Rzecz ma się tak, że
w pewnych sprawach zahaczających o interesy społeczności
konieczny jest pewien mechanizm, przy którym wystarczy,
by niektóre człony tej społeczności zachowywały się choćby
tylko pasywnie, aby rząd mógł, przez stworzoną w ten sposób
sztuczną jedność, skierować je ku celom publicznym albo
przynajmniej powstrzymać od zniszczenia tych celów. W tych
sprawach jakieś zastanawianie się jest oczywiście niedozwo-
lone; trzeba słuchać. O ile jednak jakaś część tej maszyny
uważa siebie za człon wspólnoty, a nawet za człon wspólnoty
światowej, to jednostka taka, o ile w charakterze uczonego
zwraca się za pośrednictwem swoich pism do publiczności we
właściwym tego słowa rozumieniu, ma bez wątpienia prawo
do rozumowania – oczywiście bez narażania na szwank
tych interesów, w których realizowaniu bierze udział jako
pasywne ogniwo. Byłoby oczywiście rzeczą bardzo szkodliwą,
gdyby ocer, któremu przełożony coś polecił, chciał na służbie
głośno zastanawiać się nad pożytecznością czy celowością
tego rozkazu; obowiązkiem jego jest słuchać. Nie można mu
jednak – i to całkiem słusznie – zabronić, by jako uczony
nie pisał o błędach w dziedzinie służby wojskowej i uwagi
swe przedkładał publiczności do oceny. Obywatel nie może
odmówić płacenia nakładanych nań podatków; złośliwa
krytyka podatków – o ile jest się samemu zobowiązanym do
ich płacenia – mogłaby nawet jako skandal (mogący wywołać
powszechną odmowę płacenia podatków) podlegać karze. Ale
ten sam obywatel nie narusza w niczym obowiązków obywa-
telskich, kiedy jako uczony publicznie wyraża swoje zdanie
o niestosowności czy niesprawiedliwości takich podatków.
Podobnie zobowiązany jest duchowny uczyć swoich uczniów
katechizmu i wygłaszać wiernym kazania zgodnie z symbolami
wiary kościoła, któremu służy; na tych warunkach bowiem
został przyjęty. Jako uczony jednak ma on zupełną swobodę,
a nawet powołany jest do tego, by wszystkie swoje dokładnie
przemyślane i dobrymi chęciami ożywione myśli o błędach
w tych symbolach oraz swoje propozycje naprawy instytucji
religijnych i kościelnych zakomunikować publiczności. Nie
ma w tym nic takiego, co można by uważać za niezgodne
z jego sumieniem. To bowiem, o czym naucza z racji swego
urzędu jako pełnomocnik kościoła, określa on sam jako rzecz,
w stosunku do której nie posiada wolności nauczania według
własnego widzimisię, bo na swój urząd przyjęty został po
to, by wykładać zgodnie z przepisami i w cudzym imieniu.
Będzie on mówił: kościół nasz naucza tak a tak i takie są
dowody, którymi się posługuje; następnie ukaże on gminie
swej wszystkie praktyczne korzyści, płynące z tez, których
sam nie podpisałby może z pełnym przekonaniem, ale do
których wyłożenia mógł się jednak zobowiązać, jako że nie jest
rzeczą zupełnie niemożliwą, by w tezach tych zawarta była
jednak prawda, a w każdym razie nie ma w nich nic takiego,
co byłoby sprzeczne z wewnętrznym poczuciem religijnym.
Gdyby bowiem sądził, że tezy te sprzeczność taką w sobie
zawierają, nie mógłby z czystym sumieniem zajmować swego
urzędu; musiałby zeń zrezygnować. Użytek, jaki sprawują-
cy swój urząd duszpasterz czyni wobec wiernych ze swego
rozumu, jest użytkiem tylko prywatnym, gmina bowiem jest
zawsze zgromadzeniem domowym, choćby bardzo dużym,
i w odniesieniu do takiego zgromadzenia nie posiada on jako
kapłan i nie może posiadać wolności nauczania, gdyż w danym
wypadku wykonuje tylko obce zlecenie”.
C
zy takie postawienie sprawy nie jest wyrazem słualczo-
ci wzgldem pastwa czy instytucji społecznych? Czy
nie stoi w sprzecznoci z ide Owiecenia? Czy nie powoduje,
e wolno i samodzielno mylenia staje si tylko mało
znaczcym dodatkiem od obywatelskiego posłuszestwa?
Przyznam szczerze, e te i podobne pytania nurtuj mnie
od dawna.
Odpowied na nie jest pewnie kwesti optyki.
O
statnimi czasy tekcik Kanta dopada mnie przy okazji
studiowania pracy Tadeusza Cegielskiego o Konsty-
tucjach Andersona.
Nie ulega dla mnie wtpliwoci, e wolnomularstwo
powstaje jako element dojrzałego Owiecenia angielskie-
go. Twórcy Wielkiej Loy naleeli do rodowiska New
Science, naleeli bd mieli zwizki ze rodowiskiem
Królewskiego Towarzystwa Naukowego, byli zatem za-
angaowani w budowanie nowego sposobu patrzenia na
rzeczywisto. Samodzielno intelektualna i autonomia
moralna stanowiły dla nich wartoci, o które naley
zabiega. Aspekt moralnego i intelektualnego dosko-
nalenia, rozpoznawania swoich granic i przekraczania
ich jest zreszt do dzi konstytutywnym elementem
wolnomularskiej pracy nad „ociosywaniem kamienia”,
jakim jest kady z nas.
Bez wahania mona rzec, e Kantowskie pogldy na
Owiecenie s zgodne z najgłbszymi przekonaniami
wolnomularskimi. Czy tak samo jest z zapatrywaniami
Kanta na domen „prywatnego uycia rozumu”?
O dziwo – tak. Odwołam si tutaj do dwóch fragmen-
tów z Konstytucji Andersona, które po latach zawirowa
stanowi dzisiaj „bibli masonerii”*.
.1. DOTYCZY BOgA I rELIgII
W
olnomularz powinien, z tytułu swojej przynaleno-
ci, przestrzega Prawo Moralne i jeeli dobrze ro-
zumie zasady Sztuki, nie bdzie nigdy bezmylnym ateist
ani libertynem nie uznajcym adnej religii. W dawnych
czasach Wolnomularze we wszystkich Krajach musieli
praktykowa Religi ich kraju czy narodu, jakakolwiek
by ona nie była; obecnie, kiedy kady ma prawo do włas-
nych pogldów, bardziej wskazane jest nakłanianie do
przestrzegania Religii, co do której wszyscy ludzie s
zgodni. Polega ona na tym, aby by dobrym, szczerym,
skromnym i honorowym, niezalenie od tego, jak si
człowiek nazywa i jakie jest jego wyznanie. Wynika std,
e Wolnomularstwo jest orodkiem zjednoczenia i spo-
sobem na zawizywanie szczerych przyjani midzy
osobami, które w innych okolicznociach nie mogłyby
utrzymywa bliskich stosunków midzy sob.
36 L u d z i e i i d e e
P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e w s k i e j
.2. DOTYCZY WŁADZY
ADMINISTrACYJNEJ CYWILNEJ,
NAJWYŻSZEJ I PODLEgŁEJ
Wolnomularz jest spokojnym poddanym Władz cy-
wilnych, gdziekolwiek by nie mieszkał czy pracował.
Nie bierze nigdy udziału w spiskach i sprzysiężeniach, które
mogłyby godzić w pokój i dobro narodu. Jest posłuszny
niższym władzom administracyjnym. Ponieważ wojna,
rozlew krwi i zamieszki zawsze szkodziły Wolnomularstwu,
dawni Królowie i Książęta tym bardziej byli skorzy do po-
pierania ludzi przynależących do Wolnomularstwa z racji
na ich spokojne usposobienie i wierność. Tak więc Bracia
odpowiadają czynami swoim przeciwnikom i sprawiają,
że z każdym dniem wzrasta honor Bractwa, które zawsze
kwitnie w czasie pokoju. Dlatego też, gdyby zdarzyło się
Bratu zbuntować przeciwko Państwu, nie powinien on
być wspierany w tym swoim buncie. Niemniej jednak
można by mu współczuć jako nieszczęśliwemu człowie-
kowi. I pomimo że wierne Bractwo powinno potępić jego
bunt i nie dawać na przyszłość powodów do nieufności
czy zazdrości politycznej Rządowi, to jeżeli nie zostałby
uznany winnym żadnego innego przestępstwa, nie mógłby
zostać wykluczony z Loży i jego stosunki z nią nie mogłyby
zostać anulowane.
Jakie znaczenie mogły mieć te zapisy?
Idąc za prof. Cegielskim, wskażę tu dwie ważne dla
wolnomularstwa i Oświecenia idee: tolerancję oraz „la-
titudarianizm”.
Celem artykułu pierwszego jest zbudowanie takiej perspek-
tywy, w ramach której będą mogli spotykać się protestanci
z katolikami, Żydami, heterodoksami lub osobami niepo-
dzielającymi żadnej z tych wiar. W kontekście XVIII wieku
zastosowany zapis chronić miał wolnomularzy przed agresją
zarówno ze strony fundamentalistycznie nastawionych reli-
giantów, jak i fundamentalistycznie nastawionych ateistów;
zwracał też uwagę, że pod warstwą symboli właściwych dla
danej religijnej denominacji kryje się symbolika znacznie
głębsza, pozwalająca na budowę wspólnej, humanistycznej
perspektywy. Cegielski podkreśla, że artykuł I nie nakazuje
kategorycznie wiary w jakąś religię naturalną, ale że – odsy-
łając do idei religii jako fundamentalnego prawa moralnego
(czy tak samo nie twierdzi Kant???) – stara się zbudować
mechanizm inkluzji: możliwości włączenia i zaangażowania
w urzeczywistnianie ideałów humanistycznych wszystkich
Anglików, bez względu na to, z której z rywalizujących ze
sobą opcji religijnych pochodzą.
L
atitudarianizm z kolei to postawa światopoglądowa
i praktyka polityczna, której celem jest szukanie kom-
promisu społecznego, politycznego i religijnego. Wydaje
się, że kompromis – jako narzędzie demokratyzacji – ma
na celu takie rozładowanie napięć społecznych, które
w formie przepisów prawnych godzi racje wielu stron,
gwarantując możliwość wszechstronnego praktykowania
swojej wolności. Jest wyrazem wiary w republikańskie
formy rządów, a także przekonania, że możliwy jest „wiecz-
ny pokój” między narodami ustanawiany nie na drodze
walki, ale rozumnego (więc także moralnego) działania.
Tak rozumianą ideę „wiecznego pokoju” wyłożył Kant
w traktacie O wiecznym pokoju.
Jak sądzę, właśnie w takim duchu należy interpretować
artykuł II Konstytucji Andersona, a także stosowne
fragmenty rozważań Kanta na temat Oświecenia. Być
może chodzi tu o zwrócenie uwagi na to, że walka wy-
niszcza, a konspiracja, budząc nieufność władzy, budzi
podejrzliwość wobec idei humanistycznych. (O tym, że
nieufność i strach mogą skutecznie zniechęcać do pracy na
rzecz urzeczywistniania takich ideałów, dowodzą choćby
kampanie antymasońskie i antyżydowskie – np. Protoko-
ły Mędrców Syjonu – wdrukowujące w podświadomość
zbiorową poczucie zagrożenia, lęku, przekonania o tym,
że za demokratyzacją i postawą humanistyczną drzemie
chęć przejęcia władzy nad światem i uczynienia z ludzi
niewolników). Cegielski podkreśla, że Anderson nega-
tywnie ustosunkowuje się do spisków, nie neguje jednak
„wywrotowych idei”, które do spisków mogą prowadzić.
Podobnie zresztą czyni Kant. Idee te – wpisane w działal-
ność związaną z „publicznym użytkiem rozumu” – mają
pełne prawo obywatelstwa w dyskusjach toczonych na
forach publicznych. Zostają zatem poddane rozumowej
ocenie i w wyniku racjonalnego konsensu mogą mieć
przełożenie na porządek prawa. W odniesieniu do Ander-
sona Cegielski zwraca także uwagę, że zapis Konstytucji
świadczy o koncentracji na długofalowych celach. Zapis ten
świadczyć miał o sojuszu wolnomularstwa z nieokrzepłą
na angielskim tronie dynastą hanowerską, aktywizując
biernego dotąd monarchę do wytężonej, ale spokojnej
pracy na rzecz Królestwa. Być może podobne cele miał na
oku Kant, dostrzegając szansę na zmiany nie w przelewie
krwi, ale odpowiedniej motywacji rządzących.
* * *
L
iterackim ucieleśnieniem tych ideałów jest dla mnie
Pamiętnik znaleziony w Saragossie. Przedstawiono w nim
drogę intelektualnego i moralnego dojrzewania, inicjację
w wolność. Elementem konstytutywnym tych zmian były
zaś takie wartości, jak honor i wierność.
Zapewne niepokoju, jaki wywołuje we mnie napięcie
w tekście Kanta, nie uda mi się całkowicie wyrugować.
Być może takie napięcie jest inherentną cechą demokracji.
Tak czy owak zachęcam, by pochylić się nad tym tekstem.
I zapytać, czym dla każdego z nas jest wolność i odwaga
myślenia.
Marcin Bogusławski
*Dla wolnomularstwa kobiecego Konstytucja Andersona
„biblią” nie jest, bowiem wykluczała kobiety z masonerii.
Jest dla masonek raczej kamieniem milowym
na wolnomularskiej drodze. RED.
37
W o l n o m u l a r z P o l s k i l a t o 2 0 1 5 • n u m e r 6 3
L u d z i e i i d e e
P
rof. Hass pisze, co następu-
je: „Rozwijająca się [...] dość
pomyślnie loża Eugenia zum
Genkronten Löwen miała przez
prawie ćwierć wieku (1775-1798)
na swoim czele byłego słuchacza
Kanta, wybitnego intelektuali-
stę, a zarazem potomka miej-
scowych patrycjuszy Daniela
Gralatha. Kosztem niespełna 4
tys. orenów zbudowała sobie
w 1780 roku nowy lokal, gdyż
poprzedni był już za ciasny dla
rosnącej liczby członków, nie-
mieckich mieszczan nastrojonych
antyprusko i poczuwających się
do polskiej przynależności pań-
stwowej. Na tym tle doszło nawet
w 1777 roku do koniktu z królewia-
ckim zwierzchnictwem. Wydruko-
wało ono bowiem dla swej placówki
gdańskiej zaświadczenia członkowskie
z orłem pruskim w winiecie, na co ta
zareagowała protestem i domagała
się umieszczenia na drukach herbu
Gdańska”.
Kant – mason? Ale gdzie był ini-
cjowany? Kiedy to się stało? Jak
nazywała się jego macierzysta loża?
Po wnikliwszym potraktowaniu te-
matu – wszak marginalnego dla za-
interesowań prof. Hassa – uściślił
on w rozmowie ze mną informacje
o związkach Kanta z masonerią. Jak
ustalił już po opublikowaniu swej
książki, źródła masońskie o prowe-
niencji niemieckiej nazywają Kanta
„wolnomularzem bez fartuszka”. Nie
został on nigdy inicjowany. Jednakże
bardzo bliskie związki z wybitnymi
wolnomularzami z Królewca sprawi-
ły, że dostał on od swych przyjaciół
wolnomularzy przydomek, podobny
do tego, jaki w swoim czasie otrzymał
Tadeusz Kościuszko, nazwany przez
szwajcarskiego masona, u którego spę-
dził ostatnie lata swego życia „bratem
wszystkich wolnomularzy”.
Bliskie związki utrzymywał Imma-
nuel Kant z wysokimi dostojnika-
mi Loży Prowincjonalnej Prus
Wschodnich – Goliebem von
Hippelem i Johanem Gotlie-
bem Freyem. Adeptem cyrkla
i węgielnicy był także długo-
letni wydawca dzieł lozofa
– Johann Jacob Kanter, oraz
wykonawca jego testamentu,
pastor polskiego pochodzenia
Krzysztof Wasiansky, któ-
ry podał mu na łożu śmierci
ostatni łyk napoju, łyżeczkę
wody z winem.
* * *
Pierwsza loża masońska powstała
w Królewcu, gdy Kant miał lat 21, tj.
w roku 1745. Warto wspomnieć, że
masoneria w Rzeczypospolitej była
już w tym czasie nieźle zakorzeniona.
Pierwsza loża o nazwie Trzech Braci
została założona w Warszawie w roku
1729, czyli 16 lat przed królewiacką
i 4 lata przed lożą hamburską, która
zapoczątkowała dzieje wolnomular-
stwa na terenie Niemiec. Masoneria
w państwie Hohenzollernów cieszyła
się szczególnymi przywilejami.
Wielkim zwolennikiem i propagato-
rem wolnomularstwa, które formalnie
powstało nad Tamizą w Londynie
w roku 1717, był Fryderyk Hohenzol-
wOlnOmularstwO w eurOpie śrOdkOwO-wsChOdniej w XViii i XiX wieku
IMMANUEL KANT
I JEgO WIELBICIEL ZE ŚWIĄTYNI MĄDrOŚCI
s... m i r o s ł a W a d o ł ę g o W s k a - W y s o c k a
P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j
38 L u d z i e i i d e e
lern, nazwany później Wielkim. Fryde-
ryk zdecydował się na wstąpienie do
masonerii w czasie dość szczególnym.
Otóż w sierpniu 1738 roku ukazała się
bulla papieża Klemensa XII potępiają-
ca działalność tej „tajnej sekty” według
jego określenia. W ślad za bullą poszły
mniejsze i większe represje w krajach
katolickiej Europy.
Nie minęły cztery miesiące od ukaza-
nia się bulli, gdy do Brunszwiku przy-
jechała delegacja loży hamburskiej.
W nocy z 14 na 15 sierpnia 1738 roku
dokonano wtajemniczenia pruskie-
go następcy tronu, księcia Fryderyka
Hohenzollerna. Inicjacja odbyła się
w najgłębszej tajemnicy, bowiem oj-
ciec nowego adepta Sztuki Królewskiej
Fryderyk Wilhelm I już dał się poznać
jako bezwzględny krytyk masonerii.
Po dwóch latach stary król zmarł.
Już cztery dni później nowy król Prus
Fryderyk II obwieścił publicznie, iż
jest wolnomularzem. Był 31 maja 1740
roku. 20 czerwca król założył pierwszą
w państwie pruskim regularną
lożę masońską, będąc zarazem jej
pierwszym Czcigodnym Mistrzem
i przez pierwsze lata swego panowania
przewodnicząc jej pracom w zamkach
w Berlinie, Charlottenburgu oraz
Rheinsbergu. Trudno się zatem
dziwić, że zdyscyplinowani Prusacy
zaczęli dość tłumnie wstępować do
lóż. Rej w tym wodzili dostojnicy
dworscy, wojskowi i arystokraci.
Wolnomularzem został np. brat
Fryderyka II, książę Henryk Wilhelm.
Ta odgórna opieka, a z czasem kuratela
nad lożami sprawiła, że loże pruskie
(nb. istniejące do dziś i nazywające
się „staropruskimi”) odznaczały się
pewną specyką w porównaniu np.
z lożami francuskimi, gdzie dużą
rolę odgrywały oświecone warstwy
średnie, czyli stan trzeci.
Masoneria pruska stała się bardzo
propaństwowa i wręcz lojalistyczna.
Tendencje te nasiliły się zwłaszcza wraz
z narastaniem niepokojów rewolucyj-
nych we Francji. Po wybuchu Wielkiej
Rewolucji Francuskiej znaczna część
władców Europy uległa antymasońskiej
fobii. W Portugalii masonów oskarżono
wręcz o rewolucyjny spisek, nakaza-
no tajnej policji wyśledzić ich i oddać
w ręce Świętej Inkwizycji.
Masoneria w państwie pruskim oca-
lała, ale jedynie wyznaczona odgórnie
jej „zdrowa” część, wzięta odtąd w że-
lazne karby pruskiego aparatu władzy.
Nie mogąc zajmować się polityką,
skupiała się na działalności chary-
tatywnej i rozważaniach etycznych.
W królewskim edykcie nakazano jej
pilne spełnianie obowiązków wiernych
poddanych. W tym kontekście inte-
resującym, lecz niezbadanym proble-
mem badawczym jest rygorystyczna
etyka Kanta na tle rozważań etycznych
prowadzonych w ówczesnych pruskich
lożach.
* * *
Od czasu założenia uniwersytetu
w Królewcu w roku 1544 przybywali
nań także liczni Polacy. Wszak pierw-
szym jego rektorem został pochodzący
z Litwy, a wykształcony w Krakowie
Abraham Kulwieć. Także wśród braci
studenckiej było wielu Polaków i Li-
twinów, korzystających od czasów Al-
brechta Hohenzollerna ze stypendiów
i innej pomocy materialnej. W latach
osiemdziesiątych XVIII wieku w uni-
wersytecie królewiackim rozpoczął
studia Józef Kalasanty Szaniawski.
Pochodził z drobnej i niezamożnej
szlachty. Własną pracą zdobył sze-
rokie, erudycyjne wykształcenie. Jak
zaświadczają mu współcześni, jego
mowy bywały porywające. Cechowała
je zwięzłość wykładu i wielka precy-
zja myśli. Szaniawski od pierwszych
wykładów wysłuchanych w Królewcu
został wielkim zwolennikiem lozoi
Kanta. Z czasem stał się pierwszym
jej polskim propagatorem. Zupełnie
inną sprawą, związaną głównie ze
skomplikowaną biograą polityczno-
-ideową Szaniawskiego było dość
instrumentalne traktowanie lozoi
mędrca z Królewca. Aby zrozumieć
jak do tego doszło, zatrzymajmy się
chwilę na latach „górnych i chmur-
nych” Szaniawskiego.
Jego młodość była burzliwa, gdyż
związał się ideowo z najbardziej le-
wicową i rewolucyjną częścią polskiej
klasy politycznej, zostając w 1794
roku członkiem warszawskiego klu-
bu jakobinów, którego pełna nazwa
brzmiała „Obywatele ofiarujący
pomoc i posługę magistraturom na-
rodowym w celu dobra ojczyzny”.
Już wówczas Szaniawski wstąpił do
masonerii. Jego inicjacja odbyła się
najprawdopodobniej w poznańskiej
loży Świątynia Mądrości. Po trzecim
rozbiorze Polski i zajęciu Warszawy
przez wojska pruskie Szaniawski oddał
się konspirze. W roku 1798, w wieku
34 lat współorganizował tajną organi-
zację niepodległościową zwaną w sto-
licy „Związkiem patriotycznym loży
masońskiej”. Rzeczywiście dużo jej
członków było jednocześnie masona-
mi z loży warszawskiej Świątynia Izis
(nb. loża macierzysta księcia Pepi).
Jeszcze wcześniej Szaniawski działał
w tzw. Zgromadzeniu Centralnym,
innej tajnej organizacji, na której cele
oarował 2500 zł brat lożowy Szaniaw-
skiego, hrabia Sołtyk. Tej działalności
konspiracyjno-patriotycznej nie prze-
rwała żadna wpadka, a zmiana polityki
Prus wobec Polaków.
W roku 1797 na tron pruski wstępuje
Fryderyk Wilhlem III, który w polity-
ce zagranicznej obiera kurs na pokój
z Francją i pojednanie z Polakami.
Owocuje to spektakularnym gestem
zezwalającym na założenie Towa-
rzystwa Warszawskiego Przyjaciół
Nauk. Jest rok 1800. Jak wylicza prof.
Ludwik Hass, z pierwszych 30 człon-
ków czynnych Towarzystwa prawie
co czwarty miał lożową przeszłość:
Adam Kazimierz Czartoryski, Lu-
dwik Gutakowski, Jan Chrzciciel
Konarzewski, Ignacy Potocki, Sta-
nisław Kostka Potocki, Józef Siera-
kowski i Stanisław Sołtyk. Właśnie
w salonie hrabiego Sołtyka narodziła
się myśl założenia TPN, poprzedniczki
Polskiej Akademii Nauk.
Józef Kalasanty Szaniawski zostaje
w roku 1802 sekretarzem Towarzy-
stwa Przyjaciół Nauk. Przez osiem
następnych lat poświęca się pracy
naukowej i wydaje swe główne pra-
ce lozoczne: Co to jest lozoa?,
O znamienitszych systemach moralnych
w starożytności, Rzut oka na dzieje
lozoi od czasu upadku jej u Gre-
ków i Rzymian aż do epoki odrodzenia
39
W o l n o m u l a r z P o l s k i l a t o 2 0 1 5 • n u m e r 6 3
L u d z i e i i d e e
nauki, Rady przyjacielskie młodemu
czcicielowi nauki lozoi oraz O natu-
rze i przeznaczeniu urzędowań w spo-
łeczności.
W tym czasie Szaniawski wraz
z większością masonów z TPN zna-
lazł się w loży Świątynia Mądrości.
Jej specyczny skład także, jak sądzę,
przyczynił się do ewolucji ideowej,
jaką przeszedł Szaniawski. Większość
loży stanowili ziemianie, jedna czwarta
to szlachta bez majątku. Tu znaleźli
się także sfrustrowani eks-legioniści
Cyprian Godebski, Amilkar Kosiński
i Ksawery Kossecki, wysłani przez
Napoleona na San Domingo. Stano-
wili zresztą dla loży nie lada problem
– stracili bowiem swe dyplomy wol-
nomularskie bądź w Egipcie, bądź na
San Domingo i musieli być powtórnie
przyjmowani do masonerii.
Do zawiedzionych i sfrustrowanych
należał także sam Szaniawski. Głębo-
kie przewartościowanie idei, którym
poświęcił najlepsze młodzieńcze lata,
rozczarowanie Francją i Napoleonem
sprawiło, że zdecydował się porzucić
drogę działań nielegalnych. Zaowoco-
wało to także specycznym pojmowa-
niem przez niego zadań lozoi, w tym
także lozoi Kantowskiej.
Kantyzm otóż Szaniawski potrak-
tował dość szczególnie. Propagując
tę lozoę, pragnął zawrócić umysły
Polaków, a zwłaszcza młodzieży od
polityki w stronę nauki. To po pierw-
sze. Po drugie, dostrzegł możliwość
zerwania z francuską i angielską lozo-
ą Oświecenia, prowadzącą, jego zda-
niem, umysły Polaków na lozoczne
i polityczne manowce. Szaniawski był
święcie przekonany, że lozoa ta była
szkodliwa, szerzyła bowiem niedo-
wiarstwo i moralny hedonizm. Pisał
więc z pasją: „Odziedziczyliśmy po
tym [XVIII] wieku smutną puściznę
samych obalin”.
Wytrzebienie z umysłów starej -
lozoi miało być pierwszym etapem
jego działań. W opustoszałe miejsce
Szaniawski chciał wprowadzić lozoę
„dobrą”, a za taką uważał lozoę Im-
manuela Kanta. Jak pisze Władysław
Tatarkiewicz w swej Historii lozo-
i, „Szaniawski zachęcał do studio-
wania Kanta, który był tej lozoi
niemieckiej magna pars guit. Ale nie
ograniczał się do Kanta. A w ogólni-
kowym dlań kulcie nie oddzielał go
wyraźnie ani od poprzedników, ani
od następców, nie kładł nacisku na
to, co było samodzielną myślą lozoi
Kanta. Przyjąwszy zasadnicze punkty
krytycznej teorii poznania, wahał się
jednak między metazycznym agno-
stycyzmem Kanta, a nową metazyką
idealizmu, wiele zwłaszcza zawdzięczał
Schellingowi. Ten sam zatem człowiek
wprowadził do Polski Kanta i pokan-
towską metazykę”.
Do spokojnej egzystencji Szaniaw-
skiego ponownie wtargnęły wichry
dziejów. To właśnie członkom loży
Świątynia Mądrości Józef Szymanow-
ski, także jej członek, przywiózł jako
pierwszy proklamację Jana Henry-
ka Dąbrowskiego (również masona
najwyższych stopni obrządku szko-
ckiego) z dnia 3 listopada 1806 roku
nawołującą do narodowego powsta-
nia i obiecującą przyjazd Tadeusza
Kościuszki do kraju. Egzemplarze
tej odezwy dostał osobiście do ręki
Szaniawski.
W powstałym po pokoju w Tylży
Księstwie Warszawskim Szaniawski
rozstał się z karierą naukowca i został
państwowym urzędnikiem, konkret-
nie królewskim prokuratorem przy
sądzie kasacyjnym. W masonerii
awansował, zostając Wielkim Archi-
wistą loży. Zachowały się do naszych
czasów fragmenty „desek”, czyli jego
mów lożowych. W nich także widać
starania autora o przeprowadzenie
w Ojczyźnie wielkiej „reformy oby-
czajów! Sprostowania fałszywego
kierunku sił rozumowych”.
W ten oto sposób wraz z innymi, acz
nielicznymi adeptami wolnomular-
stwa, Szaniawski ewoluował na prawą
stronę ówczesnej polskiej masonerii.
Ostatnie jego ideowe „szaleństwo”
nastąpiło w dniu, w którym wojska ce-
sarza Francuzów przekroczyły granice
Księstwa i znalazły się w imperium ro-
syjskim. Szaniawski przebywał wtedy
w Zamościu. Wygłosił tam swą ostat-
nią płomienną, patriotyczną mowę.
Było już to ostatnie uniesienie Sza-
niawskiego. Po napoleońskiej klęsce
czynnie włączył się w działalność
orientacji prorosyjskiej, uwierzywszy
zapewnieniom brata w fartuszku – cara
Aleksandra I o szczęsnej przyszłości
Polski. Loże masońskie były wówczas
podzielone, tak jak całe społeczeń-
stwo. Wielu braci, podobnie jak sam
Szaniawski, bardzo daleko odeszło
od młodzieńczych ideałów. Jak pi-
sze cytowany już prof. Ludwik Hass
w swej Sekcie farmazonii warszawskiej,
„Zaistniał bowiem klimat duchowy,
w którym dawni wolterianie i liber-
tyni bądź kantyści, nawet wczorajsi
dostojnicy obediencji powracali do
życia religijnego”, czego przykładem
„dawny jakobin polski Józef Kalasan-
ty Szaniawski – nie porzucając loży
– przemienił się w zaciekłego reak-
cjonistę, ultramontanina, wielbiciela
absolutyzmu”.
Na zakończenie swej kariery Józef
Kalasanty Szaniawski został... cenzo-
rem i to głównym cenzorem Królestwa
Polskiego!
* * *
EPILOG
Zwalczając starą, „rozwiązłą” i „nie-
bezpieczną” lozoę wieku Oświece-
nia, gław-cenzor Królestwa Polskiego
bez niepokoju, a wręcz z aprobatą
obserwował gromadzących się wokół
„Powszechnego Dziennika Krajowe-
go” (pisma, którego poprzednikiem
był „Monitor” założony i subwen-
cjonowany przez urząd Szaniawskie-
go) młodych literatów, głoszących
hasła romantyzmu. Romantycy,
z furią atakujący klasycyzm i tradycje
oświeceniowe w Polsce, wydawali się
naturalnym sprzymierzeńcem konser-
watystów. I tak oto Józef Kalasanty
Szaniawski na własnym poniekąd łonie
wyhodował ideę, która w krótkim cza-
sie zagroziła Europie Świętego Przy-
mierza, stając się zalążkiem Wiosny
Ludów, kiedy to stare, masońskie
hasła: WOLNOŚĆ-RÓWNOŚĆ-
BRATERSTWO znów zajaśniały
pełnym blaskiem, znalazłszy się na
sztandarach dążących do wolności
ludów Europy.
Mirosława Dołęgowska-Wysocka
P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j
40 L u d z i e i c z a s y
Konstanty nakazał im również zbadanie prawdziwości
rewelacji podawanych przez Sznaydra, któremu wciąż
nie dowierzał. Agent, któremu Mackro podzlecił to za-
danie, okazał się jednak człowiekiem podsuniętym przez
Rożnieckiego, który – zwęszywszy o jakimś najtajniejszym
śledztwie toczącym się poza jego plecami – nie spoczął, do-
póki nielojalny podwładny nie wyśpiewał mu całej historii.
Od tej chwili Mackro posłusznie składał raporty swojemu
bezpośredniemu zwierzchnikowi, a ten dzielił się nabywa-
nymi w ten sposób informacjami z Nowosilcowem, przy
czym Konstantego długo utrzymywano w nieświadomości
grożącej mu wobec Petersburga kompromitacji. Wreszcie
w momencie, w którym senator poczuł się pewnie z nowo
uzyskaną wiedzą – zakomunikował o niej Cesarzewiczowi.
Na tym tle doszło nawet do sprzeczki pomiędzy Konstan-
tym a generałem Zajączkiem, namiestnik stanął bowiem po
stronie Nowosilcowa. Cesarski brat uparcie utrzymywał, że
lepiej zna Polaków niż koronowany na ich króla Aleksan-
der – i nie wierzy, aby byli zdolni do aż takiej nielojalności.
S
zefom wywiadu dopomógł przypadek. Oto w Paryżu
do rosyjskiej ambasady zgłosił się niejaki Jan Karski,
oznajmiając tamtejszemu posłowi Cesarstwa (przypo-
mnijmy, że z mocy konstytucji z 1815 roku Królestwo
Polskie nie miało własnej, odrębnej od rosyjskiej polityki
zagranicznej), iż dysponuje pewnymi informacjami na
temat tajnej organizacji działającej w Polsce, a w zamian
oczekiwałby od przedstawicielstwa dyplomatycznego
„pożyczki”, gdyż we Francji dopiero co go okradziono.
Ów Karski był autentycznym emisariuszem działaczy To-
warzystwa: poczciwego, starego i przez to łatwowiernego
Dobrogoyskiego (dawnego towarzysza Łukasińskiego
z czasów wojen napoleońskich, a także z Wolnomularstwa)
oraz wielce uczciwego, lecz niedostatecznie zorientowanego
w warszawskich zawiłościach personalnych Wielkopolanina
Dobrzyckiego. Trawszy do nich przez czyjąś nieostroż-
ną rekomendację tuż przed zamierzonym wyjazdem na
Zachód, podjął się przekazania do Paryża listów oraz
tekstu artykułu, który miał się ukazać w tamtejszej prasie.
Wydawszy jednak wszystkie pieniądze, jakie udało mu się
zebrać przed podróżą, bez skrupułów, chociaż i – jak się
wydaje – bez wcześniejszych zamiarów, postanowił opisa-
nym wyżej sposobem zdobyć środki na swe utrzymanie.
Z
aalarmowany pocztą dyplomatyczną Wielki Książę
Konstanty nakazał natychmiastowe sprowadzenie
cennego źródła dowodowego do Polski. Działające na
terenie Francji rosyjskie służby specjalne po drodze wymo-
gły na Karskim dokonanie prowokacji, to znaczy spisanie
przezeń listu, treścią którego było rzekome sprawozdanie
dla Dobrzyckiego o wykonanej w Paryżu „tajnej misji”.
Upozorowano, jakoby Karski nie zdążył wysłać owego
pisma do adresata – i „znaleziono” je przy nim w momencie
aresztowania na zachodniej granicy Królestwa. Sprzedaj-
nego emisariusza, wbrew jego oczekiwaniom, potraktował
bowiem Konstanty zgoła brutalnie: nie chcąc dopuścić,
by szyta grubymi nićmi policyjna prowokacja mogła się
wydać, nakazał go uwięzić i dostawiwszy do Warszawy –
trzymać u siebie pod kluczem. (Jan Karski, wypuszczony
po paru miesiącach jako nieprzydatny dłużej pionek, sam
PrOCES WALErIANA
ŁUKASIńSKIEgO (3)
e W a s t a W i c k a
41
W o l n o m u l a r z P o l s k i l a t o 2 0 1 5 • n u m e r 6 3
L u d z i e i c z a s y
prosił Rosjan o ponowne uwięzienie, gdyż chodząc wolny
ulicami Warszawy, źle był uważany, aż wreszcie skończył
w kaanie wariata w szpitalu O.O. Bonifratrów).
K
onstanty nie miał wyjścia: tak uporczywie odsuwana
myśl o spisku Polaków coraz jaskrawiej wyglądała na
rzeczywistość. Wzmogły się też naciski Petersburga, który
otrzymywał niezależnymi kanałami, między innymi poprzez
szpiegów angielskich mających za zadanie osłabiać morale
rosyjskiego dworu, niepokojące wieści o rzekomych wywro-
towych planach Lachów. Przede wszystkim jednak car był
w posiadaniu drobiazgowej relacji Nowosilcowa, noszącej
wszelkie cechy donosu na Wielkiego Księcia. Cesarski brat
musiał, chcąc nie chcąc, wszcząć jakieś represyjne kroki.
W
kwietniu 1822 roku zarządzono wpierw tajny nadzór
nad paroma osobami, w tej liczbie Dobrogoyskim,
a następnie nakazano kilkunastu czynnym i dymisjo-
nowanym ocerom złożenie pisemnych wyjaśnień na
temat wszystkiego, co im wiadomo o tajnych związkach
w Królestwie. Konstanty dysponował listą 33 członków
Wolnomularstwa Narodowego, którą na żądanie podał
mu adiutant ministra Haukego, Skrobecki – jak wiadomo,
dawny członek loży, nieuwikłany w działalność Towarzy-
stwa. Prawie wszyscy indagowani (w tej liczbie, prócz
Dobrogoyskiego, między innymi Szreder i Węgrzecki)
przyznawali, że Wolnomularstwo istnieje oraz do swo-
jego w nim udziału, rozumując, że historia rozwiązanej
komórki masońskiej nie może im w niczym zaszkodzić.
Nie wspominali słowem o Towarzystwie Patriotycznym.
Jeden Machnicki, jak zawsze konsekwentnie, wypierał
się absolutnie wszystkiego i wzgardliwym określeniem
„urojenie” kwitował próby skłonienia go do przyznania
się do wolnomularskiej przeszłości. Konstantemu już
już wydawać się mogło, że zażegnał groźbę utraty swej
wiarygodności w oczach cesarza. Wszak i Łukasiński, do
którego specjalnie w tej sprawie poza Warszawę posłano,
dał pod ocerskim słowem honoru pisemną obietnicę, że
do żadnych więcej niejawnych związków należeć nie będzie.
N
aciski Petersburga nie ustawały jednak. Powołana
uprzednio, dosyć bezradna w swych działaniach
komisja śledcza została rozwiązana, a w jej miejsce mia-
nował namiestnik Zajączek nową. Ta mogła rozpocząć
jakiekolwiek czynności dopiero w sierpniu 1822 roku,
to znaczy wtedy, gdy Wielki Książę uznał, że nie może
już dłużej blokować jej dostępu do źródeł dowodowych.
Najważniejsze wszakże ze źródeł – ów nieszczęsny wyciąg
ze statutu Towarzystwa traktujący o gminach – Konstanty
zachował w swoim wyłącznym posiadaniu, ufny, że tym
sposobem sparaliżuje ruchy komisji, tak jak to był uczynił
z poprzednią. Nie udało się. Agenci myszkujący w Kaliszu
w papierach Dobrzyckiego wyszukali w nich szczątkowe
materiały dotyczące wolnomularskiej loży, a w szczególno-
ści opis rytuału drugiego stopnia wtajemniczenia – tego,
w którym z symboliki masońskiej znikało popiersie cara.
Wielki Książę poczuł się potwornie oszukany przez Łu-
kasińskiego. W październiku 1822 roku rozkazał natych-
miast sprowadzić go do Warszawy i uwięzić. Jednocześnie
aresztowano Machnickiego i Szredera, a także paru innych,
w tej liczbie Józefa Koszutskiego rodem z Kalisza, który
niewielkie miał faktyczne znaczenie zarówno w Wolnomu-
larstwie, jak i w Towarzystwie Patriotycznym. Osadzono
ich w nowym więzieniu politycznym mieszczącym się
w pokarmelickich budynkach na Lesznie.
Ł
ukasiński był w swojej celi oznaczonej numerem 13, na
drugim piętrze dawnego klasztoru, strzeżony najpilniej.
Trzymał się on taktyki zaprzeczania istnieniu Towarzystwa,
a jednocześnie w pisemnych wypowiedziach starał się na
wszelki wypadek mieszać wątki i osoby z tym związane
z wcześniejszymi sprawami Wolnomularstwa. Machnicki
natomiast najuporczywiej ze wszystkich odmawiał nie tylko
zeznań, ale także korzystania z jakichkolwiek, niewielkich
nawet udogodnień, takich jak spacer.
W
Królestwie obowiązywała podówczas, zawieruszo-
na kaprysem historii, pruska ordynacja kryminalna
z 1805 roku. Opierała się ona na zasadach inkwizycyjnych,
złagodzonych nakazem badania pobudek kierujących do-
nosicielami (w tym wypadku dotyczyło to m.in. Sznaydra
i Karskiego). Nie dopuszczała siłowych metod wymuszania
zeznań, natomiast regulamin więzienny pozwalał zaostrzać wa-
runki bytowania, np. do postu o chlebie i wodzie. Ten sposób
zastosowano wobec niemłodego i w ogóle mało odpornego
Dobrogoyskiego. W niego też najpierw uderzył Nowosilcow.
To bowiem senator faktycznie (choć nieocjalnie) kierował
pracami komisji śledczej i on to groźbami wydobył wreszcie
od Wielkiego Księcia obydwa dokumenty: przyniesiony
niegdyś przez Sznaydra fragment statutu Towarzystwa oraz
znaleziony u Dobrzyckiego urywek wolnomularskiego rytu.
Końcowy raport komisji śledczej, przygotowany w czerwcu
1823 roku, opierał się właściwie wyłącznie na wymuszonych
od osłabłego Dobrogoyskiego wyznaniach.
K
łamliwie przedstawiono obydwie organizacje – Wol-
nomularstwo i Towarzystwo zwane Patriotycznym –
jako jeden nieprzerwany byt, dając tym samym podstawy
do karania podsądnych za całokształt ich związkowej
działalności. Głównymi oskarżonymi uczyniono Łuka-
sińskiego, Machnickiego, a także wyraźnie przecenionego
co do rzeczywistej roli Koszutskiego oraz równie niepro-
porcjonalnie oszacowanego innego kaliszanina, Dobrzy-
ckiego. Ten ostatni znalazł się na jednym z pierwszych
miejsc listy obwinionych, niejako w zamian za Szredera.
Albowiem Szreder, ojciec czwórki małych dzieci, prak-
tykujący adwokat, podłamał się w śledztwie i zgodził na
to, by jego młoda żona najhaniebniejszą z walut świata
zapłaciła Nowosilcowowi za uwolnienie męża. Szreder
wraz z Dobrogoyskim znaleźli się zatem w drugim rzędzie
sześcioosobowej ławy oskarżonych.
P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j
42 L u d z i e i c z a s y
S
zło teraz o ustalenie, przed jakim sądem sprawa się
może toczyć. Wchodziły w grę: zwykły trybunał kry-
minalny – co musiałoby albo iść w parze z pogwałceniem
konstytucyjnych praw Królestwa, albo doprowadzić do
uniewinnienia, ponieważ w dacie popełnienia czyny nie były
objęte żadnym prawnym zakazem – lub też sąd wojenny,
z tym że w zgodzie z prawem jego jurysdykcji można byłoby
poddać jedynie Łukasińskiego, gdyż reszta podsądnych nie
była wojskowymi. Konstanty ani myślał brać na siebie ten
nierozwiązywalny dylemat – i wyczekawszy odpowiedni
moment, skłonił Aleksandra do podjęcia decyzji. Jakoż car
i król polski w jednej osobie uznał w specjalnym dokumen-
cie, że mimo wszystko właściwym tu będzie utworzenie
sądu wojennego. Z tą samą datą wyszedł w jesieni 1823
roku także i drugi reskrypt cesarski, zawierający w swym
brzmieniu coś w rodzaju klauzuli abolicyjnej co do wszyst-
kich tych działań Polaków w tajnych związkach, które nie
zostały objęte raportem komisji.
W
lutym 1824 roku Konstanty ustanowił zatem Sąd
Wojenny Najwyższy, będący według kryteriów obo-
wiązującej procedury tak zwanym sądem armii – nadając
mu na ten raz właściwość orzekającego jednoinstancyjnie
Sądu Sejmowego. Przepisy rządzące procesem karnym były
podówczas w Królestwie mieszaniną regulacji francuskich
przyjętych ongi przez Księstwo Warszawskie i pewnych
zmian wprowadzonych w 1815 roku. Przyjęciu nowszej
regulacji procesowej, jak również karnomaterialnej sprze-
ciwiał się stanowczo i konsekwentnie sam Konstanty,
któremu odpowiadały przestarzałe zapisy z katalogiem
niezwykle surowych kar. W końcu kwietnia 1824 roku
formalnie zamknięto etap dochodzenia, formułując za-
rzut „odległego usiłowania zbrodni stanu” i każdemu
z oskarżonych przydano obrońcę – bądź to samodzielnie
wybranego, bądź też przydzielonego z urzędu.
W
yznaczoną sobie rolę najdokładniej pojął prezes
sądu, Hauke: rozumiał on, że należy skazać nie
tylko ludzi, ale i samą ideę. Najprzyzwoiciej spośród kil-
kuosobowego kompletu sędziowskiego zachowywał się
pułkownik Skrzynecki. Do czasu jednak – gdyż w ostatnim
etapie procesu ugiął się pod naciskiem władz i położył swój
podpis pod skazaniem, ponieważ Konstanty życzył sobie,
by było ono jednogłośne. Ponieważ jednak Skrzynecki
uczynił to dopiero po zakończeniu jawnej części postę-
powania, opinia publiczna zachowała go w pamięci jako
tego, który do końca dzielnie przeciwstawiał się wydaniu
niesłusznego werdyktu.
P
osiedzenia sądu odbywały się w jednym z municy-
palnych budynków na Placu Saskim, w specjalnie
wybranej niewielkiej sali, na której publiczności zmieścić
się mogło niewiele, zresztą ci, którzy przyszli, natychmiast
stawali się przedmiotem policyjnej inwigilacji. W toku
procesu słuchano wyjaśnień oskarżonych, odczytywano
ich uprzednie pisemne oświadczenia, przepytywano i kon-
frontowano świadków, ujawniano dokumenty. Obrońcom
na samym wstępie surowo zakazano kwestionowania właś-
ciwości sądu – i jedynym, który próbował to na różnych
etapach procesu czynić okazał się wspomniany sędzia –
pułkownik Skrzynecki. Oskarżeni sadzani byli przodem
do stołu sędziowskiego, tyłem do publiczności; nie mieli
kajdan. Rozprawy odbywały się pomiędzy 3 a 14 czerwca
1824 roku. Na ostatniej z nich udzielono głosu obrońcom.
W większości starali się oni – śladem rozumowania swych
klientów – wykazać, że całą ich działalność wyczerpywało
Wolnomularstwo Narodowe, czemu nie sposób przypisać
znamion czynu zabronionego. Niektórzy – tak jak mecenas
Tokarski występujący w obronie Łukasińskiego – starali
się także podkreślać wszelkie pozytywne rysy charakteru
oraz zasługi podsądnych. Inni wreszcie decydowali się na
formalne podważanie oskarżeń, roztrząsając przed obli-
czem sądu pobudki denuncjatorów, głównie zaś Sznaydra.
Sami oskarżeni odmówili skorzystania ze swego prawa
do wypowiedzenia się w ostatnim słowie – z wyjątkiem
Szredera, który mówił długo, w żenująco przypochlebnym
dla Najjaśniejszego Pana tonie.
W
yrokowanie odbywało się w dwóch etapach: uznania
winnymi i ogłoszenia kary. Wypowiedzi sędziów co
do winy znalazły się na specjalnych tak zwanych arkuszach
wotujących, osobnych dla każdego z sześciu oskarżonych.
Werdykt zapadał zwykłą większością głosów. W rezultacie
orzeczeniem z 14 czerwca 1824 roku winnymi uznani
zostali Łukasiński, Dobrogoyski i Dobrzycki. Oskarżenie
co do Machnickiego, Koszutskiego i Szredera oddalono,
z tym że postanowiono oddać ich pod policyjny dozór.
Wymiar kary dla trójki skazańców był następujący: Łu-
kasiński – dziewięć lat ciężkiego więzienia, Dobrogoyski
i Dobrzycki – po sześć lat ciężkiego więzienia. Werdykt
ten publicznie ogłoszono w sali sądowej 18 czerwca i tegoż
dnia obwieszczono go oskarżonym w miejscu ich areszto-
wania, w klasztorze pokarmelickim. Z zakomunikowania
wyroku samym zainteresowanym sporządzono formalny
protokół, w którym znalazła się wzmianka o wyrażonej
przez nich niezwłocznie prośbie o łaskę, skierowanej do
cesarza Aleksandra. Wobec braku podpisów skazanych na
dokumencie należy jednak powątpiewać w to, czy istotnie
złożyli oni podobne wnioski.
N
iemniej jednak, utartym zwyczajem, wraz z podaniem
o zatwierdzenie wyroku powędrowała do cesarza
prośba o złagodzenie wyroków. Czy to jednak Nowosilcow
działał tak zajadle, czy to Konstanty obawiał się intensyw-
niej zabiegać o względy dla swych poddanych – dość na
tym, że nadesłana w sierpniu 1824 roku z Carskiego Sioła
decyzja odejmowała podsądnym niewiele z wymierzonych
im kar. Łukasiński miał ostatecznie spędzić w twierdzy
siedem lat, pozostali dwaj – po cztery. Zawiedziony Wielki
Książę, obawiając się w stolicy pomruków niechęci pod
43
W o l n o m u l a r z P o l s k i l a t o 2 0 1 5 • n u m e r 6 3
L u d z i e i c z a s y
swoim adresem, manewrował tak, że w końcu zmusił
Zajączka do wzięcia na siebie całego odium wykonania
wyroku. Miało ono miejsce w październiku 1824 roku.
Machnicki, Szreder i Koszutski dopiero wtedy zostali
wypuszczeni z aresztu, z jednoczesnym zobowiązaniem do
codziennego meldowania się w określonej porze u władz
policyjnych. 2 października na obszernym placu za ro-
gatkami powązkowskimi zebrał się tłum, asystujący kilku
postawionym pod bronią pułkom, w tej liczbie „czwarta-
ków”. Łukasiński, Dobrogoyski i Dobrzycki ubrani zostali
w galowe wojskowe uniformy (dwaj ostatni, jakkolwiek od
lat poza służbą, zachowali prawo do noszenia munduru).
Ocer złamał szpadę nad głową głównego skazańca, a na-
stępnie wszyscy trzej nieszczęśliwi okuci zostali w kajdany,
po czym dano im taczki i kazano przejść przed frontem
zgromadzonych oddziałów. Łukasiński patrzył żołnierzom
prosto w oczy. Płakali ponoć nie tylko Polacy, ale nawet
Rosjanie. Zaraz potem przetransportowano skazańców
do Zamościa. U celu czekała ich drobna ulga: przekuto
im kajdany z butów wprost na gołe ciało. Pora już była
najwyższa, bo ucisk żelaza poprzez niezdejmowane twarde
cholewy porobił w ciągu kilku dni rany aż do kości.
W
ięźniowie dostawali lichą strawę, sypiali na pryczach
i dzień przy dniu – z wyjątkiem jedynie sześciu świąt
w całym roku – wykonywali ciężkie roboty forteczne.
W 1825 roku umarł z wycieńczenia Dobrogoyski, dopiero
w przeddzień zgonu rozkuty z kajdan. Na jego miejsce do
niewielkiej celi przeniesiono Łukasińskiego. Sąsiednie
posłanie zajmował młody żołnierz skazany za niesubor-
dynację, nazwiskiem Tadeusz Sumiński. Wraz z majorem
postanowili oni zorganizować ucieczkę z twierdzy. W spra-
wę wtajemniczona była większa grupa współwięźniów,
którzy – wyprowadzeni któregoś z letnich dni 1825 roku
do robót poza mury fortecy – wraz z prowodyrami wszczęli
bunt. Być może miałby on nawet szanse powodzenia, gdyby
nie fakt, że zaskoczonym i nielicznym w tym momencie
nadzorcom przyszli z niespodziewaną odsieczą niektórzy
z osadzonych, ewidentnie współpracujący z załogą twierdzy.
Niedoszłych zbiegów skatowano niemiłosiernie, po czym
na miejscu w Zamościu zebrał się sąd pułkowy. Wyrokiem
z 10 września 1825 roku Łukasińskiego i Sumińskiego
skazano na śmierć przez rozstrzelanie. Powiadomiony
o tym Konstanty uznał jednak, że wobec pozostających
w mocy dawniejszych wyroków obydwaj buntownicy
nie mogą być poddani kognicji innego sądu wojskowego.
23 września anulował zatem wyrok, nakazując jednakże
wymierzyć każdemu po 400 kijów. Sumińskiego poddano
publicznie owej straszliwej chłoście. Łukasiński nie był
bity. Postanowił bowiem odkryć historię Towarzystwa
Patriotycznego.
O
dmiennie niż jego przyjaciel Machnicki, Walerian
Łukasiński zachowywał przez cały czas pewną ufność
w praworządność władz carskich. Najwidoczniej zatem
w bezpośrednim zagrożeniu życia postanowił wyjawić
to, co i tak z mocy cesarskiego reskryptu równoległego
z pismem powołującym sąd wojskowy miało być objęte
abolicją. Nie sądził zatem, że takie spóźnione wyznanie
może komukolwiek zaszkodzić. W swym pisemnym oświad-
czeniu mocno wyeksponował rolę Prądzyńskiego – owego
nazbyt ambitnego ocera, który niegdyś wymógł na grupce
warszawskich wolnomularzy powołanie nowej organizacji,
wzorowanej na wielkopolskich wzorcach. Prądzyńskiego,
odbywającego właśnie miesiąc miodowy, całkowicie za-
skoczyło pilne wezwanie przed oblicze Wielkiego Księcia.
Prośbą i groźbą oraz stosowanym umiejętnie całym arse-
nałem perdnych metod skłoniono go do przyznania się
do działalności w Towarzystwie. Podobnie próbowano
postąpić z kilkoma innymi, w tej liczbie i z Machnickim.
O ile inni załamywali się, widząc najnowsze, własnoręcznie
spisane zeznania Łukasińskiego – o tyle Machnicki, jak
zwykle spokojnie, wyparł się wszystkiego. Dość przytomnie
zachował się i Dobrzycki, którego specjalnie sprowadzono
z twierdzy dla złożenia wyjaśnień.
P
owołano nową komisję dla wznowienia śledztwa,
jednakże okoliczności zewnętrzne spowodowały, że
nie dokończyła ona zadanego dzieła w sposób, który do
końca zadowoliłby rosyjskie władze. Oto w grudniu 1825
roku umarł car Aleksander. Po kilku tygodniach niepewno-
ści co do tego, który z młodszych braci obejmuje po nim
P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j
44 L u d z i e i c z a s y
cesarską schedę, wyrażona niegdyś warunkowo rezygnacja
Konstantego stała się faktem. W Rosji niestabilna sytuacja
doprowadziła do tak zwanego powstania dekabrystów.
Jego przywódcy w początkach spiskowej działalności
usiłowali nawet nawiązywać kontakty z Polakami, lecz
patrioci z Królestwa raczej unikali wikłania się we wspólne
akcje, rozumiejąc, że interesy polityczne obu nacji zawsze
pozostaną przeciwstawne. Nie udało się zatem nowemu
cesarzowi powiązać sprawy grudniowego powstania z oso-
bami polskich buntowników. Niemniej jednak, Łukasiński
w całym zamieszaniu został przewieziony w celu złożenia
zeznań z Zamościa do Góry, a potem do Warszawy.
W
styczniu 1827 roku powołano Sąd Sejmowy Senatu
mający osądzić ośmiu pomniejszych działaczy
Towarzystwa. Łukasiński wystąpił przed nim w roli
świadka – i pojąwszy już, że jego nazbyt szczere wy-
znanie z Zamościa może się jednak okazać zgubne dla
paru dawnych towarzyszy – tak samo jak w pierwotnym
procesie starał się ich osłonić, mieszając fakty dotyczące
Towarzystwa i Wolnomularstwa. Wskutek politycznych
zawirowań ósemka oskarżonych nie odniosła ostatecznie
znaczniejszych szkód.
D
obrzyckiemu skończył się czteroletni wyrok i skazany
równocześnie z Łukasińskim kaliszanin wyszedł w 1828
roku na wolność. Tymczasem dawny major „czwartaków”,
jakby przez wszystkich zapomniany, nadal spędzał całe
dnie, siedząc na stołeczku, okuty w kajdany, w ciemnej celi
koszar jednego ze stołecznych pułków. Kiedy zbliżało się
powstanie listopadowe, poseł Gustaw Małachowski pró-
bował skłonić sejm do podjęcia uchwały domagającej się
uwolnienia Łukasińskiego. Nie wywołał zainteresowania.
Petycja Małachowskiego doręczona carowi MikołajowiI wy-
warła jednak ten przynajmniej skutek, że wreszcie zdjęto
więźniowi żelazo z nóg. A gdy nadeszła pamiętna noc 29
listopada 1829 roku, znowu nikt nie pomyślał o możliwości
uwolnienia go. Pamiętali o tajnym więźniu jedynie Rosjanie,
którzy rankiem 30 listopada pognali go, wraz z pośpiesznie
ewakuującymi się ze stolicy oddziałami, precz ze zrewolto-
wanej Warszawy. Szedł pieszo, brodaty po pas, w nędznej
siermiędze, ciągniony na postronku zawieszonym na szyi,
w asyście konnej straży.
5
stycznia 1831 roku, po podróży odbytej w części pie-
chotą, a potem saniami, dotarł Łukasiński do Szlissel-
burga. W podziemiach tamtejszej twierdzy, jako najtaj-
niejszy, anonimowy więzień bez wyroku, miał pozostać
przez następnych trzydzieści kilka lat. Strażnikom wolno
było wchodzić do jego celi jedynie we trójkę – po to, by
utrzymać bezwzględny nakaz milczenia. Mimo próśb nie
dopuszczano doń księdza.
L
atami nie informowano o dacie ani o wydarzeniach
w zewnętrznym świecie. Ignorowano – na osobiste
polecenie cara Mikołaja – nieśmiałe próby krewnych
dowiedzenia się o jego losie. Raz jeden miał Łukasiński
możność dopytania się w dwóch zdaniach o to, co dzieje
się w Polsce – od skazanego w 1854 roku i osadzonego
w tej samej twierdzy rosyjskiego rewolucjonisty Mikołaja
Bakunina, który sam go rozpoznał i z nazwiska zawołał
podczas przypadkowego, parominutowego spotkania na
spacerze. Sędziwego starca widywał potem kilkakroć z dala
skazany tuż przed wybuchem powstania styczniowego
Bronisław Szwarce – ten sam, który w końcowych latach
swego zesłania zetknie się na Syberii z młodziutkim inter-
nowanym, Józefem Piłsudskim. Dość znaczna poprawa
losu była Łukasińskiemu pisana na parę lat przed śmiercią.
W Rosji panował już wtedy nieco liberalniej nastawiony
Aleksander II, a komendantem szlisselburskiej twierdzy
mianowano niejakiego Leparskiego, Polaka z pochodzenia.
Ten z własnej inicjatywy wystarał się o zgodę petersbur-
skiego dworu na przeniesienie schorowanego więźnia do
trochę lepszej celi, przyznanie niewielkich środków na
zakup dlań nowego przyodziewku, a także na to, by mógł
on od czasu do czasu opuszczać mury, czytać książki i cza-
sopisma, pisać wreszcie. Zdumiewa przytomność umysłu
człowieka, który po kilkudziesięciu latach absolutnej
izolacji zachował umiejętność swobodnego wysławiania
się po polsku i po francusku, a także przyswajania no-
wych informacji i krytycznego ich analizowania. Spisany
u schyłku życia „Pamiętnik” jest w rzeczywistości zapisem
reeksji wielkiego patrioty, z których wyprowadzić można
genialne przewidywanie nieuchronności wojny światowej
i odrodzenie się w jej wyniku niepodległej Polski. Walerian
Łukasiński po ciężkiej chorobie umarł w Szlisselburgu
w lutym 1868 roku. Pochowano go w nieoznaczonej mo-
gile i dotąd nikt nie wie, w którym miejscu, za mroźnym
jeziorem Ładoga, znajduje się jego grób.
L
ekko pucołowata twarz. Ciemne włosy, gęstą grzywką
á la Napoleon spadające na czoło. Poważne, wyraziste
oczy, niewielki nos, usta z lekkim odcieniem zamyślenia
czy smutku. Stójka munduru usztywnia szyję, epolety
i reszta uniformu zlewają się z tłem portretu. Jedyny to
młodzieńczy (bo pochodzący sprzed roku 1809) wizeru-
nek Waleriana, przechowany najprawdopodobniej przez
jego siostrę Teklę.
F
ryderyka Stryjeńska umarła w panieństwie. Nigdy nie
widziała drukowanej w Paryżu romantycznej litograi
przedstawiającej brodatego, silnej budowy mężczyznę
o jasnych rozwichrzonych włosach i chmurnym spojrzeniu,
z muskularnymi rękoma skutymi łańcuchem.
Ewa Stawicka
adwokat (Warszawa),
ewa.stawicka@adwokatura.pl
Artykuł ukazał się w periodyku „Palestra” 3/4 2002.
45
W o l n o m u l a r z P o l s k i l a t o 2 0 1 5 • n u m e r 6 3
n a i n n y c h ł a m a c h
POWrÓT MASONÓW
L u d W i k s t o m m a
J
akby tego nie starczało i przywoły-
wać trzeba było wszelkie matryce
stereotypów i nienawiści, pojawiają
się nagle na ustach biskupich i czcionkach
gazetoprawicowych również masoni. Jak
mawiają Rosjanie: wspomniała babuszka
diewiczyj wieczer. Gdzie dzisiaj ta ponura
masońska potęga? Owszem, pisano kiedyś
(„Szopka polityczna Pikadora”, 1930 r.):
Gdy noc już zapada
I ciemność wszystko przesłoni,
Wtedy wychodzą masoni
I słychać kielni stuk.
Ciche wiodą narady,
Jak poobsadzać posady,
I mówią, że nie ma Boga,
Jest tylko Andrzej Strug.
Drodzy moi, jakież to były piękne czasy! Dzisiaj o po-
sadach mogę tylko pomarzyć, a z tego tytułu, że jestem
masonem (wprawdzie chwilowo uśpionym, ale to meritum
nie zmienia), nawet mi redakcja „Przeglądu” wierszówki nie
powiększy! Skądinąd młodzieży przypomnę, że Andrzej
Strug, właściwie Tadeusz Gałecki (1871-1937), był Wielkim
Mistrzem masońskim, wybitnym pisarzem, prezesem Ligi
Obrony Praw Człowieka i Obywatela. Kariera Agnieszki
Holland rozpoczęła się od ekranizacji jego powieści Dzieje
jednego pocisku. Oczywiście mniejsza o jego zasługi, skoro
jeszcze w 1983 roku kard. Ratzinger, późniejszy papież,
oświadczył, że „wierni, którzy należą do stowarzyszeń ma-
sońskich, są w stanie grzechu ciężkiego”. Z dokumentów
Kongregacji Nauki Wiary dowiadujemy się też, że nie wolno
prawowiernemu katolikowi masonów wspierać ani glory-
kować. Tutaj jednak wchodzimy już, a dotyczy to nawet
najprawdziwszych Polaków, na grząski teren. W uniesieniu, ze
łzami w oczach i piersią dumnie wypiętą zwykliśmy wszakże
śpiewać: „Marsz, marsz, Dąbrowski, / Z ziemi włoskiej do
Polski (lub odwrotnie w wersji prezesa Kaczyńskiego). /
Za twoim przewodem / Złączym się z narodem”.
Śpiewa kibol (sól naszej ziemi), śpiewa matka i sąsiadka.
Tymczasem ten Dąbrowski (Jan Henryk mu było na imię)
masonem był zatwardziałym. Liczni historycy skłonni są
przypuszczać, iż lożom tylko zawdzię-
czał, że po upadku Napoleona pozostał
senatorem i wojewodą pod berłem cara
Aleksandra I. Doprawdy, nie każdemu
tak miło wtedy się układało. Zachował się
przyzwoicie, nie korzystając z ocjalnych
funkcji i wycofując w cień swoich mająt-
ków poznańskich. Że zaś te nie zostały
mu skonskowane? Byłoby ostateczną
małością mieć o to do niego pretensje.
W drugim tomie Polskich złudzeń naro-
dowych (Poznań 2007) przytaczam listę
60 masonów. Nie będę powtarzał książki
telefonicznej. Przypomnę tylko, że byli
wolnomularzami m.in.: Juliusz Kaden-
Bandrowski, Kazimierz Bartel, Bole-
sław Wieniawa-Długoszowski, Szymon
Konarski, Janusz Korczak, Kajetan Koźmian, Gabriel
Narutowicz, Julian Ursyn Niemcewicz, Juliusz Osterwa,
Edward Rydz-Śmigły, Michał Tokarzewski-Karasze-
wicz, Stanisław August Poniatowski… Chciałoby się
powiedzieć, że dla każdego coś miłego. Masoni konse-
kwentnie prześladowani byli i tępieni przez bolszewików
i stalinistów, hitlerowców i frankistów, Kościół katolicki…
Wszelkie ideologie niemogące znieść myślących inaczej,
a co gorsza, dzięki zasadom tajności niedających się łatwo
podporządkować i unicestwić. Kiedy przyjeżdżałem do
Polski w latach osiemdziesiątych i zgadało się o wolno-
mularstwie, z przynależnością do którego nigdy się nie
kryłem, słyszałem często: no tak, w Polsce masonami to
są… Tutaj padały nazwiska. W 90% błędne. Była jednak w tej materii istotna konsekwencja. O przynależność do
złowrogich lóż posądzano z reguły ludzi niezależnych
poglądów, niepoddających się presjom politycznym ani
religijnym, wolnych od uprzedzeń kołtuńskich i nacjona-
listycznych. I tak jest do dzisiaj. Przyznam, że odbierałem
to i odbieram jako swoisty hołd składany współczesnemu
wolnomularstwu. Niech mnie więc nie straszy abp Michalik
klątwami Kongregacji Nauki Wiary. Co innego przynosiły
nam z Włoch legiony Dąbrowskiego i przyznać muszę, że
ich przesłanie znacznie bardziej wolę.
Przedruk za tygodnikiem „Przegląd”
z 7 kwietnia 2015 r.
P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j
46 W n a s t ę p n y m n u m e r z e
37 LAT L... rÓŻA WIATrÓW NA WSCH... PArYŻA
NOWE LOŻE BLIźNIACZE
CZAS PrOfAńSKI, CZAS MASOńSKI
12 marca 5978 roku zapalone zostały w Rycie Szkockim Dawnym i Uznanym
światła Sz... L... Róża Wiatrów na Wsch... Paryża, należącej do Wielkiej
Żeńskiej Loży Francji.
Idea zrodziła się z reeksji i dyskusji wokół faktu, że kobiety mieszkające
poza Francją, cudzoziemki lub Francuzki oddelegowane do pracy w innych
krajach, nie mają dostępu do wolnomularstwa, jeśli w państwach, w których
żyją lub przebywają czasowo, nie ma lóż kobiecych. Z myślą o nich postano-
wiono stworzyć lożę nieco inną od lóż klasycznych, lożę, która przygarnęłaby
rozrzucone po świecie kobiety, przyjmując sposób funkcjonowania, umożliwia-
jący im dostęp do masonerii oraz dalsze postępy na drodze wolnomularskiej.
Tak powstała Loża Róża Wiatrów, dzięki pełnemu zaangażowaniu się w jej
działalność 35 sióstr założycielek. Ale jak potem zorganizować dalszą pracę
tych sióstr? Za specjalną zgodą Rady Federalnej przyjęto, że instrukcja może
odbywać się wyjątkowo drogą korespondencyjną. Regularna korespondencja
z siostrami oddalonymi i często osamotnionymi pozwala stworzyć i zacieśniać
więź pomiędzy nimi i lożą, więź niezbędną dla ich rozwoju wolnomularskiego,
w duchu braterstwa, solidarności oraz tolerancji, autentycznie i trwale wpleść
je w wolnomularski łańcuch. #
N
a początku listopada br. w warszawskim domu lożowym masonerii
liberalnej odbędzie się piękna ceremonia lóż bliźniaczych pomiędzy
lożą Prometea, pierwszą kobiecą lożą w historii Polski, a starą francuską lożą
Ceres z Chartres. Obie loże – tak samo jak Gaja Aeterna i La Pierre Cache,
które stały się lożami bliźniaczymi 3 lata temu – należą do Wielkiej Żeńskiej
Loży Francji. Ceremonia listopadowa odbędzie się na 15-lecie zapalenia
świateł w Prometei. #
J
ak długo pracują uczniowie wolnomularscy? Od południa do północy. Dlaczego nie od wschodu do zachodu
słońca? Jeśli przyjąć, że życie człowieka zaczyna się tuż po północy, to o wschodzie słońca, dajmy na to o 5 rano, ma
mniej więcej 16 lat. W południe – gdy dobiega czterdziestki – osiąga dojrzałość, która jest niezbędna do rozpoczęcia
pracy przy budowie katedr. Każda godzina symboliczna to mniej więcej 3 lata i 4 miesiące. O godzinie 21 wolnomu-
larz jest w okolicach siedemdziesiątki. Powoli kończy aktywną działalność w loży, ale wolnomularzem pozostaje do
śmierci – czyli do północy. #
