W NUMERZE

Jesień 2013

ISSN 1231-0115

cena: 20 zł

(w tym 5% VAT)

PISMO PRZYJACIÓŁ SZTUKI KRÓLEWSKIEJ

O tolerancji, elitach

i czarnym kocie ...............................s. 3

Biblia, masoni i sztuka ludowa ..s. 6

Do mnie, dzieci wdowy! .............s. 7

Rozmowa z br.

Marcelem Laurentem,

Wielkim Mistrzem GLCS .......s. 11

Mason, nie mason? ....................s. 15

Św. Sebastian Pelczar

o księżach w masonerii .............s. 16

Wolnomularstwo w Turcji ......s. 19

Karol Serini ...................................s. 22

Loże masońskie

na Pomorzu w II RP ..................s. 30

Wolnomyśliciele

i wolnomularze ............................s. 34

Statek szaleńców .........................s. 38

Żydzi, masoni, spiski..................s. 41

Albert Hartl – ksiądz

i SS-Sturmbannfürher ..............s. 44

Ryszard Sęk, Adam z kielnią, Ewa z cegłą, Państwowe Muzeum Etnograczne 36151, fot. E. Koprowski.

                                       

                 

ziś, w numerze, który

wydajemy dokładnie

20 lat po tym, gdy

ukazał się pierwszy, sygnalny

numer „Wolnomularza Polskie-

go”, a którego reprint dostaje od

nas w prezencie każdy prenu-

merator naszego pisma, chce-

my pozostać wierni tej tradycji

i znowu zadać kilka – ważnych

naszym zdaniem pytań. A jako

że masoneria od zarania dziejów

była ruchem międzynarodowym, dodajemy do naszych

rozważań problemy, które wymienił zaprzyjaźniony z nami

od lat austriacki „Eckstein”, czyli „Kamień Węgielny”. Ten

wydawany przez wiedeńskich wolnomularzy periodyk już

w winiecie tytułowej podkreśla, iż pragnie służyć „między-

obediencyjnej wymianie i komunikacji”.

Naszym Czytelnikom nie musimy mówić, że idea ta

jest nam bliska. Od samego początku jesteśmy pismem

niezależnym, adresowanym do szeroko rozumianej grupy

Przyjaciół Sztuki Królewskiej. Czytają nas, prenumerują

i kupują członkowie wszystkich obecnych w Polsce obe-

diencji masońskich, ludzie różnych pokoleń i poglądów

– mówiąc eufemistycznie – nie zawsze nam przychylnych,

pragnących jednak dowiedzieć się, co też właściwie te

osoby w fartuszkach myślą, robią, do czego dążą i co czują.

Wracając zaś do zasygnalizowanych na wstępie pytań.

„Eckstein” i my za nim pytamy: co jako masoni rozumiemy

pod pojęciem TOLENCJA? „Eckstein” przypomina,

że słowo to pochodzi od łacińskiego tolerare, co oznacza

wyrozumiałość, ale także umiejętność znoszenia czegoś

innego od tego, co my uważamy za słuszne, a z czym, jako

wolnomularze, zgodzić się nie możemy.

„Wolnomularz Polski” popiera

ideę, aby w lożowych „deskach”

(referatach) częściej niż dotąd

zastanawiać się wspólnie nad

tym, co jako wolnomularze

możemy i powinniśmy rozu-

mieć i popierać, a czego nam

tolerować nie można. Takich

spraw jak eutanazja, aborcja,

małżeństwa jednopłciowe czy

z innej sfery: ubój rytualny, nie

możemy pomijać tak w aspekcie

społecznym, jak i lożowym. Na

przykład: Jaki jest nasz stosunek do braci i sióstr gejów

i lesbijek? Czy aprobujemy w naszych szeregach ich związ-

ki? Co zrobilibyśmy, gdyby nasza chora siostra czy chory

brat nam powiedział, że chce eutanazji? Czy nie jest tak,

że łatwo nam być tolerancyjnym tak „w ogóle”, a gdy – po-

dążając za pionem – zejdziemy w głąb siebie, to widzimy

mgłę? I dalej. Czy jesteśmy przeciw ubojowi rytualnemu

i za ochroną zwierząt, ale w imię tradycji zawsze będziemy

nosić fartuszki z wyprawionej cielęcej skórki?

Kolejny proponowany temat do dyskusji to próba od-

powiedzi na pytanie, czy dzisiejsi masoni należą do tego,

co w powszechnym rozumieniu nazywa się elitą? I tym

razem wspomnijmy, że słowo to pochodzi od łacińskiego

electus, czyli wybrany. A elita, to w uproszczeniu zgroma-

dzenie najlepszych spośród najlepszych. Czy masoni są

rzeczywiście elitą, tak potężną i wpływową, jak twierdzą

ich wrogowie?

Według „Ecskteina” masoni powinni mieć do samego po-

jęcia elity stosunek ambiwalentny. Przecież sami nazywamy

się wspólnotą ludzi wolnych i równych. Pracujemy w naszych







A D A M W I T O L D W Y S O C K I

M I R O S Ł A W A D O Ł Ę G O W S K A - W Y S O C K A













 



                                   

4                 

lożach jako siostry i bracia.

Uważamy, że nikt z nas nie

jest, ani nie powinien być

lepszy, „lepiej wybrany”

od naszego brata czy sio-

stry. Ale przecież nie brak

wśród nas i takich, którzy

rzeczywiście zaliczają się

do najlepszych w różnych

obszarach kultury i nauki,

gospodarki czy polityki.

Także i u nas w Polsce

wolnomularzami bywali

królowie – jak król Stani-

sław August Poniatowski

i prymasi – jak ks. Gabriel

Podoski. Z drugiej stro-

ny takie pojęcie jak „eli-

tarny mason” po prostu

w wolnomularstwie nie

istnieje! Te niezbyt liczne

własne funkcje, stopnie

i urzędy, które mamy do

sprawowania, mają charak-

ter wyłącznie honorowy,

wewnątrzmasoński. Nie

dają żadnych przywilejów

ani wymiernych korzyści

materialnych czy politycz-

nych, o co posądzają nas wy-

znawcy wrogiej nam, spiskowej, „czarnej” legendy. Cóż, na

pewno jest to temat, który poruszać warto tak w rozmowach

lożowych, jak i na łamach naszego pisma.

A co ma do naszych rozważań o masonerii ów tytułowy

czarny kot, którego wizerunek zaczerpnęliśmy z „Eckstei-

na”? Autor artykułu, brat Gerald, przytoczył przykład

pewnego wschodniego Guru, który wprowadził w świątyni

wieczorne medytacje. Podczas tejże medytacji, razu pew-

nego, pojawił się czarny kot, który szukając myszy, począł

miauczeć i przeszkadzać zgromadzonym wiernym. Guru

kazał więc kota złapać i przywiązać na zewnątrz świątyni.

Aby sytuacja z miauczącym kotem więcej się nie powtórzy-

ła, ów Guru zapytał następnym razem, czy dziś świątynia

jest dobrze strzeżona, a czarny kot przywiązany? Po jakimś

czasie, gdy już tamtego Guru nie stało, a i uczniowie byli

innymi (nie mówiąc o czarnym kocie), do spotkań już na

stałe wprowadzono obyczaj w postaci rytualnego pytania:

czy świątynia jest należycie strzeżona, a kot przywiązany...

O podobne sprawy pytał Anthony de Mello, jezuita, w swej

znanej książce Przebudzenie. Opowiedział w niej o proroku,

który nauczał ludzi krzesać ogień (widzę w tym samo nawią-

zanie do greckiego mitu o Prometeuszu). Gdy spełnił swoją

misję, odszedł, zostawiając owemu ludowi krzesiwo i hubkę,

którymi odtąd mogli wzniecać ogień, grzać się przy nim

i piec na nim upolowane zwierzęta. Razu pewnego zaszedł

do kolejnego plemienia, którego zazdrośni o wpływy kapłani

z wielką wrogością przyjęli Mistrza i jego nauki o krzesaniu

ognia. Zabili go, a krzesiwo i hubkę wystawili na głównym

ołtarzu świątyni. Sztuka krzesania ognia poszła w zapomnie-

nie, ale wizerunek zabitego Mistrza wisiał odtąd w świątyni,

a obok niego krzesiwo i hubka jako przedmioty kultu.

Wśród naszego bractwa dość powszechnie jest przyjęta

teza o przekształceniu się wolnomularstwa operatywnego

w spekulatywne. Często w lożowych deskach przypomi-

namy, jak narzędzia murarskie z tych, które służyły do

wznoszenia gotyckich katedr przekształciły się w narzędzia

symboliczne, pomocne we wznoszeniu duchowej Świątyni

dla Ludzkości i budowaniu wnętrza samego siebie.

Pytanie, jakie się tu nasuwa brzmi: Czy rytuał nie służy

nieraz samemu sobie? Czy nie staje się „sztuką dla sztu-

ki”? Można przecież chodzić rytualnie, wykonywać znaki

rytualnie, znać symbole i je rozumieć, zapominając, iż to

przecież nie mason jest dla rytuału, ale rytuał dla masona.

Czy, siostry i bracia, niekiedy nie zapominamy, czym jest

sztuka krzesania ognia? #



                                       

                

rzeczywiście, sam przekonałem

się, że nieco inaczej RSDiU przed-

stawia się w Wielkiej Loży Francji,

inaczej w Wielkiej Loży Żeńskiej Fran-

cji, a jeszcze inaczej w mojej aktualnej

obediencji, czyli Wielkiej Loży Kultur

i Duchowości.

Skąd biorą się te różnice?

Przede wszystkim ze świadomych

działań reformatorskich, czyli z potrze-

by zadośćuczynienia imperatywowi

nieustannego doskonalenia wolnomu-

larskiego dzieła. I tak np. w praktyko-

wanej powszechnie wersji rytuału rodzi

się następująca sprzeczność: z jednej

strony w sakralnej przestrzeni prac ma-

sońskich nie mają prawa obecności

sprawy świata profańskiego określane

symboliczną nazwą „metale” – przez co

rozumie się w pierwszej kolejności pie-

niądze, ale równocześnie na wolnomu-

larzach ciąży obowiązek dobroczynno-

ści, co wyraża się w przeprowadzaniu na

rzecz braci i sióstr w potrzebie rytualnej

kwesty, rzecz jasna pieniężnej… I stąd

w ramach niedawnej reformy rytuału

w Wielkiej Loży Kultur i Duchowości

postanowiono opisany dylemat roz-

wiązać w ten sposób, że (podejrzewam

tutaj inicjatywę prawnika-formalisty)

„wdowi worek” puszczany jest w obieg

już po formalnym zakończeniu prac

przez Czcigodnego Mistrza, ale jeszcze

w świątyni, przy zachowaniu dekora-

cji i miejsc przynależnych stopniom

i stanowiskom.

Jednak źródłem twórczej ewolu-

cji rytualnych tekstów okazują się

również… pomyłki. I znowu przy-

kład: francuski tekst rytuału mówi

o słońcu, które budzi się na wscho-

dzie „pour ouvrir la carrière du jour”,

czyli „żeby rozpocząć bieg dnia”. Ale

w jednym z polskich tłumaczeń prze-

łożono ten idiomatyczny zwrot słowo

w słowo, co dało w efekcie sformu-

łowanie: „…tak jak słońce budzi się

na wschodzie, żeby otworzyć kamie-

niołom dnia…”. Moim pierwszym

odruchem było (no tak, sam mam

skłonność do formalizmu…) prze-

kład ten poprawić, jednak po trzecim,

piątym, siódmym czytaniu dotarła do

mnie alegoryczna wymowa tej – sam

już nie wiem, czy zamierzonej, czy

nie – lologicznej nieścisłości. Czyż

bowiem wschód każdego dnia nie

przynosi każdemu z nas zapowiedzi

wysiłku, który wyrazić można meta-

forą kamieniołomu? I czy metafora

ta nie nabiera szczególnej głębi zna-

czeniowej dla masona, który z chwilą

inicjacji rozpoczął trud „ociosywania

kamienia”, czyli niekończącej się ni-

gdy pracy nad sobą? A skoro tak, to

niech ta nowa wariacja RSDiU trwa

i będzie polskim wkładem w pogłę-

bianie się frapującej gmatwaniny zna-

czeń Sztuki Królewskiej. Bo może to

dowód, że Słowo tak naprawdę nigdy

się nie gubi – również w tłumaczeniu.

Jerzy Zawrat



















                                   

6                

290

lat temu w Londynie opubli-

kowano Konstytucje Wolnych

Mularzy, które są podstawowym zbiorem

praw światowej masonerii. Ich autor, pa-

stor James Anderson (1680-1739), po-

stanowił dokonać rewizji założycielskiej

legendy Zakonu, traktującej o mistrzu

Hiramie i budowie świątyni w Jerozoli-

mie. Bazując na tekście Biblii, przesunął

on początki wolnomularstwa tak, aby

stworzenie ludzkości pokrywało się ze

startem masońskiej legendy.

Konstytucje powiadają wyraźnie, że

pierwszy człowiek – Adam był masonem:

„stworzony na podobieństwo Boga, Wiel-

kiego Architekta Wszechświata, musiał

mieć wypisane w sercu Sztuki Wyzwo-

lone, a szczególnie Geometrię. (…) Bez

wątpienia, w tych wczesnych czasach

Adam uczył swych synów Geometrii i jej

zastosowania”.

Dokonana przez Andersona reinter-

pretacja biblijnego przekazu jest historią

mężczyzn. Wielka Loża Anglii, wyrosła

z powstałej w 1717 roku Zjednoczonej

Loży Londynu, i jej rozproszone po świecie loże córki

(mieniące się masonerią regularną) cechują bardzo specy-

czne prawa. Konserwując osiemnastowieczną anglosaską

tradycję, ten ruch wolnomularski odmawia kobietom prawa

przynależności do loży. W tamtych czasach niewiasty

uchodziły za istoty niesamodzielne i zawsze podlegały

kurateli – najpierw ojca i braci, potem męża.

Ciekawym przedstawieniem współczesnej sztuki ludo-

wej, korespondującym z biblijnym i Andersonowskim

przekazem jest rzeźba Ryszarda Sęka (1936-2001) „Adam

z kielnią, Ewa z cegłą”. Powstałe w 1972 roku dzieło artysty

pochodzącego z Budzisk pod Łukowem w województwie

lubelskim stanowi idealną ilustrację legendy o Adamie

– pierwszym masonie na ziemi. Szczerze wątpię, aby

ten ludowy artysta słyszał kiedykolwiek

o masonach lub by miał sposobność czy-

tać Konstytucje... Nie zmienia to faktu,

że w sposób genialny uchwycił on ideę

Jamesa Andersona.

Rzeźbiarz wyposażył Adama w kielnię

i młotek jako ważne symboliczne na-

rzędzia pracy wolnomularza. W sposób

szczególny ujął się on również za pramatką

Ewą. Dając jej do rąk cztery cegły, artysta

podzielił pracę mężczyzny i kobiety, zbli-

żając tych dwoje do opisanego w Księdze

Rodzaju ideału jedności mężczyzny i ko-

biety. Adam – wyposażony w narzędzia

pracy – stał się stroną aktywną, twórczą

i konstruktywną. Dźwigająca cegły Ewa

wyraża swoistą pasywność, choć jako po-

mocnica murarza wykonuje bardzo ciężką

i ważną pracę, wspomagając twórczy wy-

siłek swego męża.

Rzeźba Ryszarda Sęka jest także do-

skonałą ilustracją rozwoju dziejów ma-

sonerii. We Francji w 1889 roku zaczęto

inicjować kobiety, nadając im równe pra-

wa współuczestnictwa w praktykowaniu

Sztuki Królewskiej. Mężczyźni i kobiety, stojąc w jednym,

równym szeregu, wznoszą pospołu gmach symbolicznej

świątyni. Co ciekawe, od 1952 roku – pod auspicjami

Wielkiej Żeńskiej Loży Francji – rozwija się wolnomu-

larstwo kobiece. Jego cechą charakterystyczną jest fakt,

że przynależeć do organizacji mogą wyłącznie kobiety, ale

w pracach warsztatów uczestniczą również siostry i bracia

zrzeszeni w innych lożach. #





P A W E Ł M A T W I E j C z u K









erdecznie dziękujemy dr. Adamowi Czy-

żewskiemu, dyrektorowi Muzeum Etnogra-

cznego, za możliwość publikacji fotograi dzieła

Ryszarda Sęka „Adam z kielnią, Ewa z cegłą”. #









                                       

                

zytelnicy, którzy oglądali lm Popioły, pamiętają

zapewne dramatyczną scenę bitwy pod Sando-

mierzem, w czasie której książę Gintułt czynił

rozpaczliwe wysiłki, aby nie dopuścić do zburzenia przez

naszą artylerię zabytkowego kościoła zaludnionego

wewnątrz rannymi. Zbesztany i brutalnie odtrącony przez

gen. Sokolnickiego, wreszcie śmiertelnie ranny „zebrał –

jak pisze Żeromski – ostatek sił i z całej mocy cielesnej

i ze wszystkiej mocy ducha zawołał: - Do mnie, dzieci

wdowy! – Rafał Olbromski usłyszał ten okrzyk jak trzask

piorunu. Straszna trwoga włosy mu zjeżyła na głowie.

Usłyszał w duszy swej moc przysięgi na ten okrzyk i pętlę

jej czarodziejstwa uczuł na sobie”. I natychmiast pospie-

szył wydającemu ten okrzyk z pomocą, zanim rozpoznał

Gintułta. Łatwo się domyślić, że był to okrzyk masoński.

Przed kilku laty w czasie okolicznościowej dyskusji (na

korytarzu w Ossolineum) na temat sugestywnego dzieła

Wajdy profesor Mieczysław Inglot, erudyta uczynny, wyznał

mi, że niedawno czytał w książce ks. Barruela Memoires

pour servir a l'histoire du Jacobinisme, jakoby okrzyk ten

został przejęty przez masonerię francuską wraz z innymi

alegoriami i symbolami z praktyk wyznania manichejskiego.

Zajrzałem do polskiego przekładu tej książki, wydanego

w Berdyczowie w 1812 r., i rzeczywiście znalazłem na ten

temat obszerny wywód:

Gdy który z ankmasonów wpadnie w niebezpieczeństwo,

a obaczy, iż może być usłyszany od braci, tedy żeby się im

dał poznać i ściągnął ich na ratunek, wznosi ręce nad głowę,

wołając: „A moi les enfants de la veuve! — Przybywajcie na

pomoc, synowie wdowy!”.

Łatwo jest wierzyć, że dzisiejsi posesorowie nic pojmują

znaczenia tych trefnych wyrazów. Niechże poradzą się histo-

rii. Ta ich nauczy, że Manes, bywszy wprzód niewolnikiem

pewnej wdowy scytyjskiej, czyli tatarskiej, został na koniec

od niej przysposobiony za syna i dziedzica wielkich bogactw,

które jej pozostały po mężu. Otóż słowa: „Przybywajcie mi na

pomoc, dzieci wdowy!” oznaczają naturalnie familię Manesa.

W innym miejscu przydaje tenże autor, że wzywanie

ratunku tym okrzykiem była to wśród masonów praktyka

„bardzo zwyczajna”.

Czy ks. Augustyn Barruel miał rację? W interesującym,

napisanym w związku z podaną przeze mnie ciekawostką

wywodzie Piotr Vi („Kultura”, nr 24 z 14 czerwca 1977)

obalił orzeczenie francuskiego egzegety jako mylne. Według

polemisty genezę masońskiego okrzyku pomocy należy

powiązać z Fenicjaninem Hiramem, budowniczym świątyni

Salomona, o którym mówi Pismo Święte: „Posłał też król

Salomon i wezwał Hirama z Tyru. A ten był synem niewiasty

wdowy z pokolenia Nealim” (Ks. Królewska, I-VII 13, 14).

Trzeba z kolei postawić pytanie, czy Żeromski czytał

Barruela? Profesor Stanisław Zabierowski, wybitny znawca

i skrupulatny badacz twórczości autora Popiołów, w liście

do piszącego te słowa odwrócił to podejrzenie ku książce

S. Załęskiego O masonerii w Polsce od roku 1738 do 1822,

która była dla Żeromskiego głównym źródłem wiedzy

o praktykach tego tajemnego stowarzyszenia. W rzeczonym

dziele Załęski wydrukował z rękopisu pochodzącego sprzed

1828 r. tekst Nauki Wolnego Mularstwa, w którym jest także

mowa o znaku pomocy sygnalizowanym okrzykiem: ,,Do

mnie dzieci wdowy!” (por. w wyd. 2 z 1908 r. s. 20), bez

jego egzegezy jednak. #

Cyt. za: Roman Kaleta, Sensacje z dawnych lat, wydanie

drugie udoskonalone i poszerzone, Ossolineum 1980.





                                   

8                

tedy to właśnie rodzi się

pytanie postawione w ty-

tule: komu jest potrzebny

tak skomplikowany, nie zawsze jasny,

celebrowany niezmiennie na każdych

pracach rytuał?

acznijmy od znaczenia samego

określenia. Pojęcie rytuału wy-

wodzi się z łacińskiego słowa ritus,

które oznacza kult, ceremonię reli-

gijną, świecką bądź narodową lub po

prostu obyczaj. Nie zawsze jesteśmy

świadomi, iż powszechnie na co dzień

stosujemy rytuały. Na przykład ob-

rzędowość świąt Bożego Narodze-

nia, Wielkanocy czy choćby sposoby

pozdrawiania się, codziennych prze-

jawów grzeczności bądź ceremonie

związane z wojskowymi regulamina-

mi, sposobami polowania i oddawania

szacunku zastrzelonym zwierzętom

itp. itd. Rytuał, nie tylko religijny

czy magiczny, otacza nas na co dzień

i przenika nasze życie, choć nie zawsze

sobie uświadamiamy jego sens. Np.

dlaczego całujemy panie w rękę czy

w przypadku kichnięcia mówimy:

na zdrowie? Najlepiej uświadomimy

to sobie, gdy sięgniemy do obrzędów

plemion afrykańskich czy azjatyckich,

które budzą w nas zdziwienie, cie-

kawość, a nieraz wręcz zdumienie.

Zapominamy przy tym, iż nasze oby-

czaje mogą u Afrykanów i Azjatów

wywoływać podobne wrażenia, jeśli

nie dezaprobatę czy oburzenie.

ożemy więc sformułować kon-

kluzję jasną i oczywistą dla

każdego uważnego obserwatora: na

całym świecie występuje wielka różno-

rodność rytuałów, które są tworzone

przez kościoły, związki wyznaniowe

i świeckie, stowarzyszenia, grupy

zawodowe, a nawet klany rodzinne.

Z tym twierdzeniem nie sposób się nie

zgodzić. Mimo samej akceptacji takiej

oceny zjawiska rytuałów, rodzi się

pytanie natury bardziej zasadniczej:

dlaczego i po co tak różnorodne grupy

ludzi dążą do tworzenia i mnożenia

różnorodnych rytuałów?

naczeniem rytuałów i ich denio-

waniem zajmowali się i zajmują

przedstawiciele wielu gałęzi nauki, pró-

bując dotrzeć do przyczyn ich powsta-

wania i określić ich znaczenie. A więc

deniowali oni rytuały i oceniali role,

jakie odgrywają one w życiu człowieka.

Zajmowali się tym etnografowie, socjo-

lodzy, psycholodzy i psychoanalitycy.

Ogólnie rzecz biorąc, doszli do wspól-

nego wniosku, że rytuały oznaczają

bądź są deniowane w tych wszystkich

dziedzinach badań jako całość lub tylko

pewna część praktyk nakazanych lub

zakazanych, powiązanych z wierzenia-

mi magicznymi czy religijnymi bądź

ceremoniami świeckimi. Generalnie

bazują one na podziale: sacrum - profa-

Rytuały oznaczają bądź są deniowane jako całość lub tylko pewna część praktyk nakazanych

lub zakazanych, powiązanych z wierzeniami magicznymi czy religijnymi, bądź ceremoniami

świeckimi. Generalnie bazują one na podziale: sacrum - profanum, bądź też czyste - nieczyste,

czy też dozwolone - niedozwolone.







D R C E z A R Y L E ż E ń S K I













                                       

                

num, bądź też czyste - nieczyste, czy też

dozwolone - niedozwolone. Na przy-

kład psychologia społeczna kładzie na-

cisk na znaczenie rytuału dotyczącego

pewnych aspektów życia codziennego

i związków między ludźmi. Psychoana-

liza, uznając za ważną i znaczącą funkcję

zbiorową rytuałów, rozważa ich formy

oraz funkcje związane z czynnościa-

mi codziennymi. Etnograa zaś szuka

przyczyn w archaicznych stereotypach,

związanych z procesem ewolucji gatun-

ku ludzkiego.

Konkludując, można powiedzieć, że

przyczyny powstawania i rola rytuałów

są bardzo zróżnicowane i odgrywają

bardzo różnorodną rolę w życiu

człowieka – tak w sferze religii,

magii, prawa, życia towarzyskiego

czy codziennych kontaktów mię-

dzyludzkich.

***

określaniu znaczenia rytua-

łów i próbach ich zagłębienia

warto zwrócić uwagę na używane

przez naukowców pojęcie kodu czy

programu, co szczególnie może być

interesujące i twórczo spożytko-

wane przy zrozumieniu znaczenia

rytuałów masońskich. Otóż, zda-

niem badaczy właśnie ów kod jest

systemem umownych, wcześniej

ustalonych sygnałów służących do

przekazywania wiadomości od na-

dawcy do odbiorcy. Sygnały mogą

mieć różnorodną naturę, a więc:

językową, mechaniczną. Częstokroć

koncentrują się na gestach, ruchach,

sposobie poruszania się. Wybór formy

zależy od celów komunikacji, np. mogą

informować, niepokoić, inspirować,

uwodzić, podkreślać, zaciekawiać itd.

Sygnały zależą też od kontekstu. I są

wtedy okolicznościowe, zwyczajowe,

czyli nadają tym samym gestom czy

słowom odmienną symbolikę, np. pod-

niesienie ręki może być pokojowym

pozdrowieniem bądź agresywnym

„heil Hitler”. Wszystko to odnosi się

do rytuałów zasadniczych, ale tak-

że do ulotnych, jak np. moda, która

mimo przemijającego charakteru może

być także kodowana i przekazywana

w pewnych środowiskach jako rodzaj

rytuału. Jednakże można powiedzieć,

że zasadniczy program-kod tworzy

specyczny, skodykowany system

pozwalający jednostkom lub grupom

na nawiązanie kontaktu z siłą tajemną,

z bytem boskim lub też, co jest szcze-

gólnie interesujące dla nas, masonów,

nawiązanie kontaktu z substytutami

nadnaturalnymi lub ziemskimi, jak

np. ideały.

Warto tu podkreślić, że wynikający

z umowności kod może być mniej lub

bardziej swobodnie modykowany.

Jedynie sam rytuał, a więc jego prze-

bieg ma charakter niezmienny w ciągu

bardzo długich okresów, a każda próba

zmiany kolejności, jak i treści elemen-

tów w szczególnym programie rytuału

deformuje jego głęboki sens i donio-

słość. I choć powyższe rozumowanie

jest wynikiem denicji przygotowanej

przez naukowców-profanów, to jednak

idealnie pasuje do oceny rytuałów ma-

sońskich, które przecież są niezmienne

w swych podstawach i znaczeniu, choć

nieraz różnorodnie są wyjaśniane.

arto tu jeszcze wyjaśnić sprawę

określeń: ceremonia i kult. W li-

teraturze etnogracznej te dwa terminy

ściśle się ze sobą wiążą. Natomiast nie-

którzy z naukowców rozumieją przez

ceremonię ogólną kategorię społecznej

komunikacji, a przez rytuał jej formę

mistyczną, czyli kult. Jednakże dla prze-

ciętnego odbiorcy ceremonia wiąże się

z rytuałem, a rytuał wyraża po prostu

boga, istotę ludzką bądź jakąś ideę.

Dla braci podejmujących krytykę te-

atralizacji rytuałów masońskich często

podstawą do niechęci jest fakt nawiązy-

wania do obrzędowości kościelnej. Na-

tomiast badacze rytuałów podkreślają,

iż nawet ceremonia świecka ma zawsze

charakter odświętny i zapożycza wiele

szczegółów lub form z rytuału religijne-

go. Zwracają też uwagę na etymologię

słowa „ceremonia”, które dosłownie

znaczy „kult, uszanowanie świętości”.

Można więc po prostu zarezerwo-

wać ten termin dla zorganizowanych

form praktyk zbiorowych o charakte-

rze steatralizowanym. Bowiem każda

ceremonia odnosi się do jakiegoś

podstawowego rytuału, a każdy ry-

tuał może mieć mniej lub bardziej

ceremonialną formę realizacji.

zy można w sposób bardziej

przekonujący i jednoznacz-

ny określić rolę i znaczenie rytua-

łów stosowanych przez masonów

w czasie prac? A jeśli weźmiemy pod

uwagę, iż sformułowali to naukowcy

-profani, to czyż nie może to być

przekonującym argumentem dla

wszystkich braci krytycznie od-

noszących się do rozbudowanych

rytuałów wolnomularskich?

Jak więc w świetle tego wszystkiego

ma się współzależność między rytua-

łami a symbolem? Terminy „symbol”,

„symboliczny” są bardziej pojemne. Na

przykład w języku potocznym mówi

się, że obrączka, aga narodowa, krzyż

są symbolami małżeństwa, ojczyzny,

Chrystusa, a na przykład pies symbo-

lizuje wierność, zaś wąż perdię. Rów-

nież sztuka, poezja, religia powszechnie

odwołują się do symboli. W każdym

przypadku symbol prezentuje rzecz lub

istotę nieobecną w naszej bezpośredniej

percepcji a „przedstawianą” i wyob-

rażaną przez symboliczny przedmiot

zapewniający związek z istotami niewi-

                                   

10                 

dzialnymi bądź ideami pobudzającymi

wyobraźnię.

Praktyki symboliczne stanowią nieja-

ko najwyższy stopień wtajemniczenia,

gdyż przez postawy, gesty lub słowa po-

średniczą w związku z „istotą” lub rze-

czą czy ideą – nie tylko nieobecną, ale

również niepostrzegalną, nieosiągalną

inaczej niż poprzez symbol. Widzimy

więc, że rytuał i symbol ściśle od siebie

zależą. Przy czym niektóre systemy

symboliczne mogą istnieć bez rytua-

łu, jak np. matematyka, która stanowi

jednak bardziej abstrakcyjny i zintelek-

tualizowany system, podczas gdy sztuki

piękne, mity, ideologie, idee – nawet te

racjonalne, związane z kultem rozumu

– nie mogą się obejść bez rytuału.

A więc można zaproponować w opar-

ciu o badania naukowców z różnych

dziedzin taką denicję rytuału: „Jest to

skodykowany system praktyki posia-

dający w określonym miejscu i czasie

subiektywne znaczenie i symboliczną

wartość dla swych uczestników i świad-

ków, system powodujący jednocześnie

aktywizację ciała i umysłu, a posiada-

jący związek z sacrum bardzo szeroko

rozumianym”.

Rytuał, poza celami bardzo wyraźnie

określonymi, takimi jak opieka boska,

płodność, intronizacja, inicjacja, nastrój

biesiadny – może jeszcze spełniać trzy

ważne funkcje, zresztą idealnie pasujące

do założeń, jakie obrzędom stawiają

masoni.

(1) Funkcja panowania nad zmiennością

i strachem. Zachowania rytualne wy-

rażają i uwalniają ludzki strach przed

ciałem i światem, ich przemijaniem

i unicestwieniem. Liczne archaiczne

rytuały pozwalają na ukierunkowa-

nie silnych emocji, jak nienawiść, żal,

strach, nadzieja – ku pozytywnym

wnioskom i odczuciom.

(2) Funkcja obcowania z nadprzyro-

dzonymi lub pewnymi tajemnymi,

idealnymi formami i wartościami.

Takie właśnie sacrum (co pasuje ide-

alnie do prac masońskich) istnieje

w rytuałach laickich pod postacią

„wartości” i „ideałów”, którym odda-

je się hołd i cześć bądź składa oary.

(3) Funkcja komunikacyjna i regulacyj-

na realizowana przez przeświadcze-

nie i umocnienie więzi społecznej.

Ta funkcja jest z pewnością mniej

uświadomiona od poprzednich,

a jednak jest wyraźna dla każdego

obserwatora. Bowiem każda spo-

łeczność, każda grupa mająca poczu-

cie swej tożsamości i odrębności ma

równocześnie potrzebę podtrzyma-

nia i umacniania przekonań i uczuć

tworzących jej jedność. Ten swoisty

rodzaj „odnowy moralnej”, utwier-

dzania związków między członkami

grupy, które może zaistnieć tylko

dzięki spotkaniom, zgromadzeniom,

na których jednostki potwierdzają

wspólne wartości i umacniają więzi

je łączące.

zyż ta trzecia funkcja nie wyjaśnia

w sposób przekonujący koniecz-

ności, a co ważniejsze, przydatności

rytualnych spotkań w loży?

Na koniec warto się powołać na słyn-

nego socjologa i lozofa francuskiego

Emila Durkheima:

„Kiedy widzimy, z czego składają się

obrzędy i na czym polegają, ze zdzi-

wieniem zadajemy sobie pytanie, jakie

ludzie mogli mieć o nich wyobrażenie

i w jaki sposób tak mocno się z nimi

związali. Skąd pochodzi doniosłość

kilku ziarenek piasku rzuconych na

wiatr czy kilku kropel na skałę... Czy

mogły to być zwykłe przewidzenia?

Psychologiczny wymiar wierzeń nie

decyduje jeszcze o ich obiektywnej

wartości, więc abyśmy mieli widzieć

w skuteczności obrzędów coś innego

niż tylko ciągłe majaczenie, którym

się zwodzi ludzkość, należy przyjąć,

że rzeczywistym wynikiem kultu jest

okresowe odtwarzanie bytu, od którego

zależymy i którym jest społeczeństwo”.

ednym słowem: źródło i jednocześ-

nie rezultat obrzędów to spotkanie

wielu istot, jednostek ludzkich. Tym

bardziej absurdalne mogą się wydawać

twierdzenia pomniejszające role rytu-

ałów, traktujące je jako zjawiska wy-

łącznie archaiczne czy folklorystyczne.

W świetle tego równie nietraone są

opinie o utracie znaczenia rytuałów

w dobie obecnej lub o drugorzędnym

znaczeniu i roli rytuałów w ogóle.

I jest to chyba jasna i niedwuznaczna

odpowiedź na pytanie, komu potrzebny

jest rytuał. Po prostu nam wszystkim

– członkom różnych grup, związków,

stowarzyszeń, a także tej jednej wielkiej

grupie, jaką jest społeczeństwo. #

Za: „Ex Oriente Lux", seria wydaw-

nicza Wielkiego Wschodu Polski, luty

1999. red. Adam W. Wysocki; artykuł

zmieszczony także na stronie Wirtu-

alnego Wschodu Wolnomularskiego

17grudnia 2006 r.

















                                       

                               

Mirosława Dołęgowska-Wysocka: Jaka była droga

wolnomularska brata?

Marcel Laurent: Zostałem inicjowany 27 września 1977

roku w Szanownej Loży nr 129 Kamień Węgielny (fr. La

Pierre Angulaire na Wschodzie Neuilly w Wielkiej Loży

Narodowej Francuskiej*). Po podniesieniu w dniu 12

października 1982 roku do wzniosłej godności mistrza

zajmowałem różne stanowiska ocerskie w moim warszta-

cie, a następnie byłem jednym z postulatorów utworzenia

Sz...L ... Bractwo Świętego Marcina (fr. La Fraternité Saint

Martin) na wyspie Saint-Martin na Antylach Francuskich.

Zostałem mianowany pełnomocnikiem ds. francuskich

departamentów i terytoriów i podczas dziewięciu lat pracy

wraz z kolegium ocerskim konsekrowaliśmy 14 warszta-

tów wolnomularskich. Byłem też członkiem Wielkiego

Suwerennego Komitetu GLNF i założycielem Sz... L...













                                   

12                                

Lira Salomona (fr. La Lyre de Salomon) i Sz... L... Aury-

gowie (fr. Les Auriges). Spędziłem w tej obediencji 27 lat,

działając aktywnie na rzecz naszych wspólnych ideałów.

Co spowodowało, że zaistniała konieczność

utworzenia nowej obediencji masońskiej?

Podczas Zgromadzenia Generalnego Wielkiej Loży

Narodowej Francuskiej GLNF w 2001 roku nie zgo-

dziłem się z propozycją zmiany statutu i regulaminu

ogólnego zakonu i w konsekwencji złożyłem rezygnację.

Po dwóch latach namysłu, w 2003 roku, założyliśmy

wraz z grupą braci nową obediencję: Wielką Lożę

Kultur i Duchowości (fr. Grande Loge des Cultures

et de la Spiritualité) – nie żeby przyczyniać się do

rozdrobnienia wolnomularstwa, ale przeciwnie, żeby

mogło ono lepiej służyć człowiekowi. W ten sposób

stworzyliśmy obediencję mieszaną, świecką i teistyczną.

Mieszaną – ponieważ chodzi o jednoczenie mężczyzn

i kobiet wszystkich horyzontów, przy wzajemnym po-

szanowaniu ich zasadniczej równości. Świecką – jako

wyraz poszanowania dla innych i dla ich odmienności.

Teistyczną – w trosce o zjednoczenie również tych,

którzy uznają działanie Boga we wszechświecie.

Jaki jest stan na dziś Wielkiej Loży Kultur

i Duchowości?

Liczy ona nieco ponad 750 sióstr i braci zgrupowanych

w 17 warsztatach, z czego większość działa w Paryżu

i Levallois, a także w Aix-en-Provence, Nantes i Morlaix.

Z jakimi innymi obediencjami masońskimi

współpracujecie?

Podpisaliśmy porozumienia o wzajemnym uznaniu

z Wielką Lożą Tradycyjną i Symboliczną Opera (fr.

Grande Loge Traditionnelle et Symbolique Opéra),

Wielką Lożą Francji (Grande Loge de France), Fede-

racją Francuską Droit Humain (Fédération Française

du Droit Humain) oraz Wielką Żeńską Lożą Francji

(Grande Loge Féminine de France); w tym ostatnim

przypadku oczekujemy na zatwierdzenie przez konwent,

który odbędzie się 15 września.

Jaka jest przyszłość Waszej obediencji w Polsce?

W Polsce konsekrowane zostały trzy warsztaty: Ul na

Wschodzie Torunia, Erasmus Roterdamus na Wscho-

dzie Ustronia i Jan Henryk Dąbrowski na Wschodzie

Warszawy (informację o tym zamieściliśmy w „Wol-

nomularzu Polskim” nr 55 na str. 12, red.). Ten istotny

rozwój dokonał się dzięki zaangażowaniu i pracy Cz...B...

Henryka Wierniewskiego, członka Rady Zakonu.

W naszą przyszłość w Polsce spoglądamy z ufnością

m.in. dlatego, że w lożach naszej obediencji szczegól-

nie dobrze odnajdują się osoby wierzące, które zresztą

stanowią większość wśród braci i sióstr pracujących

w naszych warsztatach.

Co masoneria może wnieść do świata

współczesnego?

Wolnomularstwo nie pretenduje do zmieniania świata,

ale stara się pomóc swoim członkom budować samych

siebie i stawać się lepszymi ludźmi, a więc kobietami

i mężczyznami odpowiedzialnymi, poprzedzającymi

działanie namysłem, panującymi nad swoimi popęda-

mi i dającymi pierwszeństwo interesowi ogółu. Nasz

cel podsumowują słowa figurujące nad wejściem do

świątyni w Delfach: „Poznaj siebie samego, a poznasz

wszechświat i bogów”, a do tego dodać należy, że ubo-

gacamy się wzajemnie naszymi odmiennościami. Nie

poruszamy nigdy tematów religijnych ani politycznych,

a to pozwala nam unikać wszelkich kontrowersji i zacho-

wać energię na budowanie siebie samych bez wpływu

jakichkolwiek dogmatów. Wreszcie mieszany charakter

obediencji dowodzi, że w naszych lożach/warsztatach,

podobnie jak gdzie indziej, kobieta traktowana jest nie

jako kusicielka, ale po prostu jako aktywny członek

społeczeństwa. W GLCS kobiety odnajdują się do-

skonale i traktowane są bez jakiejkolwiek różnicy. Jest

to zgodne z wolą naszych założycieli, którym zależało,

aby to stanowisko naszej obediencji zostało wyryte

w jej konstytucji.

Jaki jest obecnie zakres tajemnicy masońskiej?

Czy jest to dla brata wartość constans, czy nie?

Od czasu II wojny światowej kult sekretu, zwłaszcza

jeśli chodzi o przynależność członkowską, był prakty-

kowany z uwagi na deportacje do obozów koncentra-

cyjnych i wszelkiego innego rodzaju prześladowania,

których wolnomularze padali często ofiarami. Aktualnie

wolnomularstwo pozostaje dyskretne, ale nie jest to

sekret w sensie ścisłym – chyba że chodzi o tradycyjne

wspólne studiowanie symboli, które odbywa się przy

poszanowaniu wszystkich ścieżek duchowych, i do któ-

rego każdy zresztą może mieć dostęp za pośrednictwem

licznych istniejących stron internetowych. Niewątpliwie

jednak należy tutaj dorzucić jeden specyficzny wymiar

pojęcia sekretu, a mianowicie szczególne uczucie tych

wszystkich, którzy przeżyli inicjację. Jest to uczucie

niewyrażalne, osobiste, które wykracza znacznie poza

studia nad symboliką. Czy wiemy, co doświadcza ksiądz

lub pastor podczas nałożenia rąk i namaszczenia krzy-

żem świętym, a więc podczas aktów sakramentalnych

i duchowych, dzięki którym otrzymuje dar Ducha Świę-

tego na poczet ciężaru, który zostaje mu powierzony?

Tak samo jest w wolnomularstwie: sekret pozostaje na

zawsze w sercu każdego z wtajemniczonych.

Dziękuję za rozmowę

Mirosława Dołęgowska-Wysocka

Tłum. Jerzy Zawrat

*Grande Loge Nationale Française, w skrócie GLNF,

jest obediencją należącą do nurtu anglosaskiego, uzna-

waną wówczas przez UGLE – przyp. red.

                                       

                  

























                                   

14                   

zy ksiądz katolicki może

działać wśród masonów?

Zmuszony do porzucenia

koloratki Pascal Vesin chce o tym

dyskutować z papieżem Franciszkiem.

Pascal Vesin po wielu dniach dłu-

giej pielgrzymki z Chamonix dotarł

do Watykanu, by tam prosić papieża

Franciszka o łaskę. Czy Ojciec Święty

może jednak okazać ją masonowi?

Właściwie księdzu, który okazał się

być członkiem masonerii. A dokładnie

mówiąc, byłemu księdzu, bo Pascal

Vesin w maju został przez swojego bi-

skupa ze stanu duchownego usunięty.

Wszystko dlatego, że za żadne skarby

nie chciał zrezygnować

z członkostwa w Wiel-

kim Wschodzie Francji,

czyli wpływowej orga-

nizacji wolnomularzy

znad Sekwany.



Ojciec Vesin w maju

tego roku został więc

z Kościoła wyrzucony.

Bp Yves Boivineau z ku-

rii w Annecy pozbawił

go funkcji kapłańskich,

powołując się na nie-

posłuszeństwo wobec

Rzymu. Podobno to za

Spiżową Bramą ostatecznie zdecy-

dowano, że masonowi w szeregach

duchowieństwa nie można dać szansy.

W oświadczeniu wysłanym do redakcji

dziennika „Le Figaro” bp Boivineau

stwierdził jednak, że Pascal Vesin ma

jeszcze szansę założyć sutannę, jeśli

tylko okaże odpowiednią skruchę.

Kontrowersyjny duchowny na oka-

zywanie jej biskupowi nie miał jednak

większej ochoty. Skoro kara została

na niego nałożona podobno przez

samego papieża, postanowił udać się

wprost do niego. Inaczej niż większość

zbuntowanych duchownych nie starał

się jednak o ocjalną audiencję, ani

nie próbował dochodzić swoich praw

przed watykańskimi sądami. Niedługo

po wyrzuceniu go z Kościoła spakował

mały plecak, założył wygodne buty

i... poszedł w pieszą pielgrzymkę do

Rzymu. Niedawno, po 39 dniach mar-

szu osiągnął cel. Przez całą podróż żył

nadzieją, że po takim wysiłku Ojciec

Święty znajdzie dla niego chwilę na

rozmowę.



Za pierwszym razem spotkanie z pa-

pieżem Franciszkiem się niestety nie

udało. Pascal Vesin wierzy jednak,

że audiencji u głowy Kościoła kato-

lickiego się doczeka. Francuz chce

papieżowi Franciszkowi wyłożyć

swoje argumenty, które przemawiają

za dialogiem z masonerią, jaki od lat

prowadził. Vesin chce zostać w Rzymie

do 6 września i liczy, że do tego czasu

Franciszek, albo chociaż któryś z pa-

pieskich sekretarzy znajdą dla niego

czas. Jest też pewien, że jeśli papież

pozna jego wersję, szybko przywróci

go do stanu duchownego. – Czuję, że

moja inicjatywa jest zgodna z tym,

czego nowy papież naucza i co zdaje

się zaczynać – powiedział włoskim me-

diom po przybyciu na plac Św. Piotra.

Problemy Pascala Vesina zaczęły

się jednak na długo przed tym, nim

wyszły na jaw jego kontakty z wol-

nomularzami. Wcześniej był częstym

gościem francuskich mediów. Na ła-

mach prasy i w telewizji głosił wizję

nowoczesnego Kościoła katolickiego,

którym kierują bardzo liberalne zasa-

dy. Francuski episkopat cierpliwość

do Vesina ostatecznie stracił jednak

na początku tego roku. W styczniu

bowiem duchowny udzielił jednej

z francuskich gazet obszernego wy-

wiadu, w którym przekonywał, że księ-

ża katoliccy powinni mieć prawo do

małżeństwa, a Kościół nie powinien

sprzeciwiać się także małżeństwom

homoseksualnym.



Wkrótce u jego biskupa mieli inter-

weniować urzędnicy z samej Kongre-

gacji Nauki Wiary, która stoi na straży

kościelnej doktryny. Na przestrzeni

wieków bardzo zmiennej, ale nie tak

szybko, jak życzyłby sobie tego Pascal

Vesin. Kilka tygodni po tej interwencji

duchownemu nakazano opuścić pa-

raę. Przed odejściem na

paraalnym blogu napisał

tylko informację o tym,

że wychodzi z pielgrzym-

ką. „Ta przygoda to krok

w kierunku otwartości,

dialogu i debaty”. Czy pa-

pież Franciszek w tej de-

bacie zechce wziąć udział?

Wątpliwe. Choć nowemu

Ojcu Świętemu daleko

do sięgania po retorykę,

w której za całe zło świa-

ta odpowiada masoneria,

Franciszek niedawno dość

wyraźnie dał do zrozumie-

nia, że wolnomularze to dla

niego nadal jedni z największych wro-

gów Kościoła. Powiedział o tym tuż

po wypowiedzeniu głośnych słów na

temat swojego stosunku do homosek-

sualistów. – Jeśli jakaś osoba jest gejem,

poszukuje Pana i ma dobrą wolę, kimże

ja jestem, by ją osądzać? Problemem nie

jest posiadanie tej skłonności, ale lob-

bowanie, a dotyczy to zarówno lobby

biznesowego, politycznego czy lobby

masońskiego – stwierdził papież. – To

jest dla mnie większym problemem –

podkreślił.

Cyt. za: hp://natemat.pl/72357,na

-piechote-z-ancji-do-watykanu-bo-

wyrzucili-go-z-kosciola-chce-prosic-

papieza-po-laske-bo-jest-masonem

W numerze zimowym „Wolnomu-

larza Polskiego” powrócimy do tego

tematu – red.

                                       

                  

zy ks. Georges Pontier,

przewodniczący Konferen-

cji Episkopatu Francji jest maso-

nem? – zastanawialiśmy się z moim

Czytelnikiem, który z pysznym

ciastem drożdżowym odwiedził

mnie w redakcji i nabył najnow-

szy, czyli letni numer „Wolnomu-

larza Polskiego”. W ogóle nic nie

wiedziałam na ten bulwersujący

temat. Pan Paweł Larkman zatem

natychmiast po przyjściu w pielesze

wysłał mi kilka linków do artyku-

łów, których autorzy – tłumacząc

jeden drugiego – dowodzą, że tak,

bo: po wyborze na to najwyższe

stanowisko kościelne we Francji

Wielki Wschód Francji bardzo się

z tego ucieszył i wydał stosowne

oświadczenie. Poza tym ks. Georges

Pontier „nie potwierdził ani nie

zaprzeczył” tym rewelacjom. Poza

wszystkim opowiada się za dialo-

giem z muzułmanami („głębokim

lecz nie naiwnym”) i jest (ponoć)

zwolennikiem teologii wyzwolenia.

Cóż ja na to? – pytał mój gość. A ja

nic na to. Nikt nie może być człon-

kiem żadnego „Wielkiego Wscho-

du”, tylko jednej konkretnej loży

– tych informacji nie ma. Wielu

niemasonów może odwiedzać

loże w czasie tzw. białych prac,

i niczego to nie dowodzi poza

tym, że są otwarci i interesują się

danym tematem. No więc panie

Pawle: cieszyłabym się z faktu,

gdyby to rzeczywiście była praw-

da, bo podziały między katolicką

a masońską Francją są duże, a to

byłoby jakieś zbliżenie, ale – oba-

wiam się – że to nie jest prawda.

Fakt, że Wielki Mistrz Wielkie-

go Wschodu Włoch pozytywnie

wyraził się po pierwszym dniu

pontyfikatu papieża Franciszka

wcale nie świadczy o tym, że ten

jest masonem, nieprawdaż?

Pod powyższą notką podpisał

się „Spectator”: – A mnie bar-

dzo ciekawi, czy Prezydent Fran-

çois Hollande ma coś wspólnego

z Grand Orient de France – spytał.

– Nie wstydził się publicznie poka-

zywać z masonami. Ba, wygłaszał

również otwarte przemówienia

w Lożach GOF.

Kto śledzi wpisy na Aszerze ten

wie, że był tam stosowny link, po

kliknięciu którego przenosiliśmy

się do pięknych pomieszczeń na rue

Cadet, siedziby GOF. W których

– przed wyborami prezydenckimi

w 2012 r. – wystąpił przyszły pre-

zydent Francji. #

z B L O G A A S z E R A , ż O N A P A N A B O G A



                                   

16                   

„Z

a czasów Królestwa Kongre-

sowego doszła masoneria

polska do zenitu, tak że w r. 1817

zaczęła myśleć o budowie własnego

gmachu na pomieszczenie Wielkie-

go Wschodu. W latach 1816-1819

powstało też kilka lóż kapitulnych,

to jest wyższych; między innymi ka-

pituła p.t. Góra Wawel w Krakowie;

a wszystkie rządziły się ustawami

z roku 1784. Staraniem «braci»,

Ludwika Platera, Norwida, X. Dłu-

skiego i innych, odżyła w r. 1816

wileńska loża Gorliwy Litwin, któ-

rej pierwszym w[ielkim]. mistrzem

został Nikodem Puzyna, biskup

sufragan wileński, pierwszym do-

zorcą prałat Dłuski; podczas gdy

członkami byli przeważnie kanonicy

i inni księża wileńscy. [...]

Cóż teraz powiemy o duchu maso-

nerii polskiej? Zapewne nie tchnęła

ona takim fanatyzmem antyreligij-

nym, jak dzisiaj masoneria francu-

ska lub belgijska; owszem w swoich

pismach i mowach wymieniała często

imię «Najwyższego Budownika Świa-

ta» i nie dopuszczała do swego grona

niedowiarków, ani niechrześcijan, acz

w pierwszym rozdziale «Regulami-

nu dla lóż symbolicznych» z roku

1783 umieściła jako zasadę zniesienie

wszelkich różnic wyznaniowych. By-

wało też, że jej członkowie chodzili

do kościoła, należeli do bractw koś-

cielnych, przyjmowali przed śmiercią

Sakramenty św. i robili zapisy na rzecz

klasztorów; wszakże loża krakowska

Przesąd zwyciężony, rozwiązując się

w roku 1823, przekazała część swe-

go majątku i Siostrom Miłosierdzia,

i Bonifratrom. Toteż jeden z cudzo-

ziemców takie wówczas o Polakach

wypowiedział zdanie: «W Polsce spo-

tykam ludzi, którzy mówią i myślą jak

Voltaire, d’Alembert, Rousseau, i jak

nauczają loże masońskie, a spełniają

praktyki religijne».

Jakże to wytłumaczyć? Oto tak,

że wielu wstępowało do sekty, nie

znając ostatecznych jej celów, i po-

zostało do końca na stopniach niż-

szych, podczas gdy wtajemniczonych

do najwyższych stopni było bardzo

mało. Wstępowali zaś dlatego, że ma-

soneria uchodziła za towarzystwo

cywilizacyjne, humanitarne, towa-

rzyskie i patriotyczne, że uprawiała

lantropię i urządzała świetne uczty,

że zresztą taka była moda, której

hołdowali najwybitniejsi mężowie

i wielkie panie owej epoki, i to bar-

dzo często bona de, nie wiedząc

o zakazie Stolicy św.

Wśród masonów polskich byli lu-

dzie światli i gorącego serca, o dobro

ojczyzny i wydźwignięcie jej z upad-

ku, jako też o reformę stosunków

społecznych i politycznych szcze-

rze dbali – i to ich właśnie ściągało

do lóż, spodziewali się bowiem, że

masoneria, jako instytucja cywiliza-

cyjna i postępowa, przyczyni się do

zbawienia Polski. Natomiast u wielu

z nich poczucie religijne było bardzo

słabe, a uprzedzenie do Kościoła

wielkie, na co obok wolterianizmu,

józefinizmu, idei rewolucyjnych

i innych prądów wpłynął niemało

upadek ducha kapłańskiego u pewnej

części kleru świeckiego i zakonnego;

a snadź stosunki duchowne w drugiej

połowie XVIII wieku były smutne,

skoro nuncjusz Durini mógł pisać, że

na 20 biskupów polskich było ledwie

pięciu dobrych pasterzy.

Nic dziwnego, że wśród ducho-

wieństwa owych czasów traali się

ludzie złych obyczajów i bez wiary,

a nawet masoni; otóż ich przykład

naśladowali świeccy. To nam także

tłumaczy, dlaczego reakcja ducho-

wieństwa przeciw masonerii tak

była słaba, że właściwie sam tylko

reformat o. Karol Surowiecki (zm.

1824) przeciw niej wystąpił. U ogółu

społeczeństwa polskiego masoneria

nie była popularną; a nawet słowo

«farmazon» znaczyło wówczas tyle

co niedowiarek.

Duchowni: Gabriel Podoski (pry-

mas), Nikodem Puzyna (biskup-

sufragan wileński), Michał Dłuski

(prałat), Kajetan Ghigioi (prałat),

Narwojsz (kanonik), Poraziński

(kan.), Znamierowski (kan.), Leś-

niewicz (kan.), Bogusławski (kan.),

Teodor Sołtyk (kan.), Hugo Koł-

łątaj, Piatoli, Boddin, Bobrowski,

Dembek, Drevelle, Michniewicz,

Ichnatowicz, Surdykowski, Ma-

jewski, Dowgird (pijar), Nosewicz

(franciszkanin) i inni”. #

Fragmenty książki Masonerya św.

ks. abp. Józefa Sebastiana Pelczara,

Kraków 1914 hp://www.polska-

walczaca.com/viewtopic.php

z B L O G A A S z E R A , ż O N A P A N A B O G A













                                       

              

ontrowersyjny pisarz Dan

Brown, autor między in-

nymi „Kodu Leonarda da

Vinci”, zorganizował brytyjską pre-

mierę swojej najnowszej powieści

pt. „Inferno” we Freemason’s Hall

w Londynie. W tym imponującym

budynku przy Great Queen Street

mieści się nie tylko siedziba Wielkiej

Zjednoczonej Loży Anglii, ale tak-

że muzeum i biblioteka masońska.

Od czasu do czasu sale Freemason’s

Hall są wynajmowane komercyjnie,

tak też się stało tym razem. Jedna

z ostatnich książek Dana Browna,

„Zaginiony Symbol”, zawierała liczne

wątki wolnomularskie, stąd zapewne

wybór miejsca na wieczór autorski.

Podczas wywiadu dla „e Indepen-

dent” Brown powiedział: - Mam wiele

szacunku dla organizacji, która łączy

ludzi różnych wyznań. Masoneria to

nie religia, tylko grupa ludzi, którzy

porozumiewają się ponad granicami

swoich wyznań i przekonań. Dodał,

że dorastał cztery bloki od loży ma-

sońskiej w swoim rodzinnym mieście

i znał osobiście wielu braci. – To byłby

dla mnie zaszczyt, gdybym mógł zostać

wolnomularzem – podsumował. #

omimo rosnących napięć politycznych i gospodarczych,

podczas uroczystych prac Świętego Jana Letniego

doszło do odrodzenia Suwerennej Wielkiej Loży Egiptu.

Nowa obediencja jest kontynuacją Narodowej Wielkiej

Loży Egiptu, który została zdele-

galizowana w 1964 r. Nad odnową

wolnomularstwa pod piramida-

mi pracowało od wielu miesięcy

dziesięciu regularnych mistrzów

masońskich z różnych lóż. Ich ce-

lem był przywrócenie ojczyźnie

podstawowych wartości i cnót

wolnomularskich. 30 czerwca zostali wybrani ocerowie

Wielkiej Loży, którzy będą sprawować swoje funkcje aż do

wyborów przewidzianych na 8 października br.

Na chwilę obecną Suwerenną Wielką Lożę Egiptu tworzą

następujące loże: Loża Imhotep nr 1, Loża Khemet nr 2

oraz Loża Ozyrys nr 3. #

niedzielę 30 czerwca 2013 r.

w Strasburgu korespondent

„Wolnomularza Polskiego” wziął

udział w wyjątkowym wydarzeniu kul-

turalnym. W jednym z zabytkowych

kościołów w historycznym centrum

europejskiej stolicy odbył się koncert

muzyki masońskiej odegrany przez za-

wodowych muzyków-wolnomularzy.

Organizatorem koncertu była Sz... L...

Erwin Steinbach pracująca pod auspi-

cjami Wielkiej Loży Francji. Impreza

miała charakter prywatny i zgromadzi-

ła ponad setkę braci i sióstr z różnych

obediencji wolnomularskich, głównie

francuskich i niemieckich, a także ich

krewnych i przyjaciół. W programie

znalazły się rzecz jasna utwory kom-

pozytorów masońskich – i tych zna-

nych (Haydn, Mozart), i tych mniej

znanych (Reinhart, Boyce, Greene).

Jednak goście mogli wysłuchać także

kompozycji muzyków niemających

z masonerią nic wspólnego, w tym

fragment wielkiej mszy h-moll Jana

Sebastiana Bacha zatytułowany

„Dona nobis pacem”. To właśnie ten

ostatni utwór – będący modlitwą o po-

kój na świecie – stanowił przejmujące

zakończenie, a zarazem przesłanie

koncertu. Muzycy i goście udali się na-

stępnie na tradycyjny alzacki poczęstu-

nek do eleganckich wnętrz goszczącej

wydarzenie parai. Tropicieli sensacji

musimy jednak rozczarować: chodzi

tutaj o paraę protestancką, a związki

protestantów, w tym zwłaszcza pasto-

rów, z wolnomularstwem to temat na

odrębny artykuł. #

W I E L K A B R Y T A N I A



E G I P T



f R A N C j A



                                   

18               









racia z Wielkiej Loży Rosji na zaproszenie braci z Wiel-

kiej Loży Waszyngtonu zostali jednymi ze sponsorów

Rosyjsko-Amerykańskich Spotkań Młodzieży (Russian-

American Youth Summit - YS). Pierwsza sesja odbyła

się między 27 i 29 sierpnia br. w Seale (USA), a kolejna

będzie miała miejsce w marcu 2014 roku w Moskwie.

W spotkaniu uczestniczy łącznie setka młodych ludzi

– po połowie z każdego z państw. Wspólnie w sześciu

grupach roboczych mają stworzyć nowe podwaliny relacji

rosyjsko-amerykańskich. Wszyscy uczestnicy urodzili się

po zakończeniu zimnej wojny, która dzieliła ich rodziców.

„Naszym celem jest stworzenie zinstytucjonalizowanej

współpracy między młodymi liderami rosyjskimi i amery-

kańskimi w kwestiach takich, jak kultura, przemysł, biznes

czy nauka” – mówią organizatorzy. Cały projekt potrwa

12miesięcy. Raporty grup roboczych zostaną zaprezen-

towane na letnim zjeździe w 2014 roku. Docelowo YS

ma być wydarzeniem cyklicznym. #

R O S j A





d 18 maja do 1 września w petersburskim Ermitażu

można było oglądać zbiory wolnomularskie. Wystawę

zatytułowano „Mądrość Astrei. Wolnomularstwo w XVIII

i w początkach XIX stulecia”. Wśród eksponatów znalazły

się szaty i narzędzia rytualne, ryciny symboliczne, kobierce,

dokumenty i nie tylko. Do najciekawszych przedmiotów

należą ręcznie malowane i haowane fartuszki oraz szarfy.

Również rytualne narzędzia przykuwają uwagę niesłychaną

starannością wykonania i artystycznym kunsztem. Mu-

zeum przygotowuje drukowany katalog wystawy, który

będzie z pewnością ważnym uzupełnieniem tej unikalnej

ekspozycji. #





iekawe zbiory masoniców przechowuje Państwowe

Muzeum Historii Religii w Petersburgu. Przypo-

mnijmy, że od lipca do grudnia 2008 roku w tym muze-

um udostępniono zwiedzającym imponującą wystawę

dotyczącą historii masonerii w Rosji. Część eksponatów

została udostępniona przez Wielką Lożę Rosji, jednak

wiele pochodziło ze zbiorów własnych muzeum.

Ta instytucja organizuje intrygujące 4-godzinne wy-

cieczki autokarowe po mieście śladami wolnomularzy.

Przypomnijmy, że korzenie rosyjskiej masonerii sięgają

lat 70. XVIII wieku. Na przestrzeni wieków na Wschodzie

Petersburga działały m.in. loże Astrea, Płonący Lew,

Deln czy Złote Kolce. Wycieczka pokazuje masońskie

wpływy na historię, kulturę i architekturę Petersburga oraz

prezentuje postaci słynnych Rosjan związanych z ruchem

wolnomularskim. #

R u M u N I A





ecyzją Najwyższej Rady Sądownictwa z 20 sierpnia br.

wszyscy działający w Rumunii sędziowie i prokurato-

rzy są zobowiązani do złożenia publicznego oświadczenia

o ewentualnej przynależności do loży wolnomularskiej.

W kwietniu br. Rada orzekła, że masoni mogą legalnie

wykonywać zawody prawnicze. Ta decyzja spotkała się

ze sprzeciwem części rumuńskiego środowiska prawni-

czego. Pojawiły się nawet zarzuty, że jest to niezgodne

z konstytucją.

Loże masońskie działające w Rumunii, podobnie jak

w innych krajach UE, są organizacjami działającymi jawnie

i zgodnie z miejscowym prawem. #

                                       

                   

eżeli pojedziecie dalej, do Ankary

– stolicy Turcji, to wchodząc do

honorowego salonu Parlamentu

(nazwanego „Marmur i Kolumny”),

będziecie chodzić po mozaice czarno

-białej, gdzie znajdziecie literę „M”,

kandelabr trójramienny, puchar i Oko

pośrodku Trójkąta.



Otóż to właśnie z tego powodu od

lat interesuję się wolnomularstwem

w tej części świata, bywając tu często

i żyjąc w środowisku masońskim, sku-

piającym ponad 20 000 braci i sióstr.

Jeśli spojrzymy na atlas świata i różne

etapy historii, możemy zobaczyć, że

przed upadkiem Imperium Osmań-

skiego w 1923 roku – na resztkach

którego powstała nowoczesna Turcja

– Anatolia znajdowała się na skrzy-

żowaniu dwóch szlaków: „Drogi Je-

dwabiu” i „Drogi Korzeni”. Wszyscy

rozumiemy, jak ważne ekonomicznie

i strategicznie było to miejsce w ów-

czesnej epoce, toteż nie dziwi fakt, że

stało się ono atrakcyjne dla różnych

Europejczyków zajmujących się han-

dlem, którzy licznie tutaj przybywali

i rozwijali relacje handlowe i kultural-

ne pomiędzy Starym Kontynentem

i Imperium Osmańskim.

Handel tkaninami i korzeniami,

rozwój bankowości, ubezpieczeń

morskich, budownictwa i niektórych

dziedzin przemysłu były interesujące

dla nowych „imigrantów” z Zachodu,

wśród których znaleźli się i wolno-

mularze.

To dzięki temu położeniu widzimy

rzeźbę Mistrza Hirama i Wdowy na

banku wybudowanym 150 lat temu

przez jednego z francuskich braci. I to

dlatego brat Clemens Holzmeister,

znany architekt, dziekan Wydziału

Architektury z Wiednia, który jak

setki innych uciekł przed nazizmem

i faszyzmem w roku 1933 z Austrii

i znalazł się w Turcji, gdzie na prośbę

Mustafy Kemala Atatürka wybudował

Parlament Narodowy, dekorując go





H E N R Y K W I E R N I E W S K I

C z ... M... C z ... L... E R A S M u S R O T E R D A M u S

N A W S C H ... u S T R O N I A















                                   

20                    

widocznymi dla wszystkich symbo-

lami masońskimi.

Bez wahania można powiedzieć,

że rzadko wolnomularstwo miało

taki wpływ na kreację i rozwój kra-

ju, jak to było w okresie Imperium

Osmańskiego, a następnie w Turcji

republikańskiej. Jest niemożliwością,

aby w kilku zdaniach opisać historię

wolnomularstwa tureckiego, toteż

najprościej będzie, jeśli podzielimy

ją na następujące okresy.



Imigranci europejscy różnych na-

rodowości: Francuzi, Włosi, Polacy

(istniała nawet loża polska w Stam-

bule!), Holendrzy, Belgowie, Niemcy,

Anglicy, Irlandczycy oraz Szwajcarzy

przybyli w poszukiwaniu fortuny do

kraju zwanego „Sublime Porte” i byli

w nim znani pod nazwą „Levantins”.

Znaleźli się w kraju Wschodzącego

Słońca. „Anatolia” to po grecku „kraj,

gdzie słońce wschodzi, na Wschodzie”.

Od początku XVIII wieku, korzy-

stając z „Pax Oomana” (historycy

nazywają tak cały okres), Levantins

zaczęli zakładać loże masońskie w ca-

łym Imperium Osmańskim, szczególnie

w miastach portowych i na skrzyżo-

waniu szlaków handlowych. Pierwsza

taka loża powstała w Stambule cztery

lata po założeniu Wielkiej Loży Anglii

(1717), czyli w roku 1721, obok wieży

Galata i nosiła nazwę GPPE

(kiść

winogron).

Pierwszym znanym masonem ture-

ckim był Sait Celebi Pasza, ambasador

w Szwecji, a następnie we Francji (gdzie

był inicjowany w 1741 roku), który

został mianowany Wielkim Wezyrem

(co odpowiada funkcji premiera). Zna-

ny był też Hambaraci Ahmed Pasza,

ocer pochodzenia francuskiego, hrabia

Claude Alexander de Bonnel, który

uciekł z Francji Ludwika XIV na służbę

u sułtana Ahmeda III i przyczynił się

bardzo do modernizacji armii osmań-

skiej, która biła się z armią carską.

Innym znanym masonem z tej epoki

jest Muteferrika Ibrahim, astronom,

geograf i lozof, który w 1729 roku,

wraz z Sait Celebi Paszą, otworzył

pierwszą drukarnię dla muzułma-

nów Imperium Osmańskiego (żydzi

i chrześcijanie mieli już swoje).

Dziesięć lat po encyklice papieża Kle-

mensa XII przeciw masonerii sułtan

Mahmud I, pod presją duchowieństwa

chrześcijańskiego (mniej muzułmań-

skiego), zakazał w 1748 wolnomular-

stwa w Imperium Osmańskim.

Do jednej z lóż angielskich wdarła się

nawet policja, ale, zawiadomieni przez

ambasadora angielskiego bracia ukryli

archiwa i listę członków warsztatu.

W archiwach Watykanu znajduje się

list papieża do kardynała de Tencin,

chwalący służy osmańskie i życzący,

aby działano w ten sam sposób w Ne-

apolu (Celal Bayar, ierry Zarcone).

Ten zakaz trwał niecałe 8 lat.

Konsul brytyjski w Alep, brat Robert

F. Guld, został mianowany Wielkim

Mistrzem Wschodu przez Wielką Lożę

Anglii. W roku 1760 przekazano mu

pierwszą Kartę, zagubioną później

niestety w wielkim pożarze Izmiru.

Następnie w roku 1764 dr Dionissos

Menasse zostaje Wielkim Mistrzem na

Turcję Azjatycką i Armenię. W 1786r.

druga Karta zostaje nadana przez lożę

Saint Jean d`Ecosse z Marsyli dla loży

Saint Jean d`Ecosse des Nations Reu-

nies (Loża Świętego Jana Szkockiego

Narodów Zjednoczonych) w Izmirze.

Dzięki wpływowi sułtanowej Nak-

shidil na jej syna sułtana Selima III,

w ostatnich latach XVIII wieku loże

różnych obediencji pracują bez prob-

lemów w Imperium Osmańskim. Suł-

tanowa Nakshidil, której prawdziwe

nazwisko to Aimee Dubuc de Ribery,

była kuzynką Józeny, żony Napole-

ona I. W roku 1826 następca Selima

III zlikwidował Janiserów, by stworzyć

prawdziwą armię i zakazał działania

zakonu mistycznego Bektaszijja, do

którego należeli właśnie Jeniserowie.

Wolnomularstwo zostało uznane wów-

czas za „rodzaj Bakteszijjzmu”, loże

zamknięto, a znanych wolnomularzy

wyrzucono. Nastąpiła pierwsza epoka

uśpienia masonerii tureckiej.



Reshit Mustafa Pasza, wielki wezyr,

wprowadza nowe reformy w 1839

roku, nazywane Tanizmat. Mówi się,

że został on inicjowany, gdy był am-

basadorem w Londynie, czego dowo-

dem ma być jego przyjaźń ze znanym

wolnomularzem Lordem Readingiem

1 Wierniewski Henryk, Muzułmańskie zakony mistyczne i wolnomularstwo, Soa 2006

                                       

                   

– ambasadorem brytyjskim w Stam-

bule. Po 1839 roku, dzięki ocjalne-

mu pozwoleniu wielkiego wezyra,

następuje powolne odrodzenie Sztuki

Królewskiej w imperium.



Wojna na Krymie przeciwko Rosji

w 1856 roku i związane z nią przy-

bycie do Stambułu i Smyrny (Izmir)

dyplomatów i wojsk brytyjskich, fran-

cuskich oraz włoskich aliantów Turcji,

spowodowało rozkwit lóż różnych

obediencji. Nie zapomijmy o Polakach

w tym czasie działających w Turcji

(Mickiewicz, Czartoryski ) – dzięki

którym mamy polską wioskę – Polo-

nezkoy obok Stambułu, w której do

tej pory mówi się po polsku i gdzie

stoi kościół katolicki (moi przyjaciele

Turcy opowiadają, że to było jedyne

miejsce w Stambule, gdzie mogli zna-

leźć spokojne miejsce, by spędzić parę

godzin z narzeczoną).

Nie możemy zapomnieć o wielkim

skandalu „masońskim” z roku 1856:

Kapitan Atkinson, ocer irlandzki,

który brał udział w wojnie krymskiej,

ogłosił wówczas, że ma Patent do zain-

stalowania trzech lóż w Smyrnie pod

nazwą Wielka Loża Stara i Honorowa

Braterstwa Wolnomularzy Uznanych

w Turcji (Konstytucja tej Wielkiej

Loży znajduje się w archiwach irlandz-

kich). Był to jednak jedynie interes

handlowy tego oszusta, gdyż po ini-

cjacji około 200 masonów Atkinson

zniknął z funduszami.



W konsekwencji tego oszustwa duża

liczba tych masonów zaczęła zapisy-

wać się do lóż francuskich i angiel-

skich w Stambule i Smyrnie (Izmir).

Londyn szybko założył Wielką Lożę

Turcji, ambasador brytyjski Sir Henry

Bulwer został mianowany jej Wielkim

Mistrzem. Ceremonia ta odbyła się 24

czerwca 1862 w ambasadzie w Stam-

bule. Cdn.











                                   

22           

łowa zanotowane przeszło 80 lat temu przez pro-

fesora Karola Seriniego nie utraciły nic ze swej

aktualności i znaczenia. Moja osobista fascynacja

postacią księdza, duszpasterza, profesora Uniwersyte-

tu Warszawskiego i wolnomularza trwa już od dawna

i przybiera nieraz charakter nie tylko czysto poznawczy.

Czasami bywa to bardzo osobiste spotkanie z historią.

Przypadająca 21 października br. 82. rocznica śmierci

księdza profesora wydaje się być dobrym pretekstem do

przybliżenia miłośnikom Sztuki Królewskiej sylwetki tej

jakże ciekawej i znamienitej postaci.



Karol Artur Serini przyszedł na świat 21 marca 1875 roku

w Tomaszowie Mazowieckim w rodzinie Karola Seriniego

i Julii Serini z domu Gudel. Od 10. roku życia uczęszczał

do gimnazjum w Częstochowie, które ukończył w 1893 r.

wyróżniony złotym medalem. W tym samym roku wstąpił na

„uniwersytet w Dorpacie, gdzie znajdował się jedyny w ów-

czesnym imperium rosyjskim Wydział Teologii Ewangeli-

ckiej”2. Studia wyższe ukończył jesienią 1898 roku, uzyskując

tytuł kandydata teologii. 21 maja 1899 r. Karol Serini został

ordynowany na księdza i skierowany do pracy na stanowisku

wikariusza parai luterańskiej w Pabianicach. Następnie był

wikariuszem łódzkiej parai Św. Trójcy. Przez cztery lata

(1901-1905) ks. Serini był proboszczem parai w Stawiszynie

pod Kaliszem. Od 29 maja 1905 roku sprawował posługę

proboszcza parai ewangelicko-augsburskiej w Zgierzu3.

Duszpasterski trud uniwersyteckiego kolegi wspominał ks.

Adolf Karol Suess: „Należał do najgorliwszych pastorów.

Rozumną, celową, wszechstronną, oddaną i poświęcenia

pełną pracą podnosił poziom religijny, moralny, światowy

swych paraan. Specjalną przezorną opieką otaczał ruch

robotniczy i ruch społecznościowy”4.

Proboszcz Serini żywo angażował się w pracę socjalną i cha-

rytatywną. Współorganizował sierociniec i dom opieki dla

seniorów. W 1907 roku powołał do istnienia Stowarzyszenie

Jałmużniczek – kobiecą akcję dobroczynną, której celem było





P A W E Ł M A T W I E j C z u K ,

C z ... M... S z ... L...

C E z A R Y L E ż E ń S K I , W W P









«»







1

                                       

          

niesienie pomocy biednym i chorym paraanom. Stowa-

rzyszenie przekształciło się w Ewangelickie Stowarzyszenie

Pań, które kontynuowało pracę charytatywną, otwierając

w 1917 roku jadłodajnię znaną jako „tania kuchnia”. W 1912

roku z inicjatywy zgierskiego proboszcza powstał Związek

Błękitnego Krzyża „zajmujący się problematyką uzależnie-

nia od alkoholu. Cotygodniowe spotkania połączone były

z odczytami, projekcją lmów i przeźroczy”5.

Zaangażowanie charytatywne nie wyczerpywało zakresu

spraw społecznych prowadzonych przez Karola Serinie-

go. W sposób szczególny dbał on o wychowanie dzieci

i młodzieży. Inicjował powstawanie ochronek dziecięcych,

animował działalność Związku Panien (prowadzonego

przez żonę pastora, Wandę) i Związku Młodzieńców.

Patronował młodzieżowej orkiestrze smyczkowej, or-

kiestrze dętej i chórowi chłopięcemu. Jako nauczyciel

religii wspierał rozwój edukacji, troszcząc się zwłaszcza

o poziom nauczania w okolicznych szkołach wiejskich. Nie

zaniedbywał troski o podnoszenie kwalikacji przez kadrę

nauczycielską, dla której organizował liczne konferencje

i kursy dokształcające.

Wybuch I wojny światowej zakłócił zgodne pożycie

w parai Polaków i Niemców. Niemiecka większość z co-

raz większą niechęcią odnosiła się do propolskich działań

swojego proboszcza. „Zarzucali oni proboszczowi Seri-

niemu polonizowanie paraan oraz «oddalanie ich od

niemieckiej ojczyzny». (…) Paraanie raczej chodzili

na nabożeństwa odprawiane przez Niemców, którzy nie

omieszkali agitować w kościele na swoją korzyść, a naj-

większymi przeciwnikami byli najbliżsi współpracownicy.

(…) W atmosferze narastającego koniktu z paraanami

o orientacji niemieckiej, pastor Serini (…) 12 maja 1920r.

wygłosił ostatnie kazanie. Wieczorem tego samego dnia

opuścił Zgierz z poczuciem ogromnego żalu, «że wszystko

co uczynił, zostało wzgardzone»”6.



15 lipca 1908 roku w Zgierzu Karol Serini wstąpił w zwią-

zek małżeński z 13 lat młodszą panną Wandą Heleną,

córką Franciszka Marcina i Małgorzaty Fanny Haessne-

rów. Małżonkowie doczekali się licznego potomstwa. Ich

pierwsze dziecko – Hanna – przeżyło zaledwie rok (zm.

1916). Druga córka – Jadwiga Serini (1918-1982) była

nauczycielką języka polskiego. Została pochowana na

cmentarzu paraalnym w Zgierzu, obok ojca, matki, babki

ojczystej i młodszej siostry. Greta Bulska była ginekologiem

i profesorem medycyny. Zmarła ok. 1973r. i pochowana

jest na Powązkach. Wanda Serini jeszcze przed II wojną

wyjechała do São Paulo w Brazylii. Anita Brodniewicz

pracowała jako pielęgniarka. Zmarła ok. 1979 r. i pocho-

wana jest w Katowicach7.



W 1920 roku utworzono na Uniwersytecie Warszawskim

Wydział Teologii Ewangelickiej. Organizację i prowadzenie

katedry teologii systematycznej powierzono Karolowi

Seriniemu. Celem podniesienia własnych kwalikacji w la-

tach 1920-1921 przebywał on na stypendium w Bazylei,

DUCH, WIECZNY

REWOLUCJONISTA







-







-



-

















 #

                                   

24           

gdzie przygotował rozprawę akademicką: Die Religion-

sphilosophie von Wilhelm Wildenband. Uzyskawszy tytuł

naukowy licencjata teologii

, „Serini powraca do kraju dnia

21 czerwca 1921 r. i wygłasza wykład inauguracyjny na

Wydziale Teologii Ewangelickiej Uniwersytetu Warszaw-

skiego: Racjonalizm i irracjonalizm w religii i teologii”9. Jako

kierownik katedry ks. Serini pracował najpierw na etacie

zastępcy profesora, a następnie profesora nadzwyczajnego,

prowadząc zajęcia z dogmatyki, etyki, historii i lozoi

religii. Profesor Serini był członkiem Senatu Uniwersytetu

Warszawskiego oraz pełnił funkcję przewodniczącego sekcji

metazyki Towarzystwa Filozocznego.

Wygląd zewnętrzny i sposób bycia luterańskiego aka-

demika wspominał ks. dr Tadeusz Wojak: „Wstąpiwszy

w roku 1926 na Wydział Teologii, poznałem ks. prof.

Seriniego. Pamiętam dobrze jego sylwetkę, wysoką postać,

siwe włosy, bardzo skromny wygląd zewnętrzny. Z katedry

mówił spokojnie, w sposób zrównoważony. (…) Wykład

zamykał krótkim streszczeniem, co było bardzo cenne, gdyż

nie mieliśmy jeszcze podręczników w języku polskim”10.

Ks.Wojak uwzględnił również stosunek profesora do

Absolutu: „Zgodnie ze swym kierunkiem dogmatycznym

zajmował on w życiu praktycznym postawę dystansu,

respektu i czci dla Pana. Nie znosił żadnego spoufalania

w stosunku do Boga i tępił je w słownictwie potocznym,

nie do przyjęcia było dla niego określenie «Bozia»”11.

Oprócz prowadzenia wykładów uniwersyteckich

ks.prof.Karol Serini pracował jako nauczyciel w ewan-

gelickim Prywatnym Męskim Gimnazjum im. Mikołaja

Reja w Warszawie, gdzie prowadził lekcje z propedeutyki

lozoi.



Dysponujemy stosunkowo niewielką ilością danych bio-

gracznych, by w sposób barwny nakreślić wolnomularską

sylwetkę Karola Seriniego. Był to bez wątpienia jedyny

duchowny wśród wolnomularzy okresu dwudziestolecia

międzywojennego. W 1929 roku został inicjowany do

warszawskiej Loży Wolność Przywrócona, działającej

w strukturach Wielkiej Loży Narodowej Polski. Brat

Karol Serini przebył wolnomularską drogę, pozostawiając

po sobie trwały dorobek myśli, z którego również dziś

chętnie czerpią duchową i intelektualną inspirację Siostry

i Bracia w fartuszkach. Jego pisma Masoneria i Symbol

w wolnomularstwie należą do kanonu lektur adeptów

i przyjaciół Sztuki Królewskiej. „Opublikowane prace

(…) stanowiły w okresie międzywojennym godną uwagi

próbę fachowej analizy wolnomularstwa tak od strony

historycznej, jak i teoretycznej (…) rozważania oparte

o własne wolnomularskie doświadczenie zasługują na

pełną wiarygodność; prezentowane zaś przezeń po-

glądy są wynikiem rzetelnej, opartej na źródłach pracy

badawczej”12.



Karol Serini zmarł w Warszawie 21 października 1931roku

o godzinie 11.30. O piątej po południu wyprowadzono

zwłoki z mieszkania w domu profesorskim przy ul. Nowy

Zjazd 5 i przewieziono je do kościoła Świętej Trójcy na

Placu Małachowskiego. Tego dnia mowę przy trumnie

wygłosił proboszcz luterańskiej parai Świętej Trójcy –

ks. August Loth. 22 października odbyły się uroczystości

pogrzebowe, które zgromadziły liczne rzesze wiernych,

duchowieństwa, profesorów Wydziału Teologii Ewangeli-

ckiej oraz przedstawicieli Senatu Uniwersytetu Warszaw-

skiego. Mowy żałobne wygłosili ks. dr Juliusz Bursche oraz

Dyrektor Gimnazjum im. M. Reja – ks. Adolf Rondthaler.

Kondukt poprzedzony orkiestrą gimnazjalną ruszył z koś-

cioła na „dziedziniec uniwersytecki, gdzie z balkonu żegnał

Zmarłego J. M. Rektor Uniwersytetu profesor Łukasiewicz

i Dziekan Wydziału Teologicznego – Ks. Prof. Szeruda”

24 października żegnali zmarłego jego dawni paraanie

ze Zgierza. W tamtejszym kościele kazania pogrzebowe

wygłosili: proboszcz zgierskiej parai – ks. Aleksander

Falzman (po niemiecku) oraz ks. Leopold Schmidt z pa-

STOSUNEK

CZŁOWIE DO

RZECZYWISTOŚCI

-







-

ralnie nie w tym znaczeniu, przypisywanym przez

-





-

-







 #

                                       

          

rai w Konstantynowie (po polsku). Nad grobem żegnał

zmarłego ks. Juliusz Dietrich z Łodzi (po niemiecku) oraz

kalwiński ks. Stefan Skierski (po polsku). „Był już zmierzch,

gdyśmy opuszczali cmentarz i ten cichy grób na nim, umajony

kwieciem, w którym spoczął ten tak bardzo zasłużony dla

Kościoła, a tak przedwcześnie zmarły mąż i sługa Boży”14.



W pierwszą rocznicę śmierci profesora odbyła się uroczysta

akademia żałobna, podczas której ks. Adolf Suess wygłosił

wspomnienie opublikowane jako wstęp do pośmiertnego

wydania dzieł Karola Seriniego Życie, nauka i religia, które

ukazało się w 1934 roku nakładem Komitetu Uczczenia

Pamięci ks. K. Seriniego.

Kilka lat później wdowa po księdzu profesorze – Wanda

Helena Serini (1888-1973) – przekazała księgozbiór męża

na potrzeby warszawskiego fakultetu teologii ewangelickiej.

Akt darowizny odnotowano w sprawozdaniu wydziału

za rok akademicki 1937/1938. „Z dużym zadowoleniem

należy zanotować, że Seminaria Teologii Ewangelickiej

w roku sprawozdawczym uzyskały piękne, bogate dary

w postaci biblioteki teologicznej po wielce zasłużonym

profesorze Wydziału Teologii Ewangelickiej na katedrze

Teologii Systematycznej, śp. ks. Karolu Serinim (około 500

tomów) i biblioteki po życzliwym przyjacielu śp.ks.Ju-

lianie Michejdzie (ok. 100 tomów). Oarodawczyniom,

wdowom po zasłużonych pracownikach na niwie teolo-

gicznej i kościelnej, imieniem całej Rady Wydziałowej za

bogaty dar na rzecz bibliotek Seminarium składam na tym

miejscu, serdeczne podziękowania”15.

W czasach powojennych zaledwie nieliczni pamiętali

o Karolu Serinim: księdzu, duszpasterzu, profesorze uni-

wersytetu i wolnomularzu. Paraanie w Zgierzu ufundowali

PROCES

DOSKONALENIA JEST

NIESKOŃCZONY

W

Wielkiego Budowniczego, ku urzeczywistnie-





-



















-



 #

MISTERIUM











-



w wolnomularstwie misterium pracy kamieniarza























 #

                                   

26           

1 K. Serini, Masoneria, w: Życie, nauka, religia (wydanie pośmiertne), Warszawa 1934, s. 97-98.

2 T. Wojak, Wspomnienie o księdzu profesorze Karolu Serinim, „Rocznik Teologiczny”, 24 (1982), z. 1, s. 137.

3 Por. Zgon ś. p. Ks. Prof. Karola Seriniego, „Jednota. Organ Polskiego Kościoła Ewangelicko-Reformowanego”, Rok VI (Nr10, 1931), s. 154.

4 A. Suess, In memoriam Karol Serini. Odczyt wygłoszony na akademii żałobnej w pierwszą rocznicę zgonu, w: Życie, nauka, religia, op. cit., s. VIII.

5 Ks. Karol Serini. W 130 rocznicę urodzin, oprac. E. Orawska, w: hp://www.zgierz.luteranie.pl/index.php/ks-karol-serini-w-130-rocznice-urodzin, odczyt

z dn. 16 lipca 2013.

6 Ibidem.

7 Informacja o córkach pastorostwa Serinich zaczerpnięta z relacji Ireny Falzman, spisanej przez ks. Marcina Undasa – proboszcza Parai Ewangelicko-

Augsburskiej w Zgierzu. List ks. M. Undasa do dra Stanisława Konarskiego z Warszawy, datowany na 19 lutego 1993.

8 Stopień naukowy wyższy od magistra, ale niższy od stopnia doktora. Uprawniał do prowadzenia wykładów teologicznych na wyższych uczelniach. Nada-

wany obecnie przez katolickie wyższe uczelnie.

9 A. Suess, op. cit., s. VIII.

10 T. Wojak, op. cit., s. 138.

11 Ibidem, s. 155.

12 K. Opalski, Karol Serini, „Ars Regia”, I (1992), s. 100

13 Pogrzeb śp. ks. prof. Karola Seriniego, „Jednota. Organ Polskiego Kościoła Ewangelicko-Reformowanego”, Rok VI (Nr10, 1931), s. 167.

14 Ibidem, s. 168.

15 Sprawozdanie z działalności Wydziału Teologii Ewangelickiej Uniwersytetu Józefa Piłsudskiego w Warszawie za rok akademicki 1937/38, przedstawione na

Radzie Wydziałowej na posiedzeniu dnia 30 czerwca 1938 roku przez Dziekana ks. prof. Karola Michejdę, „Rocznik Teologiczny wydany przez Wydział

Teologii Ewangelickiej Uniwersytetu Józefa Piłsudskiego w Warszawie” t. IV, Warszawa 1939, s. 456-457.

w 1974 roku tablicę pamiątkową, na której znalazły się

nazwiska proboszczów zgierskiej parai. W 1982 roku

na łamach „Rocznika Teologicznego” wydawanego przez

Chrześcijańską Akademię Teologiczną ks. Tadeusz Wo-

jak – były student profesora – zamieścił Wspomnienie

o księdzu profesorze Karolu Serinim. Jest rzeczą znamienną,

że wydany w 1992 roku pierwszy numer czasopisma po-

święconego myśli i historii wolnomularstwa „Ars Regia”

przypomniał miłośnikom Sztuki Królewskiej dzieła Karola

Seriniego, dokonując przedruku Masonerii oraz Symbolu

w wolnomularstwie. W roku 2005 na stronie internetowej

zgierskiej parai ewangelicko–augsburskiej opublikowano

artykuł opracowany przez Edytę Orawską, który upamiętnił

dokonania Karola Seriniego jako proboszcza i działacza

społecznego. Ostatnią znaną mi wzmianką o profesorze

jest krótka nota biograczna w leksykonie Jana Szturca

Ewangelicy w Polsce. Słownik biograczny XVI-XX wieku

(Bielsko-Biała 1998). Przyszedł czas, aby nota o niezwykłej

osobistości, jaką był Karol Serini znalazła się również na

łamach „Wolnomularza Polskiego”.

***

Ks. prof. Karol Serini jest mi postacią bliską w trójna-

sób. Łączy nas luterańskie wyznanie oraz pasja naukowa.

Sam jestem historykiem (absolwentem Uniwersytetu

Warszawskiego) i ewangelickim teologiem – absolwen-

tem Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej, która od

1954roku jest spadkobierczynią i kontynuatorką przed-

wojennych tradycji uniwersyteckiego Wydziału Teologii

Ewangelickiej. Łączy nas także mocny braterski łańcuch

jedności. Ten łańcuch jednoczy nas w czasie i przestrzeni,

przychodzi z przeszłości i zmierza w przyszłość. On łączy

nas z naszymi przodkami i mistrzami, których czcimy

i którzy tworzyli go onegdaj.

Specjalne podziękowania za okazaną pomoc kieruję pod

adresem księdza Radcy Marcina Undasa – Proboszcza

Parai Ewangelicko–Augsburskiej w Zgierzu. #

WSPÓLNOTA IDEI

I BTERSTWA









-













-











-



-

 #





                                       

          

siążka, początkowo zaplanowana na rok pracy,

w rzeczywistości powstawała aż sześć lat (1862-

1869) i należy sądzić, że autor jej nie dokończył.

Jednak wyrażone tam sądy dość jasno prezentują postawę

Trentowskiego wobec zadań stojących przed wolnomular-

stwem. Poza tym zawarta jest tam kwintesencja przemy-

śleń, które fragmentami występują w jego wcześniejszych

tekstach na ten temat.

Już od początku, od wstępu począwszy, w książce daje

się zauważyć co najmniej dyskusyjny stosunek autora do

spraw związanych z religią. Na stronie XVII możemy np.

przeczytać: „Masoneria, podobnie jak chrześcijaństwo

czci Boga w człowieku, ale nie daje mu żadnego imienia.

Synem Bożym jest dla niej człowiek jako taki, człowiek

w ogóle, czyli ludzkość”2.

W pierwszym rozdziale autor myśl tę rozwija, podkreśla-

jąc, że Wielki Architekt Wszechświata nie ma nic wspólnego

z Bogiem osobowym, wyznawanym w chrześcijaństwie.

Zaraz potem zaznacza, że wolnomularz bezkrytycznie

uznający stwierdzenia jakiejkolwiek z ksiąg za święte

i nienaruszalne, sprzeniewierza się idei masońskiej, za-

kładającej całkowitą wolność myślenia. W innym miejscu

autor stwierdza, że loża masońska nie jest Kościołem, lecz

związkiem ludzi, w którym „każdy z nas ma prawo w od-

niesieniu do religii myśleć, co chce”3. Mason odnosi się

z jednakowym szacunkiem do każdego wyznania, każdego

światopoglądu i na nikim nie wymusza uznania tylko jed-

nego, prawdziwego punktu widzenia. Główna ideą jest tu

nie religia, lecz humanitaryzm, zaś działanie wolnomularza

przeznaczone jest dla realiów aktualnego, a nie przyszłego,

wiecznego świata. Zatem nie jakiekolwiek pismo uznane

za święte powinno być przewodnikiem dla braci lożowych,

lecz księga z czystymi, niezapisanymi kartkami, które każdy

z nich zapełni swymi zobowiązaniami i czynami dla dobra

ludzkości. Tutaj Trentowski jawi się wręcz jako prekursor

wolnomularstwa liberalnego, powstałego kilkadziesiąt lat

później, traktującego światopogląd jako prywatną sprawę

członka loży. Wprost podaje przykład znanych ateistów,

którzy zostali przyjęci do loży, jak Wolter czy Pierre-Joseph

Proudhon. Owa księga z czystymi kartami, często dziś

spotykana w lożach obediencji liberalnych, kwitowana co

najmniej ironicznymi komentarzami masonów tradycyj-

nych, ma swoje uzasadnienie, wyrażone już przez B.Tren-

towskiego. Bardziej wyraża humanitaryzm loży i wiarę

w poziom umysłu człowieka niż uznana za świętą księga,

będąca oparciem dla dogmatów i często bezkrytycznej

wiary. Akcenty te silnie występują w Rytuale Fryburskim,

którego Trentowski był współautorem. Podobnie jak





M A R E K R E z L E R











1













                                   

28           

podkreślanie, że masoneria walczy o wolność sumienia,

nie opiera się na żadnej religii czy systemie lozocznym,

a kształtowanie postaw braterskich jest zadaniem nadrzęd-

nym. Nie ma podstawy do wiary w grzech pierworodny,

do przeświadczenia o swej niedoskonałości z denicji,

z założenia. Nawet mason wierzący w Absolut powinien

być świadomy swego twórczego wkładu w postęp i roz-

wój ludzkości, bez oglądania się na domniemane plany

i wytyczne „z góry”.

B. Trentowski nie może zaakceptować swoistej dwu-

licowości i niekonsekwencji wynikającej z rozbieżności

doktryny religijnej i praktyki życia, z jednej strony głosze-

nia miłości bliźniego, a z drugiej zachęcania do zabijania

w imię „jedynej prawdziwej i słusznej” wiary – zjawiska

występującego już w Biblii czy w Koranie. Dla wolnomu-

larzy takie praktyki są nie do przyjęcia.

Stwierdzenie to było wręcz obrazoburcze w świetle zasad

obowiązujących w wolnomularstwie tradycyjnym i już

w czasach Trentowskiego traktowane w tych kręgach jako

naruszenie jednej z podstawowych zasad Zakonu. Sam

lozof w swej ostatniej pracy podkreślał, że masoneria

zbyt kurczowo trzyma się reguł ustalonych jeszcze przed

wiekiem, podczas gdy powinna reagować na przemiany

otaczającego świata. Tradycja tradycją, ale nie wolno tracić

z oczu aktualnych tendencji, odrywać się od rzeczywistości.

Wolnomularstwo powinno się modernizować, rozwijać,

nie może stać w miejscu.

latego Bolesław Trentowski podkreśla znaczenie etyki

masońskiej, nakazującej nieustanne kształcenie się,

samodoskonalenie, by stać się użytecznym społeczeństwu.

Twórcza praca człowieka przebudowała świat, jest moto-

rem postępu, a ciekawość i umiejętność jej zaspokajania,

w połączeniu ze zrozumieniem i życzliwością dla innych,

jest głównym napędem postępu cywilizacyjnego. Prze-

ciwieństwem stagnacji utrwalanej dogmatami. Filozof

jednak nie akcentuje ateizmu. Wychodzi z założenia, że

postęp jest udziałem zarówno uczonych, jak i teologów,

a także reformatorów religijnych, wprowadzających nowe

myśli, prądy, dające oparcie dla zaspokojenia ciekawości.

Wolnomularz powinien uosabiać ideę postępu, w połą-

czeniu z miłością do rodzaju ludzkiego oraz idei braterstwa.

Musi być świadomy siły przeciwników, liczyć się z prze-

śladowaniami, być może także ze śmiercią. B. Trentowski

jednak uważa, że postawiony cel wart jest takiej ceny.

Mądrość polega na umiejętności odpowiadania sobie

na postawione zagadnienia w oparciu o własny umysł,

zdobytą wiedzę i doświadczenie. Nie należy szukać uni-

ków, wybiegów, stosować drogi na skróty poprzez lekturę

objawionych pism i ksiąg. Ale w pełni trzeba akceptować

indywidualną drogę zdobywania wiedzy i doświadczenia.

Nie wolno narzucać celów i metod. „Wielkość i różno-

rodność przekonań przynosi naszemu Związkowi wielki

zaszczyt, ponieważ jest dowodem na to, że jego podstawą

są wolność i samodzielność wszystkich należących do niego

braci. Trzymamy się razem i opasujemy naszym braterskim

łańcuchem cały ziemski glob. Wszyscy za jednego i jeden

za wszystkich. Nasza solidarność jest powszechnie znana”4.

akie postawienie sprawy przez Trentowskiego, także

w Rytuale Fryburskim sprawiło, że fryburska loża

Zur edlen Aussicht zamiast Biblii wprowadziła na swych

pracach uniwersalną księgę o białych, niezapisanych kar-

tach. Jak zaakcentował lozof, ma ona uzasadnienie nawet

w staroegipskim „kamieniu mądrości” – bryle czystego

białego marmuru bez jakichkolwiek hieroglifów, ozna-

czającym mądrość, która dopiero będzie wytworzona

przez adepta5. Natomiast uosobieniem masońskości jest

Człowieczeństwo.

Wewnętrzna organizacji wolnomularstwa oparta być

powinna na ośmiu zasadach:

1. brak jakiejkolwiek dogmatyki,

2. loże powinny mieć swobodę w ustalaniu własnego

rytuału,

3. każda loża powinna mieć prawo do ustalania własnego

systemu stopni,

4. masoneria musi być otwarta na cnotliwych ludzi wszyst-

kich wyznań, ludów i stanów, którzy chcą działać na

korzyść Ludzkości,

5. loża powinna być ważna od trzech mistrzów, od pięciu

– sprawiedliwa, od siedmiu zaś – doskonała – co im daje

prawo do otwierania następnych lóż,

6. wszystkie loże są równe i niezależne, oparte na zasadach

Równości, Wolności i Braterstwa, powinna obowiązywać

pełna samorządność i niezależność,

7. loże powinny mieć prawo do zawierania porozumień

między sobą i podejmowania wspólnych przedsięwzięć,

bez szukania pomocy i wsparcia, a tym bardziej zgody

jakiejkolwiek zwierzchności,

8. związek składa się z poszczególnych lóż i pojedyn-

czych braci6.

astępnie Trentowski przytacza masońską broszurę

Fiat lux, w której streszczono szczegółowe zadania

masonerii:

- walka z ogólnie rozumianymi patologiami społecznymi,

prostytucją, hazardem, alkoholizmem itd.,

- walka o równouprawnienie kobiet, zniesienie kary śmierci,

poparcie wolnego handlu i zniesienie wojen,

- pełna wolność wykonywania zawodu, czystość miast,

higiena i ochrona zdrowia, zastąpienie policji przez straż

obywatelską,

- opieka nad chorymi, sierotami, bezdomnymi, opieka

nad emigrantami, wprowadzenie ubezpieczeń, budowa

osiedli robotniczych,

- rozpowszechnianie wiedzy, oświaty, walka z przesądami

i zabobonami,

                                       

          

1 A. Nowicki tytuł tłumaczy nieco inaczej, dodając pełny podtytuł i opis bibliograczny: Wolnomularstwo w tym, co jest jego istotą i w tym, co nią nie jest. Ze

spuścizny pośmiertnej Ferdynanda Bronisława Trentowskiego, doktora lozoi, niegdyś pierwszego mówcy Loży „Zur Edlen Aussicht” w Freiburg im Breisgau,

wydane przez wdowę. Lipsk 1873. (A. Nowicki, op. cit., s. 150).

2 A. Nowicki, Filozoa masonerii, s. 153, tłum. autora.

3 Tamże, s. 156.

4 Tamże, s. 163; B. Trentowski, Die Freimaurerei, s. 150.

5 Tamże odpowiednio s. 164, 157.

6 Tamże, s. 165-166.

7 Tamże, s. 166-167.

8 E. Lennho, O. Posner, l.c.

9 A. Nowicki, Bronisław Trentowski, op. cit.

- wprowadzenie uniwersalnego pisma i języka, popiera-

nie nauki, doskonalenie tak zwanej dziś infrastruktury

społecznej,

- popieranie talentów artystycznych,

- oddzielenie religii od państwa, wprowadzenie pełnej wol-

ności sumienia, uwolnienie od irracjonalnych dogmatów,

- ograniczenie akcentów tajemniczych w funkcjonowaniu

masonerii i rozważenie możliwości przyjmowania kobiet

do lóż7.

Za jedną z najciemniejszych stron wolnomularstwa

Trentowski uznawał fetyszyzowanie tajemnicy i kurczowe

trzymanie się symboliki. Ponadto uważał za niedopusz-

czalne ingerowanie władzy państwowej w działalność lóż

– i vice versa: hołdownicze deklaracje lóż wobec państwa.

Wzajemna lojalność powinna być tak oczywista, że dodat-

kowe jej słowne deklarowanie jest niecelowe. Przeciwny

był nazywaniu masonerii zakonem, znacznie bardziej

odpowiadało mu pojęcie związku.

B. Trentowski nie najwyższe ma mniemanie o kierowni-

ctwie obediencji i poszczególnych lóż. Uważa, że gruntowna

reforma wolnomularstwa powinna wyjść z dołu, od braci.

Ale, co ciekawe, mimo niechęci do teologizowania prac

lożowych i tendencji do całkowitej zmiany systemu pracy

masonerii, nie zgadza się z radykalnym usuwaniem symboli

i wszelkich akcentów duchowych. Podstawą tu powinna

być idea masońska.

aprezentowane poglądy silnie uderzają w cechy, które

do dziś uznajemy za jeden z fundamentów funkcjono-

wania wolnomularstwa, gdzie tradycja tajemnicy i symbo-

lika są larem specyki organizacyjnej. Niektóre pomysły

i sformułowania mają wręcz charakter rewolucyjny i nie

każdemu z braci mogły się spodobać. Zatem nie można się

dziwić, że zgodnie z przewidywaniami Trentowskiego jego

tezy, jako zbyt radykalne, nie zawsze były przyjęte ze zrozu-

mieniem i zaakceptowane. Wspomniano już o działaniach

„eliminacyjnych” dokonanych w Rytuale Fryburskim przez

G. Fickego. Zjawisko to naturalne, reformatorzy nie zawsze

spotykają się z pozytywnymi ocenami i pełnym poparciem

czytelników. Interesujące, że niektóre leksykony wolnomu-

larskie jednoznacznie oceniają książkę Trentowskiego jako

„krytyczną, częściowo bardzo dyskusyjną (wątpliwą)”

Można się było tego spodziewać, gdyż już wcześniejsze

wypowiedzi reformatorskie Trentowskiego spotykały się

z głosami polemicznymi i z góry było wiadome, że wiele

z jego punktów rozumowania zostanie odrzuconych9.

ak dziś oceniać poglądy wolnomularskie Bronisława

Trentowskiego? Na pewno z dzisiejszego punktu wi-

dzenia część z tych opinii straciła aktualność. Dlatego, że

nie zostały zaakceptowane przez braci działających w re-

aliach połowy XIX wieku – a i dziś, zwłaszcza w kręgach

masonerii tradycyjnej, są nie do przyjęcia. Trentowski

w swych reformach stanowczo poszedł za daleko, choćby

naruszając fundamenty wolnomularstwa: symbolikę i ta-

jemniczość – dziś raczej dyskrecję. Idealistyczna wersja

zaproponowana przez lozofa wymagała bardzo wyso-

kiego poziomu świadomości masońskiej, nie w każdym

środowisku mogła być zaakceptowana i wprowadzona.

Ogólne założenia istoty wolnomularstwa nie zmieniły się

do dziś, jeden z postulatów Trentowskiego – wprowadzenie

kobiet do wolnomularstwa – w masonerii liberalnej już

jest praktykowany.

Założenia reformy wolnomularstwa zaproponowanej

przez Bronisława Trentowskiego nie zostały zrealizowane,

a niektóre z jego propozycji weszły w życie dopiero ponad

150 lat później. W niczym to jednak nie zmieni faktu, że

lozof ten był dotąd najbardziej znanym Polakiem, który

tak głęboko wniknął teoretycznie w ideowe założenia ma-

sonerii na szczeblu międzynarodowym. Od tej strony jego

myśl ma trwałe miejsce w wolnomularstwie europejskim.

Czy Die Freimaurerei, in ihrem Wesen und Unwesen warto

dziś przetłumaczyć? Na pewno tak. Przynajmniej dla

osób związanych z wolnomularstwem i badającym dzieje

organizacji – zarówno ze względu na zawarte w tej książce

myśli, jak i fakt, że jest to dotąd jedyna praca polskiego

autora o takiej randze i znaczeniu. #

Artykuł został przygotowany na ogólnopolską konferencję

pt. Andrzej Strug – dzieło i czasy, która odbyła się w dniach

6-7 grudnia 2012 r. w Warszawie, zorganizowana przez

Muzeum Struga. Zostanie opublikowany w materiałach

pokonferencyjnych.

                                   

30              

rzez Królestwo Prus na ziemie

polskie podzielone w wyniku

zaborów weszła masoneria.

Na chwilę przed upadkiem I Rze-

czypospolitej w Toruniu powstała

4czerwca 1772 roku loża Zum Bien-

nenkorb (Pod Pszczelim Ulem). Za-

łożycielem loży był Paul Golob von

Pohl. Pierwszymi członkami: Pohl,

kanonik i ziemianin, Gieving, radny

miejski, König, kwatermistrz w re-

gimencie z Hollwede, Küntzel oraz

kupiec Nesselmann. W roku 1794

loża liczyła już 21 członków. Wolno-

mularze toruńscy mieli swoją siedzibę

w kamienicy z „klasyczną fasadą” przy

ulicy Łaziennej nr 18 i tam działali

ponad 100 lat: od 1831 do 1937 roku.

Nic nie wiadomo o starej siedzibie

loży, najprawdopodobniej za miejsce

spotkań służyły lokale prywatne jej

członków. Loży toruńskiej wkrótce

podlegać zaczęła loża w Bydgoszczy,

Lichtpforte der Ostmark, licząca 23

członków. Nie ma żadnych informacji

o działalności loży w okresie I wojny

światowej. W 1919 roku w wyniku

zmian terytorialnych na Pomorzu wy-

nikłych z traktatu wersalskiego loża

Zum Biennenkorb włączona została

do Stowarzyszenia Niemieckich Lóż

Masońskich w Polsce1.

1920 roku Toruń wraz z Po-

morzem zajęły wojska polskie,

co spowodowało nagły odpływ lud-

ności niemieckiej (również Żydów,

którzy czuli się całkowicie zasymi-

lowani z niemieckością i obstawali







M A T E u S z P I E L K A























                                       

             

przy państwie niemieckim). Wyjechali

także licznie członkowie toruńskich

lóż masońskich, co spowodowało dra-

styczne zmniejszenie liczby ich człon-

ków, a tym samym zagrożone zostało

ich dalsze istnienie. 15 kwietnia 1921

roku Komenda Główna Policji Pań-

stwowej w Warszawie (Wydział IV D)

wystosowała pismo do Ekspozytury

IV D Okręgu XII (pomorski) w To-

runiu z nakazem kontroli działalno-

ści lóż masońskich na terenie miasta.

23maja 1921 roku policja toruńska

raportowała do centrali. Według tego

dokumentu w Toruniu w tym czasie

istniała loża Zum Biennenkorb z sie-

dzibą przy ulicy Łaziennej 18, liczyła

21 członków narodowości niemieckiej.

Stawiała sobie za cel umoralnianie

społeczeństwa.

rugą czynną lożą byłą Sedula

z siedzibą przy ulicy Chełmiń-

skiej 24, liczyła 34 członków naro-

dowości niemieckiej. Działała także

loża Gabriel Riesser, która dzieliła się

na sekcję męską i żeńską. Ówcześnie

liczyła 38 członków narodowości ży-

dowskiej. Wtajemniczeni członkowie

nosili tytuł Wandervogel. Loże działały

w Toruniu ocjalnie, jednak polska

policja podejrzewała je o wrogą kon-

spirację2.

Grudziądzu istniały następu-

jące loże:

Loża Wiktoria z siedzibą przy uli-

cy Kwidzyńskiej 38/40, liczyła 40

członków narodowości niemieckiej,

jej przewodniczącym był Ookar

Redmann, radca miejski.

Loża Ostheim z siedzibą przy ulicy

Toruńskiej 12, liczyła 11 członków.

Nic nie wiadomo o jej składzie naro-

dowościowym. Funkcję przewodni-

czącego sprawował dr Jacob Gustaw.

Loża Guempler dzieliła się na trzy

sekcje: „Weichselstrand”, „Courbie-

re” oraz „Morgenrote”. Jej siedziba

mieściła się przy ulicy 3 Maja 38,

zaś przewodniczącym był Teodor

Schulenburg, szklarz. Liczyła 70

członków.

Istniały również loże w Świeciu

i Brodnicy, jednak po wkroczeniu

wojsk polskich zawiesiły działalność.

A w 1920 roku zostały całkowicie

zniesione. W Chojnicach istniała

loża Loge Friedrick zur Wahren

Freundscha, której przewodniczą-

cym był kupiec Dosek. Chojnicka

loża liczyła 50 członków, zebrania od-

bywały się regularnie co tydzień. Loża

ta podlegała Wielkiej Loży Berlińskiej

istniejącej od czasów Fryderyka II.

Tczewie istniała Johannis

-Tochterloge, mieściła się

przy ulicy Hallera 3. Jej czcigodnym

mistrzem był Adolf Schlesier z Czyż-

kowa (tytułowano go „Meister von

Stube”). Sekretarzem był Goleib

Schuckert, radny miejski. Do loży

należało ok. 40 osób, które dzieliły się





                                   

32              

na trzy klasy (awans z klasy do klasy

następował po minimum dziesięciu

latach). Członkowie przy awansie na

wyższe szczeble składali przysięgę

w kaplicy w lokalu Johannis Loge.

W powiatach puckim, wąbrzeskim

i kartuskim nie odnotowano istnie-

nia lóż masońskich, wolnomularze

z tych rejonów wyjeżdżali na spotka-

nia do Gdańska. Loże podejrzewane

były przez organy bezpieczeństwa

o spiskowanie przeciwko państwu

polskiemu. Policja nie mogła jed-

nak tego udowodnić. Te domysły

z pewnością brały się z faktu, że loże

tworzyli głównie Niemcy i Żydzi3.

19 czerwca 1921 roku odbył się

w Grudziądzu, na sali zgromadzeń

mieszczącej się przy ulicy 3 Maja,

kongres lóż masońskich z Pomorza

i Poznania. Celem spotkania było

wybranie nowego zarządu okręgo-

wego wolnomularstwa (Okręg w Pol-

sce na Pomorze i Poznań z siedzibą

w Tczewie) oraz powołanie nowych

lóż. W wyniku wyborów powstał

nowy zarząd w następującym skła-

dzie: przewodniczący Hannemann

z Tczewa, a także członkowie rady:

Magorowski, inspektor domu po-

prawczego z Chojnic, Triese, mistrz

malarski z Grudziądza (ul. Toruńska

22), Matz, nauczyciel z Tczewa, Gru-

benau, mistrz rzeźnicki z Tczewa,

śpiewaczka koncertowa Bogos z Po-

znania. Powołano również nowe loże:

• Weichelstrand (Grudziądz), której

przewodniczącym został Kork,

• Bouber, przewodniczący Teodor

Schulenburg,

• Morgenrote, przewodniczący Bra-

niecki,

• Wehrologe durch Kampf zum Sie-

ge dla młodzieży od 14 do 21 lat,

jej przewodniczącym został Teodor

Schulenburg,

• Jugend der gute Hilfe, przewod-

niczący Unger.

Jak stwierdzono w podsumowaniu

kongresu: zadaniem lóż jest zwalcza-

nie alkoholu i trunków „upijających”.

Organem prasowym lóż na Pomorze

i Poznań był „Zeitschri Neuland”,

który wydawany był w Hamburgu

przez Deutsche Guempler-Verlag.

Dowiadujemy się, że członkami lóż

byli także Polacy. Statystycznie każda

loża liczyła od 25 do 30 członków4.

2 grudnia 1921 roku w Toruniu

istniały cztery czynne loże: Gabriel

-Riesser Loge, Sedula Loge, Zum

Biennenkorb Loge oraz Coperni-

cus Loge. Ostatni z wymienionych

warsztatów nie był zarejestrowany,

tym samym groziło mu przymusowe

rozwiązanie. Niektórzy obywatele

Torunia donosili o antypaństwowej

działalności lóż, policja jednak nie

mogła tego udowodnić5. 7 grud-

nia 1921 roku prezydent Torunia

informował w specjalnym piśmie

wojewodę pomorskiego, że cztery

loże istniejące na terenie miasta nie

zagrażają państwu i w związku z tym

nie podlegają likwidacji6.

W 1923 roku na terenie miasta dzia-

łało już pięć lóż:

Zum Biennenkorb z siedzibą przy

ulicy Łaziennej 18, liczyła 20 człon-

ków. Przewodniczącym był Kryn,

kupiec, skarbnikiem Szwarc, bu-

downiczy, sekretarzem Doliva. Do

zarządu należeli także Oskar Stephan,

kupiec i Laenger też kupiec.

Copernicus Loge, siedziba przy

ulicy Chełmińskiej 22, przewodni-

czącym był Hugo Kraut, loża liczyła

20 członków.

Unabhängiger Orden B’nai B’rith

U.O.B.B, przed 1920 rokiem liczyła

100 członków, a w 1923 już tylko

10. Była to loża skupiająca głównie

Żydów zasymilowanych, którzy wy-

jechali na zachód Niemiec. Posiedze-

nia odbywały się w lokalu przy ulicy

Chełmińskiej 22.

Sedula Loge przy ulicy Chełmiń-

skiej 24, liczyła 34 członków.

Gabriel-Riesser Loge, liczyła 38





2 grudnia 1921 roku w Toruniu istniały cztery

czynne loże: Gabriel-Riesser Loge, Sedula Loge,

Zum Biennenkorb Loge oraz Copernicus Loge.

                                       

             

członków. Przewodniczącym był Dr

Wolpe, sekretarzem zaś Eduard Lis-

ser. Byli to członkowie miejscowej

gminy żydowskiej

. Utrzymywali oni

liczne kontakty np. z prof.Davidem

Simonsem z Kopenhagi. W 1909

roku dr Rosenberg z Torunia pisał

do Simonsa w sprawie morderstwa

jednego z członków loży Kanta

w Królewcu8. Dr Rosenberg w latach

1892/94-1920 był rabinem toruń-

skiej gminy żydowskiej. Po przejęciu

Pomorza przez Polskę wyjechał do

Berlina, gdzie wykładał w religijnej

szkole dla rabinów.

W marcu 1923 roku w byłej dziel-

nicy pruskiej, a także w Łodzi dzia-

łały loże, które podlegały dziewięciu

wielkim lożom w Niemczech: Wiel-

kiej Loży pod Słońcem w Bayreuth,

Wielkiej Narodowej Loży-Matce pod

Trzema Globami w Berlinie, Wiel-

kiej Narodowej Loży Wolnomularzy

Niemiec w Berlinie, Wielkiej Loży

Pruskiej pod Przyjaźnią w Berlinie,

Wielkiej Loży Zgody w Darmstadt,

Wielkiej Loży Kraju Saskiego w Dreź-

nie, Wielkiej Loży Matce Związku

Elektrycznego we Frankfurcie nad

Menem, Wielkiej Loży w Hamburgu,

Wielkiej Loży Wschodzącego Słońca

w Norymberdze.

15 listopada 1923 roku starostwo

informowało wojewodę pomorskiego

o likwidacji następujących lóż: Unab-

hängiger Orden B’nai B’rith U.O.B.B,

Sedula Loge, Gabriel-Riesser Loge.

Członków tych lóż włączono do

dwóch pozostałych warsztatów:

Zum Biennenkorb oraz Copernicus

Loge Nr. 5 von Polen (lokal w domu

restauracji „Zacisze” na I piętrze przy

ul. Chełmińskiej.

27 listopada 1923 roku władze naka-

zały rewizje u czcigodnych mistrzów

lóż toruńskich, gdyż podejrzewały

ich o działalność antypaństwową.

Przeszukano mieszkania: Waltera

Rinowa, ul. Matejki 16, Roberta

Kriena, ul.Strumykowa 3, Adol-

fa Kilera, ul. Żeglarska 21, Oskara

Stephan, ul. Szeroka 16, Hugo Krauta,

ul. Browarna 2, Ernesta Nasilewskie-

go, ul. Św. Ducha 13, Fritza Strehan,

ul. Kopernika 39.

W trakcie rewizji skonskowano

książki oraz korespondencję nale-

żącą do lóż. 28 listopada 1923 roku

przeprowadzono kolejne rewizje (za

nakazem prokuratury) w siedzibach

lóż, gdzie skonskowano książki oraz

dokumenty lożowe. W wyniku tych

najść toruńskie loże wycofały się spod

jurysdykcji Centralnej Loży w Ber-

linie. W środowiskach masońskich

sądzono, że to z powodu kontaktów

z Niemcami władze prześladują wol-

nomularzy. Mimo tego 4 grudnia

1923 roku policja dokonała następ-

nych rewizji, znów w domach człon-

ków lóż. W wyniku doniesienia do

prokuratury przy Sądzie Okręgowym

w Toruniu doszło 10 grudnia 1923 r.

do nagłych rewizji w siedzibach lóż

Zum Biennenkorb przy ulicy Łazien-

nej 18 oraz (i tu pojawia się druga

nazwa loży Copernicus) Odd-Felows

przy ulicy Chełmińskiej 24. Policja

natknęła się w lokalach obu lóż na

kapliczki z czarnym kirem, różnymi

narzędziami, trumnami, czaszkami,

specjalnymi strojami oraz znakami.

Stwierdzono, że działalność lóż była

całkowicie objęta tajemnicą. Czci-

godnym loży Odd-Felows był Hugo

Kraut, zaś sama loża została założona

w mieście w roku 1895 przez grupę

kupców.

28 stycznia 1926 roku w dalszym

ciągu funkcjonowały w Toruniu loże

masońskie. Loge Zum Biennenkorb,

której przewodniczącym był Robert

Kriehn (ul. Strumykowa 2), funkcję

sekretarza pełnił Adolf Kiler (ul.

Żeglarska 21), skarbnikiem zaś był

Oskar Stephan (ul. Szeroka 16). Loża

liczyła 40 członków. Copernicus Loge

Nr. 5 von Polen kierowana była przez

Hugo Krauta (ul. Browarna 2), sekre-

tarzem był Paul Netz (ul. Św. Ducha

11), funkcję skarbnika sprawował

Paul Goetz (ul. Chełmińska 10)10.

Ocjalnie działalność lóż masoń-

skich w Polsce została zakazana de-

kretem Prezydenta RP z 22 listopada

1938 roku. #

1 hp://freimaurer-wiki.de/index.php/Zum_Bienenkorb (wykorzystane 28 lipca 2013).

2 Archiwum Państwowe w Toruniu, Akta miasta Torunia, Wydział Bezpieczeństwa D, sygnatura 338, Akta do sekt religijnych (1921-1929), karty 3-7.

Dalej: APT, AmT, sygn. k.

3 Ibidem. sygn. 338.

4 Ibidem. sygn. 338, k. 8-13.

5 Ibidem. sygn. 338, k. 14.

6 Ibidem. sygn. 338, k. 27.

7 APT, Komenda Powiatowa Policji Państwowej w Toruniu, sygn. 23, Loże masońskie 1921, 1923-1926, (bez paginacji).

8 hp://www.kb.dk/leers/judsam/2011/mar/dsa/object2476/en/#. List znajduje się w zasobach National Library of Denmark and Copenhagen Uni-

versity Library e Royal Library (wykorzystane 18 lipca 2013).

9 Ibidem. sygn. 23, (bez paginacji).

10 Ibidem. sygn. 23, (bez paginacji).

W środowiskach masońskich sądzono, że to

z powodu kontaktów z Niemcami władze

prześladują wolnomularzy.

                                   

34              



Poniżej zamieszczam listy członków

lóż Sedula Loge, Copernicus Loge,

Gabriel-Riesser Loge oraz Zum

Biennenkorb z 1919 roku.

Loża Sedula

1. Przewodniczący: Dr med. Ernst

Heyer,

2. Sekretarz: kupiec Herman Engel,

3. Skarbnik: kupiec Max Mallon.

4. Fritz Kordes,

5. Oskar Stephan,

6. Bruno Davi,

7. Robert Kriehn,

8. Bartram Doliva,

9. Walter Rinow,

10. Konrad Schwartz,

11. Adolf Kiler,

12. Waldemar Lewandowski,

13. Georg Dietrich,

14. Paul Hellmoldt,

15. Paul Hartmann,

16. Adolf Kohze (niezamieszkały

w Toruniu),

17. Friedrich Kolbe,

18. Alfred Heiniger,

19. Konrad Raapke.

Copernicus Loge No. 2

Unter Loge der Grose

Amerikanischen Loge.

1. Hugo Kraut,

2. Manfred Kuznitzki,

3. Arnold Spieldoch,

4. Richard Kruger,

5. Paul Borkowski,

6. Adolf Lewin,

7. Julius Mendel,

8. Herman Jablonski,

9. Gustav Heyer,

10. Emil Rohn,

11. Fritz Strehlau,

12. Leo Kopf,

13. Siegfried Prill.

Gabriel-Riesser Loge

1. Eugen Barnhas,

2. M. Feilchenfeld,

3. Gustav Gerson,

4. Dagobert Gerson,

5. Dr S. Gimkiewicz,

6. Jakub Hirsch,

7. Adolph Jakob,

8. Leo Kopf,

9. Max Kumer,

10. Berthold Kuzmitzki,

11. Moritz Levy,

12. Eduard Lissner,

13. Dr Meyer,

14. Herman Moszkiewicz,

15. Albert Pike,

16. Hugo Radt,

17. Erich Wolhenberg,

18. Dr H. Wolpe,

19. eodor Levy,

20. J. Stenberg,

21. J. Bark,

22. J. Loewensohn,

23. B. Wiener,

24. B. Harris,

25. Moritz Lewin,

26. J. Silberstein,

27. Max David,

28. David Jakobsohn,

29. Jacob Liebert,

30. Jos. Bacharach,

31. S. Endelmann,

32. J. Lurje,

33. Rabbiner Poznański,

34. S. Schereschewski,

35. J. Serciski,

36. Albert Steinberg,

37. Abraham Podliszewski,

38. Rabbiner Moritz Endelamnn,

39. Julius Arohn,

40. Rabbiner Dr Branche,

41. Jos. Dobranicki,

42. David Fabrykant,

43. Hermann Freundenberg,

44. Maximilian Ginsberg,

45. Dr W. Heimann,

46. Leopold Landau,

47. Janot Levy,

48. Ludwig Margulis,

49. Julius Rosenthal,

50. Jos. Rosenbla,

51. Max Reichstein,

52. Dr Jos. Sachs,

53. Wol Heppner,

54. Gregory Schereschewski.

Zum Biennenkorb Loge

1. Przewodniczący: kupiec Fritz

Kordes,

2. Sekretarz: kupiec Adolf Kiler,

3. Skarbnik: kupiec Oskar Stephan,

4. Dr Mayer,

5. B. Doliva,

6. W. Rinow,

7. B. Davi,

8. H. Engel,

9. R. Kriehn,

10. W. Lewandowski,

11. E. Dietrich,

12. Heininger,

13. M. Mallon,

14. P. Hellmoldt,

15. P. Hartmann,

16. C. Walter,

17. K. Schwartz,

18. G. Dietrich,

19. F. Zahner,

20. Kohze,

21. F. Kolbe,

22. E. Homann,

23. H. Blum,

24. Dr E. Raapke,

25. Dr F. Goldschmit,

26. Dr Kunz,

27. Stephan,

28. J. Beermann,

29. G. Wohlfeil,

30. G. Soppart,

31. L. Janz,

32. O. Reitz,

33. P. Trautmann,

34. Pfeifer,

35. J. Paul,

36. Alfred Raapke,

37. Fr. Kuhn,

38. G. Gille,

39. F. Riese (optant),

40. H. Borowy,

41. Windmuhler,

42. M. Welde,

43. Kudert,

44. D. Hollatz.

Źródło: APT, Amt, Wydz. Bez. D,

sygn. 338, k. 21-26.

Przy Loży Gabrial-Riesser istniał

oddział tej loży dla młodzieży ży-

dowskiej (Judischer Jugendverein

Gabriel-Riesser).

1. Casper Lydia,

2. Casper Ida,

3. Cohn Edith,

4. Daniel Bey,

5. Elias Ernst,

6. Baruch Jakob,

7. Fieldenfeld Ruth,

8. Gabriel,

9. Goliebshon Loe,

10. Grunberg Sally,

11. Gellhorn Anni,

12. Goldmann Mare,

13. Grunbaum Loe,

14. Grunbanum Herbert,

15. Grunbaum Alwa,

16. Graf Elisabeth,

17. Graf Margot,

18. Heldt Gertruda,

19. Hirsch Georg,

20. Heymann Erich,

21. Jakobsohn Herbert,

22. Joseph Hertha,

23. Joseph Loe,

24. Kadar Edith,

25. Kadar Hil,

26. Kassel Leo,

27. Kienl Hildegard,

28. Klar Bey,

29. Kleemann Erna,

30. Kuner Erna,

31. Kuer Erich,

32. Leyser Elsbeth,

33. Lijsner Margot,

34. Lichtenstern Leopold,

35. Mayer Max,

36. Mendel Loe,

37. Meyer Recha,

38. Meyer Siegfried,

39. Markus Paula,

40. Moskiewicz Walter,

41. Mendelsrun,

42. Nawratzki Frieda,

43. Pommer Martin,

44. Radt Alice,

45. Rosenberg Johanna,

46. Dr Rosenberg Emil,

47. Salomon Gertrud,

48. Salomon Klara,

49. Salomon Ella,

50. Sandelonski Kathe,

51. Sehopes Elede,

52. Sillermann Grete,

53. Sillermann Martha,

54. Sulke Lahnartz,

55. Wiechmann Erna,

56. Wiener Margerete,

57. Wiener Bertha,

58. Wiener Mailin,

59. Wiener Fritz,

60. (…) Kathe,

61. Gimkiewicz Hilde.

Członkowie specjalni:

1. Dr Auerbach,

2. Barnass,

3. Daniel,

4. Fabisch,

5. Feilden Feld,

6. Fromberg,

7. Gernn Gustav,

8. Gern Dagobert,

9. Dr Goldmann,

10. Heldt,

11. Hirsch,

12. Jakob,

13. Kieml,

14. Kopf,

15. Kornblum,

16. Kunel,

17. Lachmann,

18. Levy Martin,

19. Levy Moritz,

20. Leyser,

21. Leyser Martin,

22. Michalinski,

23. Lichtenstern,

24. Mossener,

25. Moskiewicz,

26. Manzynski,

27. Pick Erich,

28. Pick Jakub,

29. Pike,

30. Radt,

31. Dr Rosenberg,

32. Seklig,

33. Wilk,

34. Wiener,

35. Dr Wiener,

36. Wol,

37. Rat Wolpe,

38. Wollenberg,

39. Sillerpfenig,

40. Kadar.

Źródło: APT, AmT, Wydz. Bez. D,

sygn. 243, Niemieckie organizacje

religijne i sekty 1920-1926, k. 14-16.

                                       

            





D R M I R O S Ł A W A

D O Ł Ę G O W S K A - W Y S O C K A































edną z cech Polaków jest skłonność do świętowania. My, ateiści, wolnomyśliciele

czy zwolennicy laicyzmu, od tego wzorca w niczym nie odbiegamy. Świętujemy więc w roku 1987

osiemdziesięciolecie powstania zorganizowanego ruchu laickiego na ziemiach polskich.

Okolicznościowe artykuły, przemówienia, szkice publikowane przy świątecznych okazjach są u nas

w Polsce przeważnie dość smutnym kompromisem między szacunkiem dla dziejów ojczystych, dążeniem

do rozświetlenia zakamarków historii a aktualną sytuacją polityczną.

Jestem głęboko przekonana, że pisanie w ten sposób o dziejach Myśli Wolnej jest tej myśli zwykłym gwał-

ceniem! Nurt wolnomyślicielski cechowała zawsze niepokorność, zadziorność, sprzeciw wobec nietolerancji,

dogmatyzmowi myślenia, nie było w nim nigdy jednolitości, boć czy może być jakikolwiek ruch idei tam, gdzie

wszyscy myślą to samo i tak samo?

Chcąc więc oddać cześć dziełu kilku pokoleń polskich wolnomyślicieli, nie należy ich historii upiększać

i wygładzać. Nikt nie ma monopolu na prawdę, nie mieli jej częstokroć i oni. Warto jednak znać dzieła swych

poprzedników; nawet te, które nie wytrzymały próby czasu, choćby po to, by uczyć się na nich i nie powtarzać

tych samych błędów.

Szkic niniejszy jest – jak mi się wydaje – czymś więcej niż publicystyką, nie pretenduje jednakże do miana pracy

naukowej. Na to jest jeszcze zbyt wcześnie. Ruch laicki, mimo że w swych szeregach skupiał zawsze wybitnych

naukowców, nie miał nigdy szczęścia do opracowań naukowych – można je policzyć dosłownie na palcach jed-

nej ręki. Są one ponadto cząstkowe, żadna nie obejmuje całości historii ruchu. W tej sytuacji wybrałam drogę

pośrednią: spróbowałam usystematyzować to, co już zostało napisane, uzupełniając o wyniki własnych kwerend,

głównie roczników prasy wolnomyślicielskiej i laickiej.

Ocenę mojego wysiłku pozostawiam Czytelnikom.

Mirosława Dołęgowska-Wysocka

Warszawa, grudzień 1987 r.



36             

                                   

***

Gdy byłam publicystką „Argumentów”, szperając po

bibliotekach i archiwach jako historyk prasy polskiej

z wykształcenia i zamiłowania, odnajdywałam co rusz ślady

działalności masonów i ich organizacji – wolnomularstwa.

Ten wątek nie interesował mnie jednak wówczas zupełnie.

Nawet nie zdawałam sobie sprawy, że był niemile widziany

w Polsce Ludowej; nie wiedziałam, że bliskie mi hasła

Wolności, Równości i Braterstwa są hasłami nie tylko

Rewolucji Francuskiej, ale i światowego wolnomularstwa.

Kontakt z masonerią francuską, jej częścią liberalną

konkretnie rzecz biorąc, znalazłam już w nowych wa-

runkach społeczno-politycznych w 1993 r. We wrześniu

tego roku, czyli równo 20 lat temu, zostałam uczennicą

wolnomularską w paryskiej loży Róża Wiatrów, jednej

z wielu lóż Wielkiej Żeńskiej Loży Francji rozsianych po

całym świecie. Nasze grono inicjowanych nad Sekwaną

Polek powiększało się stopniowo. Po siedmiu latach rzu-

cone ziarna wzeszły nad Wisłą. 4 listopada 2000 r. zostały

zapalone światła w warszawskiej loży Prometea, pierwszej

w historii masonerii loży kobiecej w Polsce, której jestem

członkinią. Gdy upłynęło kolejnych lat 10, narodziła się

druga loża kobieca – Gaja Aeterna.

Z wolna powracały też moje stare zainteresowania publi-

cystyką światopoglądową (redagowanie i wydawanie pisma

specjalistycznego, związanego z rynkiem ubezpieczeniowo

-nansowym, wielce satysfakcjonujące zawodowo, okazało

się zupełnie niewystarczające pod względem duchowym).

Nie tak dawno odnalazłam na półce napisaną przed 26 laty,

na pół zapomnianą przeze mnie książkę o ruchu wolno-

myślicielskim i laickim w Polsce. Ku mojej autentycznej

radości zaczęłam w niej odnajdywać nigdy nie rozwinięte

wątki masońskie: ludzi, idee, organizacje. Postanowiłam

rzecz napisać i zredagować na nowo.

Nie ma szerszych opracowań na ten temat. W wydanej 20

lat temu przez Czytelnika książce pt. Polskie wolnomular-

stwo 1920-1938 Leon Chajn poświęcił temu zagadnieniu

półtorej strony na 565 stronic ogółem. W podrozdzialiku

poświęconym Stowarzyszeniu Wolnomyślicieli Polskich

(str. 340–341) pisał m.in.: „Ważnym terenem wolnomu-

larskiej penetracji były organizacje wolnomyślicielskie.

Wolnomyślicielstwo – powstałe jako część wielkiego ruchu

radykalno-mieszczańskiego, walczącego z przeżytkami

feudalizmu – było wiernym sojusznikiem wolnomularstwa.

Na tym terenie walczono wspólnie o szkołę świecką, o od-

dzielenie Kościoła od państwa, o gminę bezwyznaniową,

o śluby cywilne, o laicyzację zakładów opiekuńczych,

o etykę świecką itp.”.

Leon Chajn pisał to na podstawie opracowania francu-

skiego, pracy P. Chevaliera pt. Histoire de la Franc-Maçonerie

wydanej w 1974 r. w Paryżu i moim zdaniem bezzasadnie

uogólnił doświadczenia masonerii liberalnej, związanej

zwłaszcza z Wielkim Wschodem Francji, na całą maso-

nerię, a przynajmniej nie zaznaczając wyraźnie, że pisząc

o wolnomularstwie, pisze tylko o jednym jej odłamie. A jest

to kwestia ważna, bowiem nie cała bynajmniej masoneria

włączyła się tak czynnie jak francuska w walkę o świecki,

republikański kształt państwa. Na tym tle od lat 70. XIX

wieku toczyły się ostre spory światopoglądowe, zwłaszcza

między wolnomularstwem anglosaskim a francuskim

liberalnym.

oczątek tych zasadniczych różnic to „wyrzucenie”

przez Wielki Wschód Francji ze swoich dokumentów

programowych Wielkiego Budownika Wszechświata, czyli

dopuszczenie do swoich szeregów ludzi niewierzących.

Przytoczę w tym miejscu fragmenty popularnego opraco-

wania na temat masonerii pióra Andrzeja Niemojewskiego,

który inicjowany (prawdopodobnie w jednej z lóż pary-

skich WWF) w roku 1906, po powrocie do Polski wydał

własnym sumptem broszurę pt. O masonerii i masonach.

Niemojewski nie stara się być bynajmniej obiektywny

i bierze stronę odłamu liberalnego, twierdząc, że wolno-

mularze niemieccy czy angielscy zastygli w starych, dawno

przeżytych formach działania.

„W dzisiejszej masonerii można zauważyć trzy kierunki:

niemiecki, francuski i angielski – pisze. – W Niemczech

nowe dążenia znalazły sobie inne formy. Loże niemieckie

cechuje pewna «duchowa anemia». Duchowieństwo

niemieckie odsunęło się od lóż, tak samo uczeni. Osiem

Wielkich Lóż niemieckich liczy ogółem około 50000

członków. Boos przyznaje [Heinrich Boos, Geschichte

der Fraimaurerei, Aarau, 1906], że dziś wolnomularstwo

w Niemczech «nie jest w modzie». Fakt ten da się tylko

wytłumaczyć ogólnym położeniem państwa. Niemcy

znajdują się w fazie silnej reakcji. Z jednej strony widzimy

uszeregowany rząd, kapitalizm, agrariuszy, z drugiej strony

socjalizm. Pomiędzy tymi dwoma obozami niemiecki

wolnomularz nie umie znaleźć sobie miejsca.

Zupełnie inaczej rzecz się przedstawia w postępowej

Francji. Tam walka postępu z reakcją wre na całej linii,

a nie popełnimy zbyt wielkiego błędu, jeżeli powiemy,

że masoneria niezmiernie się przyczyniła do przeprowa-

dzenia zasady oddzielenia Kościoła od państwa. Maso-

neria francuska, idąc za postępem wiedzy, zmieniła także

Nie cała bynajmniej masoneria włączyła

się tak czynnie jak ancuska w walkę

oświecki, republikański kształt państwa.

Na tym tle od lat 70. XIX wieku toczyły się

ostre spory światopoglądowe.

                                       

            

swoje poglądy na dawną teorię o «Wielkim Budowniku

Światów». Bóg bezosobowy prowadził w prostej linii do

panteizmu a «panteizm jest tylko ugrzecznionym atei-

zmem», jak twierdzi Ernest Haeckel. Boos pisze: «Od roku

1870 wolnomularstwo krajów romańskich, nie wyłączając

Belgii, popadło w niecny liberalizm i dziki radykalizm.

Dnia 10 września 1877 roku Generalne Zgromadzenie

Wielkiego Wschodu Francji usuwa z ustawy swojej wiarę

w Boga i w nieśmiertelność duszy, skutkiem czego Wielka

Loża Angielska zerwała wszelkie kontakty z Wielką Lożą

Francuską. Konserwatywna Anglia, wielowieczna ojczyzna

deizmu, nie mogła się zgodzić na tak radykalne stawianie

kwestii. Ale postępowa Francja zapragnęła przerwaną nić

braterstwa nawiązać». W miesięczniku masońskim L’Acacia,

wychodzącym w Paryżu (nr 35, z listopada 1905r.) poja-

wia się na miejscu naczelnym List otwarty Mistrza Hirama

do króla angielskiego Edwarda VII, protektora masonerii

angielskiej, aby zachciał wpływów swych użyć w kierunku

przywrócenia zgody, albowiem cały spór jest wynikiem

prostego nieporozumienia. Wielki Wschód Francji nie

narzuca nikomu niewiary w Boga i nieśmiertelność du-

szy, tylko dopuszcza tę niewiarę, jak dopuszczał wiarę.

Zasada tolerancji nie została zatem naruszona. Jaki skutek

wywarł ten list otwarty, nie jest nam wiadome” – kończy

ten wątek rozważań Niemojewski. Po ponad 100 latach to

„nieporozumienie” między dwoma odłamami masonerii

trwa nadal, będąc zdaniem piszącej te słowa sporem nie

tylko anachronicznym, ale wręcz szkodliwym, zwłaszcza

wobec wyzwań, które przed całym, starzejącym się w wielu

częściach świata wolnomularstwem, stawiają nowe czasy,

czyli XXI wiek z rewolucyjną technologią – Internetem.

Patrząc z szerszej perspektywy historycznej na ruch

wolnomyślicielski i laicki w Polsce, dwie kwestie zdają się

bezsporne: po pierwsze – niepokorni, myślący antydog-

matycznie ludzie są nie na rękę każdej niedemokratycznej

władzy, czego dowodem kolejne daty rozwiązywania pol-

skich organizacji wolnomyślicielskich: 1907, 1928, 1936,

1951; po drugie – ruch ten nie został wniesiony do Polski

z zewnątrz czy w jakikolwiek sposób narzucony.

„W

ażne jest, aby w świadomości społeczeństwa pol-

skiego głęboko ugruntowała się prawda, że ateizm,

myśl wolna nie są produktem obcym, importowanym do

Polski zwłaszcza w ostatnich latach, ale mają w naszym kraju

kilkusetletnią tradycję” – mówił w wywiadzie dla „Argu-

mentów” (nr 11/1987) prof. dr hab. Andrzej Nowicki,

kierownik Zakładu Filozoi Kultury UMCS w Lublinie,

główny animator reaktywowania tego ruchu w 1957 r.

„Należy pokazywać jak głęboko jesteśmy zakorzenieni

w tradycjach polskiej myśli wolnej — postulował – Klo-

nowiców, Modrzewskich, Koperników, Łyszczyńskich,

Dembowskich, Krzywickich, Kotarbińskich, Witwickich.

Nie jest prawdą, że naród polski był zawsze narodem fa-

natycznych katolików. Poważny wkład w kulturę polską

wnieśli innowiercy z kilkunastu innych wyznań, a także

wolnomyśliciele, ateiści, krytycy religii, szermierze walki

o tolerancję, kulturę dyskusji, naukowy pogląd na świat”.

o latach prof. Andrzej Nowicki mógł dopisać do tej

listy i masonerię, której został członkiem w roku 1994,

aby ukoronować swoją drogę masońską funkcją Wielkiego

Mistrza Wielkiego Wschodu Polski. „Formalnie moja

przynależność do masonerii trwa zaledwie dziesięć lat –

mówił w wywiadzie udzielonym „Res Humanie”, pismu

związanemu z Towarzystwem Kultury Świeckiej, następ-

cą TKKŚ (nr 4-5/2004). – Cóż to jest przy trzydziestu

latach aktywnej, reformatorskiej działalności masońskiej

najwybitniejszego z polskich masonów Bronisława Tren-

towskiego, pełniącego najwyższe funkcje w jednej z lóż

Wielkiego Księstwa Badenii. Ale w rzeczywistości, biorąc

pod uwagę postawę i poglądy, jestem masonem od siedmiu

dziesięcioleci. [...] Z lozoi masonerii najbliższa mi jest

idea braterstwa narodów, ceniąca różnorodność języków,

ras, narodów, otwarta na wartości tkwiące w innych kul-

turach. Kogo te sprawy interesują, może znaleźć więcej

informacji w mojej książce Filozoa masonerii u progu

siódmego tysiąclecia (Gdynia 5997)”.

odajmy do wymienionej tu listy nazwisk, że niezwykle

istotną rolę w dobie kształtowania się zorganizowanych

form ruchu wolnomyślicielskiego odegrali wybitni polscy

uczeni reprezentujący tak różnorodne dyscypliny naukowe,

jak i poglądy polityczne, poczynając od liberalno-burżua-

zyjnych po socjalistyczne. Wymieńmy więc przyrodników

i lekarzy jak Benedykt Dybowski, Odo Bujwid, Romuald

Hinkiewicz, religioznawców jak Ignacy Radliński, geogra-

fów jak Anna i Wacław Nałkowscy, zyków jak Stanisław

Kalinowski, pedagogów jak Jan Władysław Dawid, Adam

Marburg, Władysława Weychert-Szymanowska, wreszcie

ekonomistów jak Zygmunt Heryng. Z ruchem wolnomy-

ślicielskim od jego zarania związani byli Stanisław Brzo-

zowski, Stanisław Witkiewicz, Stefania Sempołowska, Iza

Moszczeńska, Stanisław Miciński, Andrzej Niemojewski,

Janusz Korczak, Gustaw Daniłowski, Andrzej Strug, Jerzy

Wasowski. Pięć ostatnich nazwisk to nazwiska ludzi ściśle

związanych z masonerią.

Ciąg dalszy w Wolnomularzu zimowym.

Niepokorni, myślący antydogmatycznie

ludzie są nie na rękę każdej

niedemokratycznej władzy, czego

dowodem kolejne daty rozwiązywania

polskich organizacji wolnomyślicielskich:

1907, 1928, 1936, 1951.

                                   

38               

okresie średniowiecza

szaleńcom często i łatwo

przypadał los włóczęgi.

Jak pisze historyk medycyny Edward

Shorter, „wioskowych głupków”

i „wariatów” częstokroć zamykano

w komórkach i piwnicach, głodzono,

więziono w chlewikach lub po pro-

stu wypędzano z domu – wyrzuceni

z rodzinnych domów i wiosek zasi-

lali strumień żebraków włóczących

się w początkach ery nowożytnej po

drogach Europy.

Średniowieczną mapę najpierw zna-

czyły liczne leprozoria, gdy zaś trąd

ustąpił, jego miejsce zajęły choroby

weneryczne. Kolejną „zarazą” miało

być szaleństwo. Szaleńców i obłąka-

nych chętnie powierzano kupcom lub

pielgrzymom albo przewoźnikom,

którzy masowo „gubili” po drodze kło-

potliwy balast. Frankfurt w roku 1399

w ten właśnie sposób pozbył się goło

paradującego wariata, a w pierwszych

latach XV wieku w taki sam sposób

odesłano do Moguncji obłąkanego

zbrodniarza.

Przez długi czas nie do końca jasny

był dla badaczy i naukowców sens

zwyczaju wyprawiania szaleńców

statkiem z biletem w jedną stronę.

Początkowo sądzono, że miasta chcą

się w ten sposób pozbyć wałęsających

się szaleńców, szczególnie tych „przy-

jezdnych”. Jednak okazało się, że nie-

szczęśników nie zawsze spotykał taki

los. Traały się bowiem punkty, gdzie

obłąkani zgromadzeni byli liczniej

niż gdzie indziej i wcale nie byli oni

tubylcami. Były to przede wszystkim

miejsca pielgrzymek. Bardzo więc

możliwe, że statki szaleńców – tak

poruszające wyobraźnię zarówno lu-

dzi renesansu, jak i współczesnych

– były statkami pątniczymi: w pełni

symbolicznymi statkami obłąkanych,

zdążających w nadziei odzyskania ro-

zumu. Zamykając ten szczególny ro-

dzaj pątników na terenie uświęconym

cudami, chwytano dwie sroki za ogon,

łącząc chęć uzdrowienia z zamiarem

wykluczenia.



















                                       

              

Sens wędrówki szaleńców, sens ge-

stu, jakim byli wypędzani, ładowani

na statek i deportowani, nie polegał

jedynie na społecznym pożytku i bez-

pieczeństwie współobywateli. Z aktem

tym wiązały się jeszcze inne znaczenia

– zbliżone do działań rytualnych, do

obrzędu. Wskazywać na to może fakt,

iż obłąkanym wstęp do kościoła był

wzbroniony, choć prawo kościelne nie

odmawiało im sakramentów. Kościół

nie stosował sankcji przeciwko du-

chownym, którzy postradali zmysły, ale

w Norymberdze w roku 1421 wygnano

niepoczytalnego księdza szczególnie

uroczyście, jak gdyby jego święcenia

potęgowały nieczystość. Czasami obłą-

kanych publicznie chłostano, po czym

symulowano za nimi pościg i wypę-

dzano rózgami. Oznaki te świadczą, że

odjazd szalonych zaliczał się do grupy

wykluczeń rytualnych.

Żegluga po bezkresie wód miała

zarówno swój aspekt praktyczny,

wiążący się z zyskaniem pewności,

że niechciani są już daleko i raczej

nie wrócą, i symboliczny – związany

z tajemniczą naturą masy wód. Woda

wszakże unosi, ale także oczyszcza;

żegluga zdaje człowieka na ślepy los,

czyni go niewolnikiem przeznaczenia.

Na swym szalonym statku szaleniec

zdążał w inny świat, ale też z innego

świata przybywał. Zatem wodny szlak

był Przejściem symbolizującym gra-

niczną sytuację Podróżnika. Zamknię-

ty na statku, skąd nie ma ucieczki, jest

on oddany rzece o stu ramionach,

morzu o tysiącu dróg, ogromowi nie-

pewności. Jest Przyjezdnym w najdo-

skonalszym tego słowa znaczeniu, jest

niewolnikiem Przejazdu.

Podróż morska bez ścisłego przezna-

czenia i celu jest więc symbolem wy-

kluczenia społecznego, zaś otaczająca

statek woda nawiązuje do symboliki

przejścia i stanu medialnego przyna-

leżnego szaleńcom, a opisywanego

choćby przez szkołę strukturalną

w humanistyce. Do „zawieszonych

w próżni”, czyli podległych mediacji,

zaliczano ludzi nagle zmarłych, sa-

mobójców, dzieci, które zmarły tuż

po urodzeniu i nie zostały ochrzczo-

ne, ale także wszelkich odmieńców.

Wszyscy oni skazani byli na „społeczny

niebyt”. Społeczności, które nie doko-

nały wobec nich odpowiednich rytu-

ałów, skazywały ich na pobyt w stanie

medialnym. Kultury zdominowane

przez światopogląd mityczny tworzyły

skomplikowany system nakazów i za-

kazów oraz zachowań obowiązujących

w stosunku do ludzi znajdujących się

w tym pośrednim stanie.

Podstawowa opozycja obrzędów

przejścia, to opozycja „życie-śmierć”.

Człowiek, który znajduje się „w przej-

ściu” między jednym a drugim stanem,

na przykład między życiem a śmiercią,

w gruncie rzeczy nie znajduje się ani

tu, ani tu. Szaleniec czy, szerzej rzecz

ujmując, wyklęty lub niechciany –

także.

Sytuacja graniczna, w jakiej znajdo-

wał się wykluczony, umownie zwany

szaleńcem, to nie tylko zresztą sytuacja

morskiej żeglugi. To także zamknięcie

u bram miast. Wykluczony nie mógł

i nie powinien być więziony inaczej

niż na samym progu. Zatrzymywano

                                   

40               

go więc w miejscu przejścia. Umiesz-

czony wewnątrz zewnętrzności i na

zewnątrz wnętrza, zyskiwał położenie

w najwyższym stopniu symboliczne.

Tymczasem, każdy człowiek – i wte-

dy, i obecnie – chce przynależeć do

wspólnoty, identykować się z nią – za

wszelką cenę znaleźć się w obrębie

Wewnętrznego Kręgu, jak symbolicz-

nie nazwał go C.S. Lewis – brytyjski

pisarz, historyk, lozof i teolog, czło-

nek grupy Inklingów (nieformalnej

grupy oksfordzkich intelektualistów).

W swej książce Diabelski toast Lewis

pisze, że pragnienie znajdowania się

w Wewnętrznym Kręgu jest jednym

z głównych czynników kierujących

ludzkimi działaniami. Jedną z sił,

które tworzą znany nam świat – całe

to kłębowisko zmagań, współzawod-

nictwa, pomieszania, przekupstwa

i uprzedzeń.

To, co Lewis wymienił jednym

tchem, jest dokładnym przeciwień-

stwem wartości wolnomularskich.

Wszak chęć przynależności za wszelką

cenę do grupy umownie nazwanej

Wewnętrznym Kręgiem to nic inne-

go niż zniewolenie, czyli przeciwień-

stwo wolności. Nieczysta rywaliza-

cja i współzawodnictwo przeczą idei

równości, braterstwo i tolerancja dla

innych pozostaje zaś w opozycji do

stygmatyzacji, jaką dotknięci są wy-

kluczeni członkowie grupy – ci, którzy

znaleźli się za burtą. Równocześnie,

wszystkie te działania są niezwykle

powszechne, ogólnoludzkie… Nikt

nie chce być wykluczony i znaleźć

się w sytuacji Podróżnego na Statku

Szaleńców. Każdy więc dąży do tego,

by być „w”, a nie „poza”.

To dlatego właśnie ludzie zdobywa-

ją się na działania, o które nigdy by

się nie podejrzewali. To dlatego są

w stanie przekroczyć cienką barierę

między Dobrem a Złem. Wszystko

w imię zaspokojenia podstawowej

potrzeby – potrzeby przynależno-

ści. To dlatego właśnie Stanfordzki

Eksperyment Więzienny tak bardzo

się „udał”, że aż wymknął się spod

kontroli: zwykli studenci okazali się

bestiami zdolnymi dręczyć „więź-

niów”, czyli takich samych jak i oni

studentów, którym jednak przy-

padło w udziale odgrywanie innej

roli w eksperymencie. Tym samym

autor eksperymentu, amerykański

psycholog Philip Zimbardo, udo-

wodnił, że ludzie zdrowi psychicznie

w specycznych warunkach wcielają

się w role oprawców i oar, a powody

takich zachowań nie tkwią w zabu-

rzeniach ludzkiej psychiki, lecz we

wpływie otoczenia na jednostkę,

a przede wszystkim w przemożnej

chęci nie zostania wykluczonym. To

dlatego także „powiódł się” ekspery-

ment Milgrama, badający ślepe posłu-

szeństwo wobec władzy, nakazujący

„karanie” wstrząsami elektrycznymi

(symulowanymi, ale o tym uczestnicy

eksperymentu nie wiedzieli) mało

pojętnych uczniów. To dlatego właś-

nie najsilniejszy szok zaaplikowało

uczniowi 65% badanych. Dlatego

też nikt się nie wycofał, gdy oara

wyraźnie o to prosiła, ani wtedy,

gdy zaczęła wołać o pomoc, nawet

gdy wydawała okrzyki pełne bólu,

zaś 80% uczestników kontynuowało

wstrząsy mimo że uczeń wspominał,

że ma kłopoty z sercem i krzyczał:

„Pozwólcie mi stąd wyjść!” (przy

dawce 300 V). To dlatego też – już

nie w warunkach eksperymentu, ale

w rzeczywistości – w czasie drugiej

wojny irackiej amerykańscy żołnierze

pastwili się nad więzionymi w obozie

jeńcami i z tych samych powodów

naziści w obozach koncentracyj-

nych dopuszczali się nadludzkiego

bestialstwa.

Oni wszyscy nie chcieli znaleźć się

„poza”. Każdy z nich dążył więc do

tego, by znaleźć się „w” obrębie We-

wnętrznego Kręgu, który, jak dowodził

Lewis, jest nieuchwytnym Camelo-

tem – niezwykle trudno osiągalnym,

a przez to jeszcze bardziej pożądanym.

Dlaczego? Bo przyjęcie do pewnej

szczególnej grupy czy uprzywilejowa-

nego stowarzyszenia łączy się z natych-

miastową nobilitacją, podniesieniem

statusu, umocnieniem tożsamości. Do

tego „tajemniczego” kręgu nie można

się jednak dostać wprost, formalnie.

Dzieje się to stopniowo, jakby niepo-

strzeżenie, aż nagle okazuje się, że jest

się już wewnątrz.

Zewnętrzny nacisk członków

wspólnoty Wewnętrznego Kręgu jest

ogromną siłą. Jednak, jak się okazu-

je, jeszcze większą jest wewnętrzna

motywacja pretendującego do bycia

członkiem wspólnoty, by znaleźć się

w środku, w jej obrębie. Dążenie jed-

nostki do Wewnętrznego Kręgu spra-

wia, że ludzie są gotowi na wszystko.

Godzą się na przejście upokarzającego

rytuału inicjacji, w czym specjalizują

się różnorakie sekty, godzą się na po-

pełnianie zbrodni – na przykład po to,

by wejść w skład nieformalnej grupy

młodzieżowej, decydują się wreszcie

na drogę „po trupach”, by pokonać

współpracowników swojej korporacji

i znaleźć się na szczycie – w „Cen-

tralnym Kręgu”. Ta siła motywacyjna

zostaje podwójnie wzmocniona przez

to, co Lewis nazwał „lękiem przed

pozostaniem na zewnątrz”. To właśnie

lęk przed odrzuceniem może sparali-

żować i zniweczyć osobistą wolność

i niezależność.

Takich Wewnętrznych Kręgów każ-

dy ma w swoim życiu wiele. Kręgiem

jest naród, rodzina, klasa szkolna,

grupa rówieśnicza; my – wresz-

cie – tworzymy nasz Wewnętrzny

Krąg. Jednak, nawet bez specjalnych

przemyśleń można skonstatować, że

nie każdy krąg odgrywa pozytywną

rolę. Ponadto, każda grupa, nawet

ta, której reguły sprawiają wrażenie

czystych, wywiera wpływ na jednost-

kę i oczekuje od niej respektowania

wewnętrznych norm. Jeśli się tego

nie czyni – ląduje się za burtą. Z łatką

szaleńca lub wyklętego. To dlatego

właśnie warto pracować nad sobą,

„ociosywać kamień” i wygładzać go,

zyskując przy tym wiarę w potęgę

wolności, równości i braterstwa.

Powiedziałam N.V.

Deska wygłoszona podczas prac

Sz...L... Gaja Aeterna na Wsch...

Warszawy w lutym 2013 r.

                                       

           

eśli coś skłania historyka do bliższe-

go przyjrzenia się „żydomasonerii”,

to nawet nie to, że wciąż nie brak

fanatyków próbujących ugrać na niej

kilka procent politycznego poparcia lub

parę egzemplarzy sprzedanych książek.

Chodzi raczej o lekcję, która płynie z tej

historii. Wyłania się z niej niebezpiecz-

ny mechanizm samospełniających się

przepowiedni, zaklęć i nieporozumień.

To w końcu jeden z larów „polskiego

piekła” (choć nie tylko polskiego), dziś

może najmniej ważny. To siła napędowa

środowisk skrajnych. A wszystko to ra-

zem kosztowało życie niejedno istnienie

ludzkie. Sprawa nie jest więc błaha.

odglebie dla kariery zwrotu „ży-

domasoneria” wyrosło z niechę-

ci Kościoła katolickiego wobec ludzi

symbolicznej kielni. W przeszłości

instytucja ta wielokrotnie potępiała

masonerię2. Pierwszy dokument, jaki

pojawił się w tej sprawie, to wydana przez papieża Klemen-

sa XII bulla In eminenti apostolatus specula z 28 kwietnia

1738 roku. Później papież Leon XIII ogłosił w 1884 roku

encyklikę Quod sectam massonum: Humanum genus. Nega-

tywnie ocenił masonerię i skutki jej działalności również

w encyklice Annum ingressi (10 marca 1902roku). Każdy,

kto choć raz miał w ręku te dokumenty, może dojść do

wniosku, że użyty w nich ostry i zdecydowany język

kontrastuje z miałkością argumentacji. W tych okolicz-

nościach wielu duchownych i wiernych wiedziało, że

masonerii mają nie lubić, ale nie mieli pojęcia, dlaczego.

Dla części radykalnych polityków stało się jasne, że zakaz

wspierania i przynależności do masonerii powinien zostać

czymś wzmocniony. Idealnie nadawał się do tego rzekomy

alians masońsko-żydowski. Wyrosło z tego ujednolicone

i łączne traktowanie masonerii i – jak to wówczas okre-

ślano – żydostwa. Od tego był już tylko krok do narodzin

„żydomasonerii” i „judeomasonerii”.

eśli kogoś ten zabieg zaskakuje, to warto przypomnieć

oblicze Kościoła z czasu przed II Soborem Watykańskim.

Do czasu tego wiekopomnego wydarzenia przeciętny ka-

płan i wierni z najmniejszych nawet wsi mieli doskonale

wyrobioną opinię na temat Żydów. Tylko dla formalności

dodam, że była to opinia najczęściej negatywna. Żydów

powszechnie napastowano różnego typu epitetami i inwek-

tywami. Uważano ich za „morderców Jezusa”. Imputowano

im knucie przeciw najświętszej wierze. Jeszcze w XIX wieku

(choćby we Lwowie) znajdujemy ślady oskarżeń o tzw.

mordy rytualne. Gorliwie modlono się o nawrócenie po-

tomków Mojżesza. A gdy już się nawracali, to uważano ich

za najgorszy, bo ukryty i niepewny element. Dorobienie





D R H A B . Ł u K A S z T O M A S z S R O K A











1





                                   

42            

więc masonerii tożsamości żydowskiej możemy uznać za

socjotechniczny majstersztyk. Niektórzy zaczęli „dostrzegać”

w przeszłości rzekome współdziałanie obydwu sił. Nie trzeba

było długo czekać, by wytoczono przeciw nim najcięższe

działa. Lotem błyskawicy ziemie polskie obiegła wieść, że

„to oni” stoją za upadkiem Rzeczypospolitej. Mamy tu do

czynienia z realnym owocem fantastycznych rojeń. Ów

zatruty owoc napędzał niejeden tumult i pogrom antyży-

dowski. Przyczynił się też do zabójstwa prezydenta Gabriela

Narutowicza. Skoro bowiem siły te miały doprowadzić do

upadku Rzeczypospolitej, to jeden z fanatyków odczytał

ich obecność w otoczeniu prezydenta za złą wróżbę, którą

mógł powstrzymać tylko strzał z pistoletu…

Pytania, które wobec tego, co wyżej zostało napisane,

należy postawić brzmią: Czy faktycznie masoneria

posiada żydowską genezę? Czy odnajdujemy jakiekolwiek

ślady sojuszu lub przynajmniej doraźnego współdziałania

masońsko-żydowskiego? Otóż zakładam, że w tym krótkim

artykule mogę odnieść się do tych problemów wyłącznie

w formie skrótowej. Tekst ten sygnalizuje pewne zjawisko,

ale go w pełni nie wyjaśnia. Wszak to temat na książkę i to

nie jedną. Ujmę więc sprawę najkrócej jak to możliwe,

starając się uniknąć uproszczeń.

egendarna wersja historii masonerii sięga czasów biblij-

nych. Wedle tej narracji masoni są dziedzicami Hirama

– budowniczego Świątyni Salomona, zamordowanego przez

niegodziwych uczniów, którzy chcieli wymusić od niego

hasło uprawniające do poboru wyższej wypłaty. Usytuowanie

genezy masonerii w starożytnym Izraelu sprawia, że po dziś

dzień w ruchu tym obecne są symbole znane ze Starego

Testamentu oraz język hebrajski – najczęściej pojedyncze

zwroty. Przeciwnikom masonerii to wystarczy, by epatować

żydowskimi motywami, np. na okładkach swoich książek:

masoneria w tytule, a w tle Gwiazda Dawida i hebrajsko-

języczny napis. Gra skojarzeń jest prosta. Nie idzie o to, że

jest nieuczciwa. Używana w złych intencjach jest po prostu

głupia. Na tej samej zasadzie można kojarzyć okładki książek

o historii chrześcijaństwa. Wszak jego korzenie także sięgają

starożytnego Izraela. A wszyscy założyciele tej religii byli

Żydami. Jeśli za czołowych założycieli potraktować również

apostołów, to tutaj wyjątkiem jest tylko św. Łukasz, z po-

chodzenia najprawdopodobniej Syryjczyk. Oczywiście,

jak każda nowa religia, chrześcijaństwo z biegiem czasu się

emancypowało, a jego ojcowie chętnie podkreślali swoją

odrębność. Z czasem dążność do zaznaczenia odmienności

od żydowskiej macierzy, przeobraziła się w niechęć wobec

niej. Z tego powodu z kościołów zniknęło wiele symboli

żydowskich. Ale to już inna historia…

rzed II wojną światową krytycy masonerii zwykli

nazywać ją „narzędziem w rękach Żydów”. Dowodem

tego miała być obecność wpływowych Żydów w jej sze-

regach. Co więcej, mieli oni wykorzystywać tę formację

dla celów strategicznych własnego narodu. Czy występuje

tu jakieś podobieństwo? To wypisz, wymaluj historia

narodu polskiego w XIX i XX wieku, który wielokrotnie

w różnych miejscach, pośród rozmaitych wpływowych

kręgów szukał wsparcia dla swoich celów. W dobie zabo-

rów szło o odzyskanie niepodległości. Później zabiegano

o uwolnienie Polski od supremacji politycznej ZSRR.

Może masoneria nie kwalikowała się do tego, by służyć

za bezpośrednie narzędzie wpływu, ale w tych trudnych

czasach w lożach wsparcie znalazło wielu emigrantów

z Polski. Wykorzystywali oni środki i kontakty warsztatów

dla sprawy polskiej. Czy krytycy masonerii, zwłaszcza ci

z Polski, widzą w tym coś złego? Jeśli tak, to zakładam,

że brzydzą się sukcesami księcia Adama Jerzego Czar-

toryskiego, Ignacego Jana Paderewskiego i wielu innych

patriotów polskich. Pewno gardzą żołnierzami podziemia

i opozycjonistami czasów PRL, dla których po ucieczce

lub wygnaniu z Polski adresy lóż często były pierwszymi,

pod którymi mogli szukać pomocy.

rzejdźmy teraz do bardziej odległej historii.

W 1717roku w Anglii narodziła się masoneria spe-

kulatywna, która pozostała wierna tradycjom Starego

Testamentu, ale pełnymi garściami zaczęła czerpać również

z Nowego Testamentu. Składające się z obydwu ksiąg

Pismo Święte zaczęło towarzyszyć masonom podczas

rytualnych posiedzeń. Bracia obrali sobie za patronów

św. Jana Chrzciciela oraz św. Jana Ewangelistę. Do tej pory

w dni, na które przypadają ich wspomnienia, odbywają się

uroczyste posiedzenia lóż (są to, wymieniając w tej samej

kolejności: 24 czerwca i 27 grudnia). Przyjmowani do lóż

przysięgi składają na Pismo Święte, otwarte na Ewangelii

Świętego Jana.

wydanej w 1723 roku w Londynie Konstytucji An-

dersona (e Constitutions of the Free-Masons) mowa

jest o tym, że mason „jeśli prawdziwie pojmuje Sztukę, nie

będzie nigdy ani głupim ateistą ani niereligijnym liberty-

nem”3. Pojawiło się też zalecenie, by adepci wolnomularstwa

„wyznawali tę Religię, co, do której zgadzają się wszyscy

ludzie”

. Obydwie formuły oraz całokształt przepisów

i obyczajów pozwalał odnaleźć się w strukturach wolnomu-

larskich zasymilowanym Żydom. Problem stanowił wymóg

złożenia przysięgi na Pismo Święte, ale temu dość szybko

zaradzono. Postanowiono, że każdy przysięgać będzie na

swoją świętą księgę, zatem chrześcijanin na Pismo Święte,

Żyd na Torę, muzułmanin na Koran itd. Fakt, że czyjeś progi

mógł przekroczyć Żyd zasymilowany nie był jednak żadnym

postępem. W tamtym czasie istniały już takie organizacje,

choćby bractwa kupieckie i rzemieślnicze. Notabene Żyd

będący przechrztą mógł zostać nawet wpływowym księ-

dzem katolickim. Za przykład posłużyć może ksiądz Józef

Bogucicki (1747-1798), historyk Kościoła, pierwszy Żyd

będący profesorem Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wspólnie

z biskupem H. Szembekiem dokonał reformy Wydziału

                                       

           

Teologicznego tej uczelni. Dla sprawiedliwości zaznaczyć

trzeba, że, gdy mowa o przekraczaniu progu loży przez

Żyda zasymilowanego, to stoi za tym praktyka. W teorii,

do loży mógł przystąpić także Żyd ortodoksyjny. W rze-

czywistości jednak decydowali się na to niemal wyłącznie

Żydzi zasymilowani. Loże stanowiły przedłużenie relacji

profańskich: środowiskowych i zawodowych. Wstępowali

do nich gremialnie: wojskowi, wykładowcy akademic-

cy, urzędnicy i inni. Z czasem zaczęły nawet powstawać

loże grupujące przedstawicieli konkretnych profesji. Jeśli

w danym środowisku nie było Żydów, to siłą rzeczy nie

znaleźli się oni później w tworzonej przez nie loży. Jeśli

zaś pojedynczy Żydzi przenikali do tych środowisk, to

właśnie zasymilowani.

udwik Hass dowodził, że tolerancyjna interpretacja

przepisów masońskich w Anglii nie zawsze znajdo-

wała uznanie na kontynencie. Tu zdarzały się loże, które

akceptowały wyłącznie chrześcijan. Ale także w obrazach

lóż otwartych na Żydów dostrzegamy tylko pojedyncze

nazwiska tych zasymilowanych. Jak pisze Ludwik Hass:

„Utrudniała im więc udział w «Sztuce Królewskiej» jej

symbolika [zakorzeniona w chrześcijaństwie – przyp.

aut.], odgrywająca w niej rolę podstawową. Nie przema-

wiała bowiem do wyobraźni ludzi wychowanych – jak

Żydzi – w innym kręgu kulturowym, bądź nawet była dla

nich niezrozumiała. Nie mogli też bez naruszania swoich

przepisów religijnych dotyczących spożywania potraw

przyrządzonych rytualnie brać udziału w urządzanych

przez loże bankietach czy kolacjach. Te zaś stanowiły

wówczas integralną część życia wolnomularskiego, nawet

posiedzenia lożowe nieraz odbywały się w oberżach”5.

iektórzy badacze historii Żydów i masonerii przywo-

łują jako argument wskazujący na ich współzależność

narodziny 13 października 1843 roku w Nowym Jorku Nie-

zależnego Zakonu Synów Przymierza (Independent Order

B’nai B’rith), znanego w świecie pod nazwą „B’nai B’rith”.

Organizację tę założył Heinrich Jones, który zapożyczył od

wolnomularzy sposób prowadzenia obrad, symbole i stopnie.

Rytuał o proweniencji masońskiej zawierał dużo odniesień do

Starego Testamentu. Członkowie lóż, tak samo jak masoni,

nazywali siebie braćmi. Zdaniem wspomnianych wcześniej

badaczy „fakty te same mówią za siebie”. Tymczasem, jeśli

powstanie „B’nai B’rith” świadczy o czymkolwiek, to przede

wszystkim o tym, że Żydzi nie czuli się w masonerii spełnieni.

W innym wypadku nie tworzyliby własnej struktury. Wymow-

ne jest także i to, że członkowie „B’nai B’rith” szybko odeszli

od tradycji masońskich. Na początku XX wieku organizacja

ta uległa wpływom syjonizmu. Współcześnie posiada ona

charakter wyłącznie kosmopolityczny i humanitarny. Nie

mniej wymowna jest relatywnie słaba pozycja masonerii

w Izraelu. Państwu, które w obliczu poważnych zagrożeń

zewnętrznych bazuje na wartościach narodowych i religijnych,

nie zawsze po drodze z ruchem odwołującym się do tego, co

powszechne i uniwersalne. Z tego nie raz wyniknęły niepo-

rozumienia, które zostały jednak zażegnane. Pomogła w tym

bez wątpienia dobra wola obydwu stron. Tym, co decyduje

o komforcie działania organizacji masońskich pośród Żydów,

jest to, że ze strony judaizmu nigdy nie doszło do potępienia

masonerii. Zresztą w łonie tej religii nie ma ośrodka, który

mógłby wydać takie oświadczenie. W przeciwieństwie do

katolicyzmu jest to religia zdecentralizowana. Nie posiada

ona jednego ośrodka władzy (jak Watykan w przypadku

katolików). W ten sposób loże masońskie, gdy oczywiście

tego chcą, układają sobie relacje nie z całym wyznaniem,

ale z jego poszczególnymi reprezentantami, na konkretnym

obszarze. Dotychczasowa praktyka wskazuje, że większość

rabinów z nurtów reformowanego i konserwatywnego bądź

posiada przychylny stosunek do ruchu masońskiego, bądź jest

wobec niego obojętna. Stanowisko rabinów ortodoksyjnych

posiada więcej niuansów. Na ogół nie zabierają oni zdania na

temat Sztuki Królewskiej, ale też – jak przystało na ortodok-

sów – zabiegają o to, by związani z nimi wierni koncentrowali

się wyłącznie na sprawach religii. Trudno więc oczekiwać,

by rabini ortodoksyjni, którzy odradzają lub nawet zakazują

korzystania z iPhone’a jako rzeczy zbytecznej i odrywającej

uwagę od spraw wiary, zachęcali do wstępowania do lóż.

istorię przyczyn i konsekwencji narodzin mitu „ży-

domasonerii” warto znać dla celów poznawczych.

Winni poznać ją zwłaszcza ci, którzy współcześnie sięgają

po to narzędzie, by załatwić swoje partykularne interesy.

Chodzi o to, aby wiedzieli, że posługują się tym samym

narzędziem, z którego w przeszłości korzystali różnego typu

zbrodniarze. Czy na pewno poczuwają się do powinowactwa

z nimi? Wreszcie należy przypominać tę historię ludziom

posiadającym wpływ na innych (politykom, dziennikarzom,

duchownym wszelkich wyznań itp.), aby zobaczyli, jak

niczym nieuzasadniony slogan wymknął się spod kontroli

swym twórcom i żyje własnym życiem. #

Autor pracuje w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Peda-

gogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie

1 Zob. P. Śpiewak, Żydokomuna. Interpretacje historyczne, Warszawa 2012.

2 Zob. Breviarium dei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła, pod red. ks. I. Bokwy, oprac. ks. I. Bokwa, ks. T. Gacia, ks. S. Laskowski, ks. H. Wójto-

wicz, Poznań 2007. Por. Z. Suchecki, Kościół a masoneria, Kraków 2008.

3 T. Cegielski, Księga Konstytucji 1723 roku i początki wolnomularstwa spekulatywnego w Anglii. Geneza-Fundamenty-Komentarze, Warszawa 2011, s. 401.

4 Ibidem, s. 401.

5 L. Hass, Żydzi i „kwestia żydowska” w dawnym wolnomularstwie polskim (do lat dwudziestych XIX w.), „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego

w Polsce” 1977, nr 4 (104), s. 9.

                                   

44            

artl urodził się 13 listo-

pada 1904 r. w bawarskim

Roßholzen, w rodzinie bę-

dącej miejscem silnych tarć świa-

topoglądowych. Jego ojciec – na-

uczyciel – był wolnomyślicielem

pozostającym pod silnym wpły-

wem liberalnego antyklerykalizmu,

lecz za namową przywiązanej do

katolicyzmu matki młody Albert

już w wieku pięciu lat został mini-

strantem, a potem trafił do szkół

prowadzonych przez benedykty-

nów. W latach 1910-1914 uczęszczał

do szkoły podstawowej w Hofkir-

chen, a następnie (1914-1919) do

Lateinschule w Schayern. W tym

okresie, w 1916r., zmarł jego oj-

ciec, a wpływy matki sprawiły, że

Albert zdecydował się związać swoją

przyszłość ze stanem duchownym.

W latach 1919-1923 kształcił się

w Erzbischöflichen Seminar we Frei-

sing, a po uzyskaniu w 1923 roku

matury rozpoczął studia w zakresie

filozofii i teologii na Uniwersytecie

w Monachium. W tym okresie ucho-

dził za nieprzeciętnego studenta

i otrzymywał bardzo dobre opinie.

Ukoronowaniem tych lat było przy-

jęcie w 1929 roku w katedrze we

Freising święceń kapłańskich z rąk

arcybiskupa Monachium i Freising

Michaela kardynała von Faulhabera.

następnych latach ks. Albert

Hartl pracował jako nauczyciel,

a potem jako prefekt w seminarium

młodzieży katolickiej we Freising.

Z biegiem czasu coraz wyraźniej dawa-

ły o sobie znać jego liczne wątpliwości

odnośnie do powołania i przynależ-

ności do stanu duchownego. Począw-

szy od 1929 r., można zauważyć też

u niego bardzo wyraźną fascynację

oraz popieranie działań i ideologii

państwa narodowo-socjalistycznego.

Mimo krytyki ze strony przełożonych,

ks. Hartl coraz śmielej poczynał sobie

na tym polu, a jego entuzjazm w tym

zakresie sprawił, że posunął się do

przyjęcia członkostwa w kierowanej

Mimo braku precyzyjnych wyliczeń różni autorzy szacują, że na terenach okupowanych przez

IIIRzeszę w wyniku nazistowskich represji straciło życie od 100 do 200 tys. wolnomularzy.





D R N O R B E R T W Ó j T O W I C z



,

















                                       

           

przez Adolfa Hitlera partii narodowo

-socjalistycznej (NSDAP). Efektem

tych działań było zerwanie nie tyl-

ko z katolicką hierarchią kościelną,

ale również z chrześcijaństwem jako

takim. Apogeum tej decyzji miało

miejsce 5 stycznia 1934 r., kiedy to

formalnie opuścił on szeregi pasterzy

Kościoła, a następnie został publicznie

ekskomunikowany.

stąpienie do „Schutzstaffel der

NSDAP” (SS), a następnie

związanych z nimi organów bez-

pieczeństwa „Sicherheitsdienst des

Reichsführers-SS” (SD) zaowocowa-

ło objęciem przez SS-Hauptsturm-

führera Alberta Hartla w listopa-

dzie 1935 r. kierownictwa grupy

II/113 „Konfessionell-politische

Strömungen”, istniejącej w ramach

dowodzonego przez SS-Sturmbann-

führera Franza Alfreda Sixa Amtu

II „SD-Inland”. Struktury Służby

Wywiadu SD i działania prowadzo-

ne przez nie w zakresie porządku

religijnego zostały opisane dość

szczegółowo w książce Wolfganga

Dierkera Wojownicy wiary Himm-

lera (Himmlers Glaubenskrieger. Der

Sicherheitsdienst der SS und seine

Religionspolitik 1933-1941). Autor

ten wskazywał, że wśród funkcjona-

riuszy tej struktury nie brakowało

byłych duchownych, pośród których

znaczącą rolę odgrywał właśnie Al-

bert Hartl, uchodzący za wiodącego

eksperta w sprawach kościelnych

i głównego architekta antykatolickiej

struktury szpiegowskiej Heydricha.

Z niesłabnącą nienawiścią prześlado-

wali oni Kościoły i zwalczali religię

chrześcijańską w Niemczech.

kres ten przyniósł również

znaczące zmiany w życiu oso-

bistym Hartla, który w 1936 roku

poślubił Marianne Schlüter-Stolle,

byłą dziewczynę szefa Głównego

Urzędu SD Rein harda Heydricha.

Charakterystyczne było wykorzystanie

przez niego tej okazji do podkreślenia

antykościelnej postawy. Na miejsce

ceremonii wybrał związany ze sta-

rożytną mitologią germańską szczyt

Brocken w górach Harzu, który był

jednym z symbolicznych miejsc neo-

pogańskich kultów i rytuałów ukutych

w łonie SS.

rzy okazji prowadzonych przez

IIIRzeszę działań zbrojnych, za-

trudniony na co dzień w Sicherheits-

dienst Albert Hartl porzucał nieraz

urzędnicze biurko angażowany przez

przełożonych w działania bezpośrednie.

W marcu 1938 roku Hartl wziął udział

w Anschlussie Austrii jako członek

specjalnej grupy Einsatzkommando

Österreich, mającej wykonywać zada-

nia związane z walką z przeciwnikami

politycznymi i ideologicznymi. Opi-

sując działalność tej struktury (i ana-

logicznych grup tworzonych podczas

niemieckiej inwazji w Sudetach, reszcie

Czechosłowacji i Polsce), Heydrich

w memorandum z 2 lipca 1940 roku

wskazywał m.in., że poprzez prowa-

dzone aresztowania zadano ciężkie

ciosy wrogim elementom z obozu emi-

gracyjnego, masonerii i judaizmowi.

Podobnie w trakcie kampanii polskiej

w 1939 roku zaangażowano Hartla,

który kierował m.in. posunięciami nazi-

stowskich służb bezpieczeństwa wobec

jezuitów w Krakowie. Duchowni ci

zostali 10 listopada 1939 r. aresztowani

przez gestapo i po pobycie w więzieniu

na Montelupich przetransportowani

do obozu pracy w Wiśniczu, a następ-

nie do obozów zagłady w Oświęcimiu

i Dachau.

iedy 27 września 1939 roku,

decyzją Heinricha Himmlera,

po połączeniu policji bezpieczeństwa

Sicherheitspolizei (Sipo) i służby bez-

pieczeństwa Sicherheitsdienst (SD)

utworzono scentralizowany Reichssi-

cherheitshauptamt (RSHA), Hartl

został przeniesiony do nowopowstałej

Amtsgruppe IV B RSHA, będącej cen-

trum informacji o Kościele. W marcu

1941 r. awansowany do stopnia SS-

Sturmbannführera, otrzymał nomi-

nację na naczelnika Amtsgruppe IV B

RSHA, w skład której wchodziły wów-

czas cztery referaty: IV B 1 „Politischer

Katholizismus” i IV B 2 „Politischer

Protestantismus, Sekten” – kierowane

przez SS-Sturmbannführera Ericha

Rotha, oraz IV B 3 „Sonstige Kirchen,

Freimaurerei” kierowany potem przez

SS-Obersturmbannführera Oona

Wilhelma Wandesleben i IV B 4 „Ju-

denangelegenheiten, Räumungsan-

gelegenheiten” pod dowództwem

osławionego SS-Sturmbannführera

Adolfa Eichmanna.

ziałalność kierowanej przez

Hartla grupy skierowana była

w znacznej mierze przeciwko kościo-

łom chrześcijańskim, bo jak podkreślał

on sam podczas spotkania u Heydricha

we wrześniu 1941 r.: „Naszym celem

jest zniszczenie całego chrześcijań-

stwa”. Po wojnie chwalił się, że w czasie

gdy kierował wydziałem kościelno-

politycznym, dysponował 200 agen-

tami umiejscowionymi w strukturach

niemieckich kościołów wszystkich

denominacji. Byli to profesorowie,

proboszczowie, zakonnicy, świeccy

pracownicy, a nawet emerytowani

biskupi – zarówno w Niemczech, jak

i w Rzymie. Ojciec Robert Graham

SJ uważa wręcz, że „Hartla można





                                   

46            

nazwać «Eichmannem» od niemie-

ckich katolików”, gdyż jego działalność

była dla katolików i protestantów tym,

czym działalność Adolfa Eichmanna

dla Żydów.

iewątpliwie na polu walki

z chrześcijaństwem Hartlowi

udało się uczynić najwięcej szkody

i te działania były najbardziej spekta-

kularne. Ale Amtsgruppe IV B RSHA

zajmowała się nie tylko zwalczaniem

chrześcijaństwa. Warto podkreślić, że

zajmujący się w tej strukturze m.in.

problematyką wolnomularską referat

IV B 3 przez długi czas kierowany był

bezpośrednio przez Hartla i dopiero

w grudniu 1942 r. został obsadzony

przez Wandeslebena. Na przestrzeni

blisko dwóch lat konsekwentnie reali-

zował on politykę zwalczania struktur

wolnomularskich i represjonowania

byłych działaczy ruchu. Ich nieszczęś-

ciem było to, że przez zwolenników

neopogańskich, germańskich kultów

utożsamiani byli z myślą judeochrześ-

cijańską. Mimo braku precyzyjnych

wyliczeń różni autorzy szacują, że

w wyniku nazistowskich represji na te-

renach okupowanych przez IIIRzeszę

straciło życie od 100-200 tys. maso-

nów. I aczkolwiek szacunki te dotyczą

całego okresu 1933-45, to jednak nie

da się ukryć tego, że niemała w tym

zasługa polityki prowadzonej przez

Hartla.

latach 1939-1941, skrywając

się za pseudonimem „Anton

Holzner”, Hartl opublikował czte-

ry książki w narodowosocjalistycz-

nym berlińskim wydawnictwie SS

„Nordland-Verlag”. Pierwszą z nich

była wydana w 1939 roku autobio-

graa zatytułowana Das Gesetz Goes.

Książka ta pokazuje ewolucję świato-

poglądu Hartla, dzieląc jego życie na

sześć wyraźnych etapów: widzimy

więc kochającego zabawę młodego

chłopca, który następnie staje się

zbuntowanym uczniem szkoły klasz-

tornej, by z biegiem czasu porzucić

postawę buntu i przekształcić się we

wzorowego ucznia teologii, a potem

w idealistycznego młodego księdza, aż

w końcu pod wpływem rzeczywisto-

ści, z którą przyszło mu się mierzyć,

ewoluuje w rozczarowanego starszego

kapłana, który w konsekwencji opusz-

cza kapłaństwo i Kościół, przechodząc

na pozycje narodowosocjalistyczne.

W ślad za Das Gesetz Goes w kolej-

nych latach opublikował Ewige Front

(1940), Priestermacht (1941) i Zwinge

das Leben (1941). Priestermacht stano-

wi niejako rozwinięcie pewnych myśli

z pierwszej książki i w zamierzeniu au-

tora miała być m.in. próbą pokazania

zasad funkcjonowania kapłaństwa.

łyskotliwa kariera Hartla zdała się

załamywać w 1941 r. w związku

z domniemanym molestowaniem sek-

sualnym, którego miał się dopuścić.

W styczniu 1942 r. został wysłany przez

Himmlera do Kijowa z misją specjal-

ną w celu zbadania sytuacji duchowej

w Związku Radzieckim. Wówczas to

doszło do prawdziwego lub udawa-

nego, ale z pewnością dość ważnego

przełomu w jego życiu. Okoliczności

tego wydarzenia, powołując się na ze-

znania Hartla, opisał na kartach Mi-

strzów śmierci (Masters of Death. e

SS-Einsatzgruppen and the Invention

of the Holocaust) Richard Rhodes.

Momentem zwrotnym miała oka-

zać się odbyta w marcu lub kwietniu

1942 r. podróż samochodem w oko-

licach Kijowa. Wyprawa na kolację

do wiejskiej posiadłości kierującego

Einsatzgruppe C Brigadeführera Maxa

omasa zapowiadała się doskonale.

Sam Hartl podkreślał, że „była to zwy-

czajna wiejska droga, idealna, jeśli ktoś

chciał wyrwać się z miasta i zaczerpnąć

świeżego powietrza. Krajobraz wokół

był przepiękny”. Towarzyszący mu

były dowódca wchodzącego w skład

Einsatzgruppe C oddziału Sonder-

kommando 4a SS-Standartenführer

Paul Bobel kierował we wrześniu 1941

roku olbrzymią masakrą Żydów ki-

jowskich. Kiedy dojechali do Babiego

Jaru, sielskie dotychczas widoki uległy

drastycznej modykacji. „W pewnym

momencie – wspominał Hartl – jecha-

liśmy wzdłuż długiego wąwozu. Za-

uważyłem dziwne ruchy gleby: grudki

ziemi wyskakiwały w górę, niby pod

wpływem własnego napędu, zauważy-

łem też dym. Wszystko to przypomina-

ło wygasający wulkan, jak gdyby pod

ziemią wciąż pulsowała lawa”. Wszystko

to opatrzone komentarzem Blobela,

który z dumą wskazywał, że „tu leży

moje 30 tysięcy Żydów”, zrobiło na

Hartlu wstrząsające wrażenie. Kilka

miesięcy później z powodu załamania

nerwowego był leczony w Kijowie, a po

sześciu miesiącach rekonwalescencji

został z powodów zdrowotnych zwol-

niony ze służby w SS. Czy był to efekt

faktycznie doznanej traumy, czy też

jedynie próba uniknięcia przydziału

do Einsatzgruppe C – trudno jest po-

wiedzieć. Tak czy inaczej, w 1943roku

udało mu się powrócić do RSHA, gdzie

został zaangażowany w nowo utworzo-

nej Gruppe I „Kult” w Amtsgruppe VI

(„SD-Ausland”).

o wojnie Hartl został schwytany

przez siły brytyjskie w Karyntii.

Stanął wprawdzie przed niemieckim

sądem denazyfikacyjnym, lecz został

uwolniony od stawianych mu zarzu-

tów. Większych konsekwencji wobec

niego nie wyciągnięto, gdyż był zbyt

cenny jako świadek w procesach

innych, „większych” zbrodniarzy

wojennych. Dopiero w połowie

lat 60. stanął przed sądem – został

uznany współwinnym zamordo-

wania polskich księży katolickich

i skazany na 4 lata więzienia. Były

to konsekwencje niewspółmierne

do skali spustoszenia, jakie poczynił

Hartl w okresie swojej służby w SD

i miast mówienia o „dosięgającej

go” ręce sprawiedliwości bardziej

adekwatne byłoby raczej stwierdze-

nie, że ręka ta go co najwyżej lekko

musnęła. Po odbyciu kary osiadł

w Bodman-Ludwigshafen w kraju

związkowym Badenia-Wirtembergia,

gdzie pracował jako dziennikarz.

W okresie powojennym Hartl zo-

stał aktywnym członkiem liberalnej,

niechrześcijańskiej i nawiązującej

do idei panteistycznych wspólnoty

„Deutschen Unitarier”, dla której

opracował kilka ważnych publikacji

programowych. Zmarł 14 grudnia

1982 w Ludwigshafen. #