Zima 2014/15

ISSN 1231-0115

cena: 20 zł

(w tym 5% VAT)

Tango Fraternal,

czyli Braterskie tango ..............s. 3

XVIII Konwent Wielkiego

Wschodu Polski ...................... s. 3

Andrzej Nowicki, Czy istnieje

lozoa masonerii? ................s. 4

Gaja w ponowoczesności ......s. 9

Prometeusz i Hermes

w świecie i loży......................s. 12

Dobro, Piękno, Prawda .......s. 17

Czy warto być dzisiaj

wolnomularzem? ..................s. 20

Delta świetlista,

poznanie i wiedza .................s. 22

Ryt i rytuał

w wolnomularstwie ...............s.23

O masońskich śladach

w Lipianach ...........................s. 24

Jerzemu Bielejecowi

pokłon pożegnalny ...............s. 27

Cezary Leżeński –

mason bez maski ..................s. 27

Proces Waleriana

Łukasińskiego .....................s. 35

Polscy kamieniarze

w średniowieczu ...................s. 43

W o l n o m u l a r z P o l s k i z i m a 2 0 1 4 / 2 0 1 5 • n u m e r 6 1

wyniku wyborów zmieniły się częściowo składy

Rady Zakonu Najwyższego, Sądu Braterskie-

go i Komisji Rewizyjnej WWP. Honorowym

Wielkim Edytorem WWP został ponownie Adam Witold

Wysocki, redaktor naczelny „Wolnomularza Polskiego”.

Obecnie Wielki Wschód liczy 7 lóż, w tym 5 warszawskich:

Wolność Przywrócona i Nadzieja, które będą świętować

w przyszłym roku 25. rocznicę swojego powstania, Cezary

Leżeński, Witelon i Atanor (najmłodsza) oraz Galileusz na

Wschodzie Bydgoszczy i Moria na Wschodzie Rygi (dzień

przed Konwentem przeprowadziła inicjację trojga łotewskich

profanów). W najbliższym czasie WWP planuje zapalenie

świateł warsztatu Michał Sędziwój na Wschodzie Gdańska

oraz rozwinięcie w lożę gdańskiego Trójkąta Heweliusz.

W uroczystym zakończeniu XVIII Konwentu WWP

wzięli udział goście, między innymi przedstawiciel po-

wstającej właśnie Wielkiej Loży Narodowej Chorwacji,

a także Wielkiego Wschodu Słowenii, Wielkiej Liberalnej

Loży Austrii, Wielkiego Wschodu Rumunii, Wielkiej Loży

Kultur i Duchowości, Wielkiej Loży Żeńskiej Portugalii,

Wielkiej Loży Mieszanej Grecji, Międzynarodowego Za-

konu Wolnomularskiego DELPHI, Wielkiego Wschodu

Węgier, Wielkiej Loży Symbolicznej Hiszpanii, Wielkiego

Wschodu Belgii i Wielkiego Wschodu Francji. Delegację

Wielkiej Loży Żeńskiej Francji poprowadziła członkini

jej Rady Federacji. Wraz z nią w uroczystościach wzię-

ły udział aktualne i byłe Czcigodne Mistrzynie dwóch

polskich Warsztatów tej Obediencji: Prometea i Gaja

Aeterna. Obecni byli również członkowie prezydium

AACEE – Stowarzyszenia Adogmatycznych Obediencji

Europy Środkowo-Wschodniej.

Szczególnie ważnym punktem ceremonii zamknięcia

Konwentu było podpisanie przez Wielkiego Mistrza Wiel-

kiego Wschodu Polski i Wielkiego Mistrza Wielkiego

Wschodu Słowenii Traktatu Przyjaźni między tymi dwiema

obediencjami. Wielki Wschód Słowenii jest jednym z naj-

młodszych Wschodów europejskich. Jego światła zostały

zapalone w 2012 roku. Konwent tradycyjnie zakończyła

wspólna Agapa.

Następnego dnia miała miejsce zwołana przez Wielki

Wschód Polski międzynarodowa konferencja wolnomu-

larska na temat solidarności i nierówności społecznych

w Europie. Uczestnicy w swych wystąpieniach odnosili się

między innymi do tego, jak problemy społeczne przejawiają

się w ich krajach i w jakiej mierze wolnomularstwo może

wpływać na to, by w dobie kryzysu stosunki między ludźmi

układały się w sposób bardziej braterski.

Klaus Dąbrowski

w y d a r z e n i a

X V i i i K O n w e n T w w P

i M i Ę d z y n a r O d O w a K O n F e r e n C J a

w O L n O M U L a r S K a

O sOlidarnOści i nierównOści

spOłeczeństw eurOpy

Tango Fraternal,

czyli Braterskie tango

To tango, co śpiewa o braterskich przeżyciach,

otwierając wolności drogę,

trzy kroki, co wiodą po pewnych ścieżkach,

wskazując drogę ku wierze i równości.

Oświetla ją rozum, promienistą poświatą,

uroczyste przyrzeczenie braterstwa,

cyrklem i węgielnicą rysowane są linie,

stanowczego zachowania, cnót i braterstwa.

Księżyc i słońce oświetlają tę drogę,

miecz i łańcuch, solidarność,

zna Akacja nasz ezoteryzm,

prowadzi nas Wschód, wiedza i prawda.

Oświetla ją rozum, promienistą poświatą,

uroczyste przyrzeczenie braterstwa,

cyrklem i węgielnicą rysowane są linie,

stanowczego zachowania, cnót i braterstwa.

Muzyka i słowa: D... B... Ariel Cabrera Rijo.

(Tango urugwajskie).

Dziękujemy br... Tadeuszowi Cegielskiemu za

przysłanie nam oryginału i jego tłumaczenia, którego

dokonała dr Katarzyna Dembicz z Iberystyki UW









P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j

4L U d z i e i i d e e

kwestii, czy istnieje lozoa

masonerii, zdania maso-

nów są podzielone. Jedni

twierdzą, że nie istnieje, a uzasadnić

to mogą trzema poważnymi argu-

mentami:

1. Istotą masonerii i tym, co łączy

masonów, nie jest zbiór poglądów,

ale określona postawa przejawiająca

się w praktycznym działaniu; chodzi

o doskonalenie osobowości i doskona-

lenie świata, o humanizację stosunków

między ludźmi; tworząc organizację

o charakterze ponadnarodowym, po-

nadwyznaniowym, ponadpartyjnym,

loża nie pyta osób, które do niej wstę-

pują o ich poglądy lozoczne.

2. Nie było i nie ma takiego systemu

lozocznego, którego wyznawanie

byłoby dla masona obowiązujące.

3. Wiadomo, że do masonerii należało

wielu lozofów głoszących różne po-

glądy lozoczne; akceptując ten stan

rzeczy, loże stawały się szkołami zgod-

nego współżycia osób różniących się od

siebie narodowością, wyznaniem, przy-

należnością partyjną, pozycją społeczną

i poglądami lozocznymi; stawały

się szkołami pluralizmu uznającego

różnorodność ludzi za wartość kultu-

ralną, którą należy rozwijać i pogłębiać,

ponieważ jest ona istotnym czynnikiem

wzbogacania kultury.

Za zdaniem, że lozoa taka ist-

nieje, przemawiają również trzy

argumenty:

1. Wielu lozofów należących do ma-

sonerii drukowało prace zawierające

wykład celów, do których dąży maso-

neria, uznawanych przez nie wartości

i zasad, wyjaśnienie lozocznego

sensu używanych symboli; zdarzało

się, że pracom takim nadawano tytuł:

Filozoa masonerii.

2. U źródła decyzji o wstąpieniu do

loży znaleźć można pewne przesłanki

o charakterze lozocznym, które

są u wielu ludzi podobne, świadcząc

o bliskości duchowej tych, którzy po-

dejmują takie decyzje; istnieje więc

niewątpliwie pewne wspólne pod-

łoże lozoczne, które łączy osoby

skupiające się w lożach – jest nim

humanistyczne respektowanie praw

człowieka i wyrastające z niego idee

wolności, równości, braterstwa, de-

mokracji, tolerancji, pokoju, zgodnego

współżycia narodów.

3. Wiadomo, że oprócz istnienia

w drukowanych książkach, lozo-

a istnieje także w sposób ukryty

w praktyce; można więc podjąć próbę

wydobycia jej z praktyki i wyłożenia

słowami.

To, co można wyczytać z dzieł ma-

sonów i wydobyć z ich praktycznej

działalności układa się w dwanaście

najważniejszych zasad:

czy

istnieje

filOzOfia

masOnerii?

P r O F . a n d r z e J n O w i C K i













Być prawdziwym masonem to żyć w taki sposób, żeby otaczający nas świat stawał się,

dzięki twórczej pracy naszych mózgów i rąk, coraz lepszy i piękniejszy.

W o l n o m u l a r z P o l s k i z i m a 2 0 1 4 / 2 0 1 5 • n u m e r 6 1

L U d z i e i i d e e

asoneria to związek ludzi, którzy

dla samookreślenia się wybrali

nazwę eksponującą budowanie jako

czynność najlepiej charakteryzującą

ich postawę wobec świata. Filozoa

masonerii tkwi przede wszystkim

w praktyce, a z tego wynika, że wy-

łożenie jej zasad wymaga skupienia

uwagi na działalności praktycznej, czy-

li na życiu, pracach, czynach i dziełach

masonów. Prawdziwą lozoą każdego

człowieka jest nie to, co wydaje mu

się jego wiarą, ale to, co rzeczywiście

przenika jego działania i wytwory tych

działań.

a pytanie, czy świat, w którym

żyjemy, jest światem skończo-

nym czy nieskończonym, mason daje

trzecią odpowiedź: świat, który nas

otacza, jest światem niedokończo-

nym; światem, który nie jest jeszcze

taki, jakim być powinien, ale czeka

na tych, co potraą podjąć zadanie

współtworzenia go i doskonalenia.

Przyjęcie nazwy związanej z czynnoś-

cią budowania oznacza zajmowanie

postawy, która w otaczającym nas

świecie zwraca uwagę nie tylko na to,

co już jest i powinno nadal trwać, ale

także i przede wszystkim na to, czego

jeszcze nie ma, a co może i powinno

się pojawić. Mason to człowiek, który

w tym, co jest i wokół tego, co jest,

zauważa przestrzeń dla współtwórczej

aktywności ludzi, którzy chcą i potra-

ą kontynuować to, co zostało zaczęte,

uzupełniać luki, poprawiać i udosko-

nalać to, co wymaga naprawy, rozwijać,

zmieniać, przekształcać, wzbogacać

otaczający nas świat o dzieła, jakich

dotąd nie było. Mason to człowiek,

który ujmuje świat w aspekcie jego

możliwości bycia innym, niż jest w tej

chwili, a więc w aspekcie konieczno-

ści własnego wkładu w doskonalenie

świata.

III

Nazwa „wolny mularz” (ee ma-

son) zawiera dwa istotne ele-

menty. Jeden eksponuje szacunek dla

pracy, która wytwarza coś trwałego,

pięknego i pożytecznego, nadając ży-

ciu ludzkiemu godność i sens. Drugi

element, eksponujący wolność, kie-

rowany jest swoim ostrzem przeciw-

ko ustrojom społecznym opartym

na niewolnictwie, na pracy przymu-

sowej, narzuconej przemocą, obcej

wewnętrznym potrzebom człowieka

zmuszanego do jej wykonywania. Uj-

mując rzecz szerzej, wolność – zawarta

w nazwie i stojąca na czele haseł wol-

nomularskich – oznacza walkę o prawa

człowieka, walkę o demokrację, walkę

przeciwko systemom totalitarnym.

iemal równocześnie z terminem

ee mason wszedł w pierwszych

latach XVIII wieku do społecznego

obiegu termin ee thinker, czyli wol-

nomyśliciel. Od samego początku,

przez blisko trzysta lat, terminy te

były ze sobą ściśle związane, prze-

de wszystkim dlatego, że wszyscy

wolnomularze byli i są wolnomy-

ślicielami. Wolność myśli, wolność

sumienia, wolność słowa, wolność

druku zawsze zajmowały jedno z na-

czelnych miejsc wśród tego, o co wol-

nomularze walczyli. Bliski związek

obu terminów sprawił, że w odbiorze

społecznym mason oznacza przede

wszystkim człowieka wolnego od

przesądów, człowieka oświeconego,

wroga obskurantyzmu, ciemnoty,

wstecznictwa. Wbrew tym, którzy

uważają, że postawa oświeceniowa

jest dziś anachronizmem, mason jest

tym człowiekiem, który widzi, że

wciąż nam daleko do realizacji idei

oświeceniowych, a walka z wstecz-

nictwem jest niestety wciąż jeszcze

potrzebna. Nie oznacza to wcale,

że filozofia masonerii jest filozofią

zbudowaną w XVIII wieku. Umysł

masona jest otwarty na wartości tych

kierunków filozoficznych, które poja-

wiły się w wieku XIX i XX, i z życzli-

wym zainteresowaniem powita nowe

myśli niesione przez nadchodzące

stulecie. Idea „świata niedokończo-

nego” odnosi się także do filozofii,

w której i wokół której są ogromne

przestrzenie dla twórczej aktywności

kolejnych pokoleń.

nazwą „mason” związany jest

termin odgrywający istotną rolę

w obrzędach znacznej części lóż,

mianowicie „Wielki Budowniczy

Wszechświata”. Wszystko, co czynią

loże masońskie ma być na „chwałę”

tego Wielkiego Architekta. Terminu

tego nie należy utożsamiać z Bogiem

wielkich religii monoteistycznych,

który działa przez swoich ziemskich

przedstawicieli, i w którego imieniu

toczone były wojny religijne, prześla-

dowano heretyków, palono książki,

skazywano na śmierć lozofów. W na-

szych czasach współczesny kleryka-

lizm i fundamentalizm islamski też

stanowią zagrożenie dla wolności,

demokracji, kultury. Jako organizacja

ponadwyznaniowa masoneria nie

zamyka lóż przed osobami wierzący-

mi; jeśli odcinają się od fanatyzmu

i klerykalizmu, mogą interpretować

symbol Wielkiego Architekta w spo-

sób zgodny z zasadami własnej religii.

Z drugiej strony, ateistom należącym

do lóż wolno interpretować ten sym-

bol w sposób świecki, na przykład

jako podmiot zbiorowy, oznaczający

ludzi, którzy pozostawiają po sobie

trwałe i cenione dzieła. Znajdujące

się we wspomnianej wyżej formule

słowo „chwała” może oznaczać wy-

razy najwyższego uznania dla tego

zbiorowego podmiotu.

aczelną wartością dla masonów

jest tworzony przez ludzi i dla

ludzi świat cudownych dzieł. Gdy-

by takiego świata nie było, wówczas

gatunek ludzki byłby tylko zwykłą

kategorią zoologiczną, grupującą isto-

ty drapieżne, krwiożercze, okrutne,

żywiące się mięsem zabijanych przez

siebie zwierząt, a także niestroniące

od bezlitosnego mordowania istot

należących do tego samego gatun-

ku. Jedynie te cudowne dzieła, które

kolejne pokolenia ludzi pozostawia-

ją po sobie, usprawiedliwiają nasze

prawo do życia, świadcząc o tym, że

istnienie Ludzkości ma sens i warto

walczyć o to, żeby mogła ona istnieć

nadal.

P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j

6L U d z i e i i d e e

VII

Istnienie Ludzkości nie jest darem,

który otrzymaliśmy raz na zawsze.

Jest to rzecz niezmiernie krucha, którą

łatwo utracić przez własną bezmyśl-

ność i zachłanność. Największym

zagrożeniem dla dalszego istnienia

Ludzkości są obecnie działania sa-

mych ludzi, którzy wyprodukowali

już tyle broni masowej zagłady, że

starczyłoby jej dla uśmiercenia wszyst-

kich żyjących na świeci istot; mimo

to produkuje się ją w dalszym ciągu,

bo zyski z handlu bronią są jednym

z fundamentów gospodarki światowej.

Drugim zagrożeniem jest kierunek

rozwoju produkcji przemysłowej;

nawet wówczas, gdy produkuje on

przedmioty pożyteczne, to równocześ-

nie zatruwa powietrze, wodę i glebę,

niszcząc środowisko, w którym żyje-

my. W wojnach giną nie tylko ludzie,

ale także pomniki historii i dobra

kultury, a więc to, co usprawiedliwia

nasze istnienie na świecie. Postępująca

degradacja środowiska zagraża nie

tylko zdrowiu i życiu współcześnie

żyjącej Ludzkości, ale także dziełom

wytworzonym przez poprzednie po-

kolenia, zagraża arcydziełom archi-

tektury, pamiątkom historycznym,

muzeom i księgozbiorom.

W tej sytuacji lozoa masońska

musi zostać wzbogacona o nowe ele-

menty, na które przedtem nie zwra-

cała uwagi, bo nie było jeszcze takiej

potrzeby. Do masońskiego słownika

wartości, które trzeba chronić przed

grożącą im zagładą, należy dopisać

Środowisko [naturalne], od które-

go zależy, czy Ludzkość i stworzone

przez nią dzieła będą nadal istnieć.

Istotnym składnikiem obrony środo-

wiska jest walka o trwały Pokój, walka

z militaryzmem, tworzeniem bloków

militarnych, z dzieleniem świata na

strefy wpływów wielkich mocarstw.

VIII

Wkład masonerii w walkę o Po-

kój związany jest z głoszonymi

przez nią hasłami Równości i Bra-

terstwa Narodów. Hasło Równości

oznacza w języku masońskim protest

przeciwko sztucznym przegrodom

wytwarzanym pomiędzy ludźmi przez

przesądy stanowe, rasowe, narodo-

we i religijne. Loże masońskie były

związkami braterskiej przyjaźni, które

starano się budować ponad podziałami

stanowymi, rasowymi, narodowymi,

wyznaniowymi i partyjnymi. Maso-

neria ma wielkie zasługi w zakresie

obalania barier feudalnych, zniesienia

niewolnictwa, w walce z dyskrymina-

cją rasową, nacjonalizmem i fanaty-

zmem religijnym. Współczesne odra-

dzanie się nacjonalizmu, prowadzące

do tak zwanych „czystek etnicznych”

i wzajemnego mordowania się, stano-

wi śmiertelne zagrożenie dla całego

świata, a w tym także dla wielu krajów

europejskich, o czym świadczy choćby

trwający od wielu lat rozwój wydarzeń

w byłej Jugosławii.

Istotną rolę w praktycznej realiza-

cji idei Braterstwa Narodów może

i powinna odegrać masoneria, po-

pierając dążenie do integracji Europy

oraz działalność Organizacji Naro-

dów Zjednoczonych jako najszerszej

płaszczyzny procesów integracyjnych

w skali całego świata. Chodzi o inte-

grację gospodarczą i kulturalną w opar-

ciu o takie zasady jak: eliminowanie

wojen między państwami, respekto-

wanie suwerenności małych państw,

zobowiązanie wszystkich państw do

przestrzegania praw człowieka, pomoc

dla krajów rozwijających się, prawo

do zachowania własnego języka i za-

chowania własnej kultury, swobodny

przepływ informacji, rozwój współpra-

cy gospodarczej i kulturalnej.

Wyprzedzając o kilka stuleci własną

epokę, w lożach masońskich końca

XVIII i początku XIX wieku rozwija-

no myśl, że mason powinien stawiać

interesy Ludzkości ponad interesami

własnego narodu i, kochając własną

Ojczyznę, powinien równocześnie

uważać się za obywatela całego świata.

stanowienie trwałego Poko-

ju, ocalenie środowiska przed

zniszczeniem i zapewnienie ciągłości

istnienia gatunku, do którego nale-

żymy, nie wystarczają do zapewnie-

nia dalszego trwania kulturze. Nie

wystarczy, że uratujemy od zagłady

biblioteki i wydawnictwa, jeśli wy-

gaśnie potrzeba czytania książek. Nie

wystarczy, że ocalimy muzea, jeśli wy-

gaśnie potrzeba oglądania arcydzieł

malarstwa. Dlatego w różnych wi-

zjach przyszłego rozwoju społeczeń-

stwa, jakie przyświecają praktycznej

działalności masonów, nie wystarcza

troska o gwarancje pokoju, wolności

i sprawiedliwości, ale coraz większego

znaczenia nabiera sprawa wychowania

młodego pokolenia na ludzi kultural-

nych, którzy z wewnętrznej potrzeby

czytają dobre książki, oglądają obrazy

i rzeźby, słuchają muzyki poważnej,

chcą powiększać własną wiedzę i mają

zarówno ambicję, jak i odpowiednie

przygotowanie do aktywnego uczest-

nictwa w życiu kulturalnym. Polega

ono na tym, że nie poprzestaje się na

korzystaniu z dzieł już wytworzonych

i na przyswajaniu sobie wiedzy zma-

gazynowanej w podręcznikach i cza-

sopismach, ale podejmuje się próby

wzbogacania świata dzieł o własne

wytwory i próby wzbogacania wie-

dzy naukowej własnymi badaniami

i odkryciami.

ajważniejszym zadaniem masona

jest więc budowanie – w sensie

wzbogacania środowiska o cenne, trwa-

łe wytwory, dzięki którym w świecie

jest piękniej, a ludziom żyje się lepiej.

Na tym fundamencie wznosi się nowy

dział etyki dotyczący stosunków mię-

dzy osobą a rzeczami. W dziedzinie

tej dochodzi dziś do starcia między

dwiema postawami życiowymi, któ-

re charakteryzuje się czasownikami

„mieć” i „być” (nie zauważając, że są

czasowniki ważniejsze od nich). Jed-

na czyni z posiadania rzeczy miernik

własności człowieka; im więcej posiada

się drogich rzeczy, budzących zazdrość

osób, których nie stać na to, żeby je

kupić, tym bardziej rośnie ich posiadacz

w oczach otoczenia i swoich własnych.

Posiadane rzeczy ceni się nie ze wzglę-

du na ich piękno i użyteczność, ale ze

względu na ich wysoką cenę. Druga

postawa opiera się na twierdzeniu, że

między światem osób a światem rzeczy

W o l n o m u l a r z P o l s k i z i m a 2 0 1 4 / 2 0 1 5 • n u m e r 6 1

L U d z i e i i d e e

istnieje przepaść i że cenić należy tylko

wartości duchowe, które nosi się we

własnym wnętrzu; ważne jest nie to,

co się „ma”, ale to, kim się „jest”. Obie

postawy opierają się na jednostron-

nej redukcji bogactwa czasowników

określających możliwe style życia do

„mieć” i „być”, a więc niedostrzegają-

cych takich czasowników jak „działać”,

„współtworzyć”, „budować”, „wytwa-

rzać”. Opierają się na jednostronnej

redukcji bogactwa możliwych relacji

pomiędzy osobą a rzeczami do relacji

„posiadania”, tracąc z pola widzenia

o wiele bardziej doniosłą problema-

tykę sposobów korzystania z rzeczy,

a zwłaszcza problematykę relacji pomię-

dzy rzeczą a osobą, która ją wytwarza.

tosunek posiadania ma charakter

zewnętrzny. Tylko w wyjątkowych

przypadkach między osobą a posiada-

nymi przez nią rzeczami nawiązana zo-

staje więź powodująca istotne mody-

kacje w osobach i rzeczach; taką więź

można mieć z mieszkaniem, księgo-

zbiorem, instrumentem muzycznym,

narzędziami pracy. Przeważnie jednak

rzeczy kupowane i sprzedawane nie

zachowują w sobie istotnych cząstek

kolejnych właścicieli. Zupełnie inaczej

jest z rzeczami, które wytwarzamy. Już

sam proces wytwarzania ma wymiar

moralny i może podlegać moralnej

ocenie. Jeżeli ktoś pracuje bezmyślnie

i niedbale, produkując wyroby byle

jakie, tandetne, brzydkie, nadające

się jedynie do wyrzucenia, sprawia

swoim działaniem zawód tym, którzy

potrzebują przedmiotów solidnych,

przydatnych, trwałych, pięknych. Ze-

psuł tworzywo, z którego można było

wytworzyć coś lepszego. Uczynił ze

swego wytworu swój autoportret –

pokazujący, że on sam jest kimś rów-

nie lichym i bezużytecznym jak ten

wytwór. Dochodzimy w ten sposób

do uświadomienia sobie naczelnego

imperatywu związanego z wytwarza-

niem rzeczy: jeśli przystępujesz do

pracy mającej na celu wytworzenie

jakiejś rzeczy, to twoim obowiązkiem

jest troska o to, aby tej rzeczy nadać

kształt możliwie najdoskonalszy, żeby

cieszyła oczy i serca tych, którzy będą

z niej korzystać. Uznając to za jeden

z imperatywów etyki masońskiej,

należy dodać, że niezależnie od dzie-

dziny własnej aktywności, człowiek

podejmujący czynność tworzenia,

budowania, wytwarzania rzeczy po-

winien wkładać w wytwarzane przez

siebie przedmioty najlepsze cząstki

własnej osobowości. Możliwość ekste-

rioryzacji własnych pomysłów, uczuć,

kompetencji, cech charakteru i innych

elementów osobowości w wytwarza-

ne przez nas przedmioty sprawia, że

jesteśmy w tych przedmiotach obecni

– także po naszej śmierci. Dzięki temu

inni ludzie mogą nas spotkać w rze-

czach, które wytworzyliśmy.

Oprócz wytworów, które powinny

być zawsze takie same, zawsze z tym

samym kompletem najbardziej pożą-

danych cech, istnieją dziedziny, w któ-

rych jedną z najważniejszych cech

wytwarzanego przedmiotu powinna

być jego nowość. Od poetów, mala-

rzy, kompozytorów oczekujemy dzieł

oryginalnych, naznaczonych piętnem

ich osobowości, a równocześnie od-

miennych od dzieł, które stworzyli

wcześniej. Tego samego wymaga się

od lozofów. Zadaniem lozofów nie

jest powtarzanie tego, co wyczytali

z prac swoich poprzedników, ale wy-

twarzanie nowych myśli.

Uogólniając, można powiedzieć, że

warunkiem rozwoju kultury jest stale

rosnąca i pogłębiająca się różnorod-

ność twórców. Z drugiej strony istnieje

wiele takich dzieł (np. koncerty symfo-

niczne, przedstawienia teatralne, lmy,

czasopisma), dla których powstawania

niezbędne jest współdziałanie wielu

osób. Jeżeli przyjąć, że istnieje coś

takiego jak „utopia masońska” i że

jednym z jej elementów jest takie pod-

niesienie poziomu kulturalnego całej

Ludzkości, aby każdy człowiek mógł

żyć specycznie ludzkim sposobem

życia polegającym na współuczestni-

ctwie w procesie budowania kultury,

to wynika z tego wniosek, że w etyce

masońskiej i w praktyce lóż należy na

jedno z pierwszych miejsc wysunąć

łączenie dwóch elementów: szacunku

dla wolności, indywidualności i róż-

norodności ludzi, którzy coś wytwa-

rzają, oraz kształcenia umiejętności

zgodnego współdziałania ludzi dla

realizacji wspólnych celów.

Szczególną rolę odgrywa w języku

masońskim – przejęte z muzykologii

– pojęcie harmonii. Z doświadczeń

historycznych wynika, że absolutyzo-

wanie jakiejś jednej wartości przynosi

szkodę kulturze i ściąga na Ludzkość

wiele nieszczęść. Stojąc na gruncie

aksjologii policentrycznej, masone-

ria podejmuje zadanie harmonijnego

łączenia różnych wartości, zwłaszcza:

- jedności z różnorodnością,

- indywidualizmu z umiejętnością

współdziałania,

- wolności z praworządnością,

- kultu Nauki z kultem Sztuki,

- przywiązania do tradycji z życzliwą

postawą wobec nowatorstwa,

- rozwoju techniki i przemysłu

z obroną środowiska,

- wolności ekonomicznej ze spra-

wiedliwością społeczną,

- racjonalizmu z tolerancją dla róż-

nych wierzeń,

- miłości Ojczyzny z dążeniem do

zjednoczenia Ludzkości.

* * *

próbujmy teraz z tego wszystkiego,

co zostało dotąd powiedziane, wy-

dobyć najważniejszą myśl, odsłaniają-

cą istotę masonerii. Być prawdziwym

masonem to żyć w taki sposób, żeby

otaczający nas świat stawał się, dzię-

ki twórczej pracy naszych mózgów

i rąk, coraz lepszy i piękniejszy.

Po masonach, którzy byli pisarzami

i myślicielami – jak Montesquieu,

Helwecjusz, Condorcet, Lessing,

Herder, Goethe, Schiller, Fichte,

Heine, Trentowski, Strug, Korczak,

Abramowski – pozostało wiele mą-

drych, głębokich, pobudzających do

myślenia książek. Po tych, którzy –

jak Mozart – byli kompozytorami,

pozostała zachwycająca muzyka.

Spośród masonów będących rzeź-

biarzami Bartholdi pozostawił po

sobie stojący u wrót prowadzących

do Stanów Zjednoczonych wspa-

niały Posąg Wolności, orvaldsen

ozdobił Warszawę pomnikami Ko-

P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j

8L U d z i e i i d e e

pernika i księcia Józefa, Godebski

– pomnikiem Mickiewicza. Dzięki

działalności takich masonów, jak Wa-

szyngton, Bolivar, Pułaski, Garibaldi

wiele krajów uzyskało niepodległość,

dzięki takim masonom, jak Lincoln

czy Schoelcher zostało zniesione nie-

wolnictwo, dzięki masonom w wielu

konstytucjach zagwarantowane zostały

prawa człowieka i obywatela. Mason

Franklin pozostawił po sobie pioru-

nochron, mason Fleming penicylinę,

mason Henri Dunant – Czerwony

Krzyż. Znaczny był udział masonów

w projektowaniu i tworzeniu takich

organizacji międzynarodowych, jak

Liga Narodów, Organizacja Narodów

Zjednoczonych, UNESCO.

Rejestr wybitnych masonów to

równocześnie rejestr wielkich do-

broczyńców Ludzkości, ukazujący

głęboki sens masońskiego hasła -

lantropii. Nawiązywanie do tradycji

masońskich polega przede wszystkim

na tym, że ta wspaniała galeria myśli-

cieli, artystów, wynalazców, działaczy

społecznych, lantropów jest dla nas

zbiorem przykładów możliwości do-

skonalenia świata.

Masoneria przywraca blask takim

wyblakłym dziś wyrażeniom, jak

„świecić własnym przykładem”, po-

nieważ jest przekonana, że „sztuki ży-

cia” nie można nauczyć wygłaszaniem

kazań i udzielaniem rad, ale trzeba

własnym przykładem pokazywać, jak

należy postępować. Określając maso-

nerię słowami „ars regia”, wskazujemy

właśnie na to, że prawdziwa lozoa

masonerii jest ukryta w „sztuce życia”

i polega na tym, żeby WSZĘDZIE

POZOSTAWIAĆ PO SOBIE DO-

BROCZYNNE SKUTKI WŁASNEJ

DZIAŁALNOŚCI, żeby w świecie

było COZ „WIĘCEJ ŚWIATŁA”,

CORAZ WIĘCEJ WOLNOŚCI,

CORAZ WIĘCEJ ZGODNEGO,

BTERSKIEGO WSPÓŁDZIA-

ŁANIA, COZ WIĘCEJ RZECZY

TRWAŁYCH, PIĘKNYCH I UŻY-

TECZNYCH.

Andrzej Nowicki

Deska wygłoszona podczas prac

Sz...L...Europa na Wsch... Warszawy

22 września 1994 r.

arek Pol , przewodniczą-

cy Rady Krajowej Unii

Pracy, w wygłoszonej

laudacji podkreślił tę szczególną

niezależność „Przeglądu” jako je-

dynego lewicowego tygodnika,

nieulegającego trendom i modom,

wiernie realizującego linię progra-

mową nakreśloną przed piętnastoma

laty przez redaktora Jerzego Do-

mańskiego. – Publicystyka Mała-

chowskiego ma ten ogromny walor, że

mimo upływu czasu pozostaje ciągle

aktualna – powiedział „Wolnomu-

larzowi Polskiemu” red. Jerzy Do-

mański. – Gdy zastanawiam się nad

tym fenomenem, bo przecież żyjemy

w czasach ogromnej dewaluacji waż-

nych słów, to myślę, że miał nie tylko

ogromny talent, ale przede wszystkim

odwagę w prezentowaniu ocen idących

pod prąd powszechnej opinii. Robił to

zawsze gdy uważał, że tak trzeba. Bo

to jest w interesie narodu i państwa. Ale bywało też tak, że stawał po stronie jednej,

pokrzywdzonej osoby. Małachowski miał w sobie tyle mądrości i wrażliwości, że

trudno nie być dumnym i z paroletnich kontaktów, i nagrody Jego imienia. #













jerzy

dOmański

laureatem nagrOdy

imienia aleksandra

małachOwskiegO









Aleksander Małachowski polityk, działacz opozycji w czasach PRL,

publicysta, wolnomularz, przewodniczący Unii Pracy, poseł na Sejm

X, I, II i IV kadencji, wicemarszałek Sejmu w latach 1993–1997, zmarł

w styczniu 2004 r.

W o l n o m u l a r z P o l s k i z i m a 2 0 1 4 / 2 0 1 5 • n u m e r 6 1

L U d z i e i i d e e

yślę, że to ważne pytania, które powinnyśmy

sobie postawić, nie tylko z punktu widzenia

tożsamości naszej loży – Gai Aeterny, ale także

świadomości perspektywy rozwojowej wolnomularstwa

w ogóle.

Każda nowa epoka rodzi się z zakwestionowania para-

dygmatu kulturowego epoki minionej. Tak jest i dzisiaj

w czasach nam współczesnych lub ponowoczesnych,

które zanegowały i zdemontowały ład instytucjonalny

i lozoczny porządek minionej epoki nowożytnej.

Współczesny świat cywilizacji zachodniej, jak opisuje go

wnikliwy badacz kultury ponowoczesnej Zygmunt Bauman,

to świat współczesności bez sacrum, płynnej względności

wszelkich idei, relatywizmu poddającego w wątpliwość

wartości uniwersalne, tradycję, historię. To świat szybkich

zmian, nietrwałych związków, natychmiastowych graty-

kacji, fragmentaryczności i przygodności bytów. To świat,

który rodzi się z niezgody i opozycji wobec stabilnej no-

woczesności reprezentowanej przez myśl oświeceniową.

Wolnomularstwo, chociaż wyrasta z XVIII-wiecznej

myśli oświeceniowej, którą konstytuuje idea postępu, ładu





















gaja

w pOnOwOczesnOści

miejsce wOlnOmularstwa

wczasach współczesnych

i z i S i U S T a

B y Ł a C z ... M ... S z ... L ... G a J a a e T e r n a

O r a z P r O M e T e a n a w S C H ... w a r S z a w y



P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j

10 L U d z i e i i d e e

społecznego opartego na pracy i wypełnianiu obowiąz-

ków, a nade wszystko armacja rozumu, odwołuje się do

wartości uniwersalnych wypracowanych przez ludzkość

na przestrzeni dziejów. Uniwersalnych w tym sensie, że

nieprzemijających, niezmiennych, bo dotyczących istoty

człowieka.

O ile paradygmat epoki nowożytnej, czy inaczej – epoki

nowoczesnej, opierał się na kulcie rozumu, ładu i porządku

społecznego z ustaloną hierarchią i wartościami etycznymi,

to przejście do epoki ponowoczesnej odbyło się poprzez

ich pełną dekonstrukcję we wszystkich wymiarach życia

społecznego.

W czasach ponowoczesnych zakwestionowano przede

wszystkim absolutne kompetencje rozumu. Podważo-

no istnienie jednoznacznych kryteriów prawdy i dobra.

Każdemu przyznaje się prawo do stanowienia o własnej

prawdzie. Wartością naczelną stała się niczym niekrępo-

wana wolność jednostki, na tyle, na ile się da uwolniona

od powinności i zobowiązań. Dla większości młodego

pokolenia perspektywa wiązania się z czymkolwiek, lub

kimkolwiek, na całe życie jest z gruntu mało atrakcyjna

i napawa lękiem. Związków nie zawiera się już z przeko-

naniem, że będą trwać przez całe życie. Anonimowość,

przelotność kontaktów i epizodyczność życia (życie składa

się z niepowiązanych przyczynowo epizodów), mimo że

daje poczucie swobody i niewyczerpanych szans – wszystko

przecież można zacząć od nowa – ma jednak swoją cenę. Tą

ceną jest chroniczna niepewność. Niepewność dotycząca

tego, co stanie się jutro, ale także brak zaufania do tego, co

robiło się wczoraj. Zdobyte wykształcenie nie daje już po-

czucia stabilizacji i gwarancji wykonywania raz zdobytego

zawodu przez całe życie. Liczy się elastyczność, zdolność

przystosowania i udział w grze. Związki, przyjaźnie trwają

tak długo, jak długo zaspakajają potrzeby przyjemności.

Konsekwencją braku niepewności jest brak poczucia bez-

pieczeństwa. Reguły nie są jasne, zasady są wieloznaczne.

Planowanie życia jest bardzo ograniczone i sprowadza się

do nieustannych inwestycji, w nadziei, że przyniosą one

jakąś stopę zwrotu.

Ceną, jaką płacimy za tę prawie nieograniczoną wolność,

jest także spłycenie więzi między ludźmi. Dzisiaj bliskość

osobistą powoli wypiera bliskość wirtualna. Bezpieczna

i niezobowiązująca. Komórkę, internet, telewizor można

wszak wyłączyć w każdej chwili, kończąc wirtualną bli-

skość jednym przyciśnięciem guzika. Kontakty wirtual-

ne są zbyt krótkie i płytkie, aby mogły przekształcić się

w więzi. Jesteśmy razem i osobno, razem i obok siebie,

nie tylko w przestrzeni wirtualnej, ale także społecznej

i rodzinnej. Narusza to podstawowe potrzeby ludzkie:

przynależności, miłości i bezpieczeństwa, napędzając

pacjentów psychoterapeutom. W zatomizowanym i co-

raz bardziej anonimowym społeczeństwie permanentne

zaburzenia w zaspokojeniu tych naturalnych ludzkich

potrzeb w małych grupach (np. rodzinie) rodzą zjawi-

sko tzw. nowoplemienności – zrzeszania się w mniejsze

grupy i wspólnoty połączone jakimś wspólnym celem.

Celem, który czasami jest funkcjonalnie pozytywny, ale

też nierzadko bywa, zwłaszcza wśród osób sfrustrowa-

nych, skierowany przeciwko innym, jak np. w przypadku

fanatyków religijnych czy terrorystów.

Świat współczesny jawi się jako wielki supermarket,

w którym wszystkie towary na wolnym rynku idei są równie

ważne. Żyjemy w epoce, która oprócz braku jednoznacz-

nego zakotwiczenia w ideach, wartościach, historii oraz

fragmentaryzacji życia społecznego, mieści w sobie wiele

ruchów i konkurencyjnych ideologii: new age, nowe ruchy

parareligijne, nowe ruchy społeczne typu prozdrowotne,

proekologiczne i inne pro…, które mają dawać receptę

na szczęście jednostki. Pośrodku tego gigantycznego

supermarketu krąży zagubiony człowiek, który często

kupuje nie to, po co przyszedł, kupuje za dużo, na ogół

więcej, niż potrzebuje.

– Czy pozostało jeszcze coś żywego z dawnej hierarchicz-

nej wizji świata: religii, metazyki, arystokracji ducha,

pogłębionej edukacji, myślenia hi-

storycznego, szacunku dla dorobku

przeszłości, uniwersalnych warto-

ści? – pyta Bartłomiej Dobroczyń-

ski w artykule Widmo postmoderni-

zmu krąży po Europie Wschodniej*.

To pytanie jest szczególnie aktualne

w kontekście rozważań nad miej-

scem i rolą wolnomularstwa we

współczesności. Wszak wszystkie

te wartości tworzą istotę wolno-

mularskiej metody doskonalenia

człowieka.

Od zarania dziejów człowiek pró-

buje zrozumieć naturę wszechświa-

ta i poszukuje odpowiedzi na pyta-

nia dotyczące sensu życia. Dążenie

dotarcia do Wielkiej Tajemnicy

W o l n o m u l a r z P o l s k i z i m a 2 0 1 4 / 2 0 1 5 • n u m e r 6 1

L U d z i e i i d e e

Życia przybierało rozmaite formy w miarę upływu epok,

ale nigdy nie przestało istnieć. Jest głęboko zakodowane

w naszej podświadomości zbiorowej i stanowi integralną

część istoty ludzkiej. Jest jakby jednym z biegunów natury

człowieka, który można określić biegunem „sacrum”,

w przeciwstawieniu do „profanum”. Etyczna metoda

wolnomularska uwzględnia holistyczny wymiar czło-

wieka, co tłumaczy jej długowieczność. W czasach nam

współczesnych, w płynnej ponowoczesności poddającej

w wątpliwość sens przeżywania sacrum, ruch wolnomu-

larski daje możliwość zaspokojenia tej naturalnej ludzkiej

potrzeby duchowości. Niezwiązany z żadną ocjalną

religią, czerpie swe treści z różnych tradycji, na podstawie

których stworzył własną, specyczną metodę. Bogactwo

uniwersalnych treści pochodzących z dziedzictwa ludzkości

nadaje jej charakter ponadczasowy. Wolnomularstwo nie

pretenduje do tego, aby udzielać odpowiedzi na odwieczne

pytania ludzkości o sens życia, ale stwarza sprzyjające

warunki do szukania takiej odpowiedzi, choćby symbo-

licznej i pośredniej.

Nie będzie ono nigdy ruchem masowym, gdyż dociera

jedynie do ludzi świadomych takiej potrzeby.

Masoneria jest propozycją, która łączy przeszłość

z przyszłością, sacrum z profanum, łączy ludzi różnych

kultur, światopoglądów i ras.

Metoda wolnomularska z założenia ma dotrzeć do samej

istoty człowieczeństwa, z utopijną wizją świata zalud-

nionego przez Siostry i Braci w Ludzkości. W myśl tego

wzniosłego ideału humanistów ruch wolnomularski jest

nośnikiem wartości ogólnoludzkich, odpornych na wpływy

zmieniających się mód.

W moim głębokim przekonaniu, w dzisiejszym splurali-

zowanym i podzielonym świecie jest miejsce dla masonerii.

Nie tylko dlatego, że ponowoczesność jest bardzo pojemna.

Również dlatego, że wolnomularstwo, które zmierza do

doskonalenia człowieka w oparciu o wartości uniwersalne,

zapewnia mu jednocześnie swobodę wyboru i myślenia,

respektuje w pełni prawo każdego do odmienności, wyso-

ko wynosząc wartość wolności osobistej i tolerancji. A są

to wartości, które sprzyjają społeczeństwu otwartemu

i procesowi przemian. Fakt, że masoneria łączy tradycję

ze współczesnością, pozwala jej nie tylko trwać, nie tylko

nadążać za zmianami, ale także często stać na ich czele, co

udowodniła historia naszego ruchu.

Wbrew zapewnieniom wielu, że wolnomularstwo było,

jest i będzie, jest ono z pewnością narażone na różne

mniejsze lub większe zagrożenia, zarówno zewnętrzne, jak

i wewnętrzne, wynikające z dzisiejszej epoki powszechnej

dekonstrukcji i gruntownego przewartościowania idei.

Zagrożeniem zewnętrznym dla wolnomularstwa w Polsce

mogą być ewentualne zmiany natury prawnej. Historia

jednak pokazała, że potrało się ono odrodzić nawet po

bardzo drastycznych ciosach.

Istnieje też potencjalne zagrożenie, że ruch nasz może

rozpaść się od wewnątrz, jeśli zbyt daleko odsunie się od

tradycji, która zdaje się być gwarantem jego trwania. Jeżeli

w imię „ducha epoki” zacznie wprowadzać zmiany burzą-

ce spójność przekazu, istnieje niebezpieczeństwo utraty

wypracowanego przez stulecia wymiaru uniwersalnego.

I wtedy może przekształcić się w organizację pustą pod

względem treści.

Tym, co odróżnia wolnomularstwo od innych organizacji

i zrzeszeń mających na celu różne formy doskonalenia

człowieka, jest nasza oryginalna metoda pracy w oparciu

o rytuał i zgłębianie lozocznego przekazu symboli.

Metoda ta, łącząc racjonalne spojrzenie z przeżyciem

duchowym, rozum z intuicją, pozwala na całościowy wgląd

w naturę zjawisk i uwewnętrznienie wartości, które uzna-

jemy za ważne i własne. Wartości uznawane i przeżywane,

a nie tylko deklarowane, mają silniejszy wpływ na nasze

postawy życiowe i zachowania. Rezygnacja lub daleko idące

uproszczenia rytuału, traktowanie go powierzchownie

jako fasadowego ozdobnika, mogą spowodować utratę

zdolności przekazu.

Nieodpowiedzialne korzystanie z wszechobecnego In-

ternetu może zakłócić tradycyjną drogę przekazu Mistrz

– Uczeń oraz specykę inicjacji, polegającą na stopnio-

wym wtajemniczaniu. Podobnie, wprowadzenie do lóż

idei skrajnego racjonalizmu, z wykluczeniem wszelkiej

duchowości, może doprowadzić do utraty tożsamości

wolnomularskiej. Wówczas masoneria, pozbawiona swojej

specyki, pozostałaby wolnomularstwem już tylko z nazwy.

Świadomość zagrożeń nie oznacza kultywowania postaw

bezwzględnie konserwujących dawne obyczaje. Masone-

ria ewoluuje pod wpływem zmieniających się warunków

epoki. Co więcej, przystosowanie się jest nieuchronne,

jak choćby to, związane z rozluźnieniem dyskrecji, o którą

coraz trudniej w państwach o rozbudowanej administracji

i systemach prawnych czy w społeczeństwach otwartych

z ogromną opiniotwórczą rolą mediów.

My, siostry Gai Aeterny, żyjemy tu i teraz, włączone

aktywnie w nurt ponowoczesnej kultury z całym jej bo-

gactwem, różnorodnością i niespotykaną dotąd w historii

akceptacją dla różnych sposobów życia. Jednocześnie,

kultywujemy w loży ponadczasowe, uniwersalne warto-

ści. Paradoksalnie, wolnomularstwo oparte na przekazie

tradycji pozwala nam lepiej odnaleźć się we współczesnej

rzeczywistości. Nasza loża jest niszą ekologiczną pozwa-

lającą nam odciąć się od brutalności świata, zatrzymać

się w pędzie codzienności, zastanowić nad sensem ist-

nienia i lepiej zrozumieć same siebie. To właśnie dzięki

metodzie wolnomularskiej potramy, w tyglu skrajnie

zrelatywizowanej i wieloznacznej współczesności, złapać

oś równowagi i harmonii, własny pion, który pozwala nam

w miarę bezpiecznie płynąć między wzburzonymi falami

ponowoczesności ku archipelagu Mądrości, Dobra i Piękna.

Izis Iusta

Deska wygłoszona w Sz... L... Gaja Aeterna

25 października 2014 r. z okazji

czwartej rocznicy Zapalenia Świateł loży.

P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j

12 L U d z i e – M i T y – i d e e

prOmeteusz

i hermes

– w świecie i w lOży

d r M i r O S Ł a w a d O Ł Ę G O w S K a - w y S O C K a



W o l n o m u l a r z P o l s k i z i m a 2 0 1 4 / 2 0 1 5 • n u m e r 6 1

L U d z i e – M i T y – i d e e

otyw mitu o Prometeuszu był podejmowany już we wczesnym antyku. Tu zasygnalizuję

tylko najważniejsze sprawy. Znajdujemy go w tragedii Ajschylosa pt. Prometeusz skowany. W II

wieku n.e. motyw podjęty został przez Lukiana w dialogu pt. Prometeusz albo Kaukaz, a także w innych dzie-

łach – O oarach, Zeus wzięty na spytki, Bogowie miłości. W swych pismach odnoszą się do mitu Prometeusza

także Cyceron, Pauzaniasz, Arrian i Flawiusz Filostrat. Następnie do Prometeusza sięga pisarz chrześcijański

Tertulian, utożsamiając go z samym Bogiem, Stwórcą człowieka. Pod wpływem dialogów Lukiana własny dialog

pisze Maria Konopnicka (Prometeusz i Syzyf). Z mitu o Prometeuszu narodził się prometeizm lub postawa pro-

metejska – postawa etyczna, dla której ideałem moralnym jest dobrowolne podporządkowanie działań jednostki

dobru większych grup społecznych lub nawet całej ludzkości. Oznacza on także bunt przeciwko boskim wyrokom

i siłom natury oraz cierpienie własne w imię szczęścia ogółu. Przykładami z literatury mogą być dr Rieux z Dżumy

Alberta Camus, Kordian Juliusza Słowackiego oraz Konrad w III części Dziadów Mickiewicza (jego prometejska

postawa ukazana jest w Wielkiej Improwizacji) czy postać dr. Judyma z Ludzi bezdomnych Żeromskiego (Pierwo-

wzorem postaci doktora Judyma był doktor Radziwiłłowicz, wybitny polski wolnomularz początków XX w.). #

jeden z tytanów

rometeusz, zwany w starożytności

stwórcą ludzkości (ulepił człowie-

ka z gliny i łez), a przez niektórych za-

liczany do siedmiu tytanów, był synem

tytana Eurymedonta i nimfy Klimene.

Miał trzech braci, z których najsłyn-

niejszym był Atlas. Zanim Prometeusz

skradł z Olimpu ogień, przyczynił się

wielce do rozwoju ludzkości, a to za

sprawą bogini Ateny. To ona właśnie

– tu cytuję za Gravesem: „...nauczyła

go architektury, astronomii, matema-

tyki, nawigacji, medycyny, metalurgii

i innych pożytecznych umiejętności,

które on z kolei przekazał ludziom”.

Zwracam tu uwagę sióstr na matema-

tykę i architekturę, bez której wolno-

mularstwo operatywne nie mogłoby

istnieć. Spójrzmy także na metalurgię.

W naszych rytuałach, mówiąc o naro-

dzinach metalurgii, sięgamy po posta-

cie biblijne, a to przecież tylko krok od

alchemii, i kilka kroków od alchemii

duchowej, rzadko kiedy kojarzonej

z imieniem Prometeusza. My jednak,

zważywszy na nazwę naszej loży, ten

wątek prometejskiego mitu akurat

powinnyśmy pamiętać.

Przejdę teraz do zasadniczego wątku,

czyli prometejskiego ognia, którego

konkretny kontekst często umyka.

Zaczęło się od problemu z oarami dla

bogów: „W Sykionie toczyła się dysku-

sja nad tym, którą część oarnego byka

należy przeznaczyć dla bogów, a którą

zachować dla ludzi. Poproszono Pro-

meteusza, by sprawę rozstrzygnął.

Poćwiartował on byka i uszył z jego

skóry dwa wory. Do jednego worka

włożył całe mięso, ale ukrył je pod

żołądkiem, najmniej atrakcyjną częścią

zwierzęcia; w drugim worku umieścił

kości ukryte pod grubą warstwą tłusz-

czu, po czym zwrócił się do Zeusa,

aby dokonał wyboru. Zeus łatwo dał

się oszukać i wybrał worek z kośćmi

i tłuszczem”. Ale na Prometeusza do-

słownie się wściekł, tym bardziej, że

on wyśmiewał go za plecami. I dlatego

właśnie Zeus postanowił nie dać lu-

dziom stworzonym przez Prometeusza

ognia. „Niech jedzą surowe mięso”

– zawołał.

Bardzo mnie zastanowił ten okrzyk

Zeusa. W historii ludzkości zdobycie

ognia i umiejętność jego krzesania

było tym samym, co wynalazek koła

czy odkrycie atomu, a może miało

jeszcze większe znaczenie. Jest teoria

we współczesnej nauce, że człowiek

stał się człowiekiem dzięki... jedzeniu,

a konkretnie pieczonemu na ogniu,

a potem gotowanemu (też na ogniu,

tyle że w garnkach) mięsu. Wzboga-

ciło to dietę o przetworzone, łatwo

strawne białko, czego gros poszło na

odżywianie ludzkiego mózgu. Mózg

zaczął rosnąć i mądrzeć. Wedle tej

teorii to nie praca, lecz ogień stwo-

rzyły prawdziwego, współczesnego

człowieka.

Wracamy do Prometeusza. Jak ob-

szedł klątwę Zeusa? Znowu o po-

moc poprosił Atenę, która schodami

kuchennymi wpuściła go na Olimp,

gdzie zapalił pochodnię od ognistego

rydwanu boga słońca Heliosa, odłamał

kawałek żarzącej się głowni i wrzucił

do pustego wnętrza olbrzymiej łodygi

kopru. Następnie zgasił swą pochod-

nię i niezauważony przez nikogo poda-

rował ludziom ogień. Zeus zaprzysiągł

zemstę… i przykuł nagiego Prome-

teusza do słupa w górach Kaukazu,

gdzie głodny sęp wyżera mu przez

cały dzień wątrobę, męczarniom zaś

jego nie ma końca, ponieważ co noc,

















Mity greckie

P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j

14 L U d z i e – M i T y – i d e e

kiedy Prometeusz marznie straszliwie,

wątroba mu odrasta. Miał tak cierpieć

30 tys. lat, cierpiał tylko 30, po tym jak

Herkules zabił strzałą z łuku zesłanego

przez Zeusa sępa.

histOria nazwy

prOmetei

Nazwę dla naszej loży, PROME-

TEA, wymyśliła siostra Ka-

mila, tak samo jak trójkątny kształt

i szczegóły naszego lożowego medalu.

Napisała też ręcznie na kartkach zwy-

kłego zeszytu uzasadnienie dla obu.

Ja potem redagowałam dokumenty,

dodając wnioski wypływające z na-

szej dyskusji. Zachował się w moich

zbiorach PROJEKT dokumentu lo-

żowego, szykowanego na zapalenie

świateł, zatytułowany „PROMETEA

– pierwsza loża kobieca”. „Nazwa loży

PROMETEA bezpośrednio nawiązuje

do mitu prometejskiego. Pragniemy

jako masonki przyczynić się do po-

prawy świata, szerzyć idee Wolności,

Równości i Braterstwa. Wierząc w na-

sze idee, nie możemy zniechęcać się

trudnościami i przeszkodami. Chcemy

być wytrwałe i cierpliwe; śmiałe i prze-

widujące [Prometeusz w języku greckim

znaczy właśnie przewidujący, wys.]. Jest

jednak coś więcej w tej nazwie. Zale-

dwie mała część światowej masonerii,

tej o zabarwieniu liberalnym, uznaje

prawo kobiet do bycia masonkami.

Dla większości światowych obediencji

wolnomularskich jesteśmy «maso-

nerią nieregularną», w domyśle – tą

gorszą. PROMETEA ma nieść światło

także i tam, do naszych braci. Bowiem

Wolność – Równość – Braterstwo

są ideami uniwersalnymi, ogólno-

ludzkimi, nie są «przyznane» tylko

mężczyznom”.

Do nazwy naszej loży raz jeszcze,

jak pamiętam, nawiązałyśmy bezpo-

średnio w zbiorowej desce lożowej,

napisanej w roku 2005, a zatytuło-

wanej „Zadania wolnomularstwa

w kształtowaniu postaw zaangażowa-

nych”. Cytuję: „Nazwa naszej Loży –

Prometea, której pięciolecie będziemy

obchodzić na początku listopada br.,

bezpośrednio nawiązuje do Mitu Pro-

metejskiego, do Światła, które chce-

my nieść, oświetlając najpierw swoje

nieraz mroczne wnętrze, aby potem

rozświetlać drogę innych, bliższych

i dalszych nam ludzi. […] Nawiązując

do tytułu tej deski, zadajmy pytanie:

czym w ogóle jest zaangażowanie?

Zaangażowanie jest przeciwieństwem

obojętności. Jeśli tak, to nie można

być zaangażowanym we wszystko.

Konieczny jest wybór pól zaangażo-

wania czy też spraw, w które się anga-

żujemy. Takich wyborów dokonujemy

codziennie, w różnych sytuacjach

życiowych. Nam, masonom, chodzi

głównie o zaangażowanie w sprawy,

które bezpośrednio dotyczą naszego

systemu wartości. Są one Światłem,

które zgodnie z przesłaniem naszego

rytuału i zadaniami wolnomularstwa,

chcemy nieść do świata profańskiego.

Czym jest więc owo Światło? To

światło to cała nasza wiedza wolno-

mularska. Wiedza, którą wypraco-

wujemy w Świątyni, stosując metodę

rytuału i symboliki. Kształtujemy,

czyli ociosujemy nasz kamień. Wszyst-

ko, co przeżywamy podczas naszych

prac; symbole, wymiana myśli, gestów

i uczuć składają się na rodzaj specycz-

nego poznania, poznania ezoteryczne-

go – wewnętrznego. W procesie tym

poznaniu intelektualnemu towarzyszy

przeżycie duchowe. Przeżycie to doko-

nuje się w grupie, wśród sióstr i braci,

tworząc to, co zwykliśmy nazywać

egregorem, czyli klimatem duchowym,

specyczną atmosferą loży. To dzięki

tej wspólnej wartości dodanej, która

powstaje z kumulacji indywidualnych

doznań i energii elementarnych, silniej

kształtujemy nasze postawy, którymi

emanujemy na zewnątrz w różnych

sferach naszego zaangażowania. Na

zakończenie naszych prac wypowia-

dane są słowa: Aby to Światło, któ-

re oświecało nasze prace pozostało

w nas; tak, abyśmy kontynuowało

na zewnątrz dzieło rozpoczęte w tej

Świątyni, lecz żeby nie było ono do-

stępne oczom profanów.

Ale w jaki sposób można nieść to

światło na zewnątrz, skoro nie działa-

my jako organizacja? Może to uczynić

każdy indywidualnie, przenosząc tę

wiedzę i wartości do życia profańskie-

go, do wszystkich tych sfer, w których

działamy, począwszy od rodzinnego,

sąsiedzkiego, towarzyskiego, aż po

wyższe piętra organizacji społecznej

i politycznej. To światło ma być jednak

niedostępne oczom profanów. Ma

być dyskretne tak, aby źródła jego

inspiracji pozostały nieujawnione”.

Tyle fragmenty deski lożowej sprzed

9 laty. Wracając do naszego mitu pro-

metejskiego: gdyby w pełni spełnić

jego postulaty, musiałoby być tak, że

Prometeusz wykrada bogom ogień

i jednocześnie wymazuje swoje imię

z historii. Zadam pytanie: Jak być

zatem i nie być Prometeuszem jed-

nocześnie? – a tak nam robić wypa-

da zgodnie z zasadami zachowania

tajemnicy masońskiej.

hermes

Pozwólcie siostry, że sięgnę znów

do mitologii. Jednym z wysoce

obrotnych bogów na Olimpie był Her-

mes, przedstawiany często ze skrzy-

dełkami u nóg, bóg wszędobylski,

wykorzystywany często przez Zeusa

do spraw niemożliwych. Dodajmy, że

Hermes był synem Zeusa z nieprawe-

go łoża. Jego matką była córka Atlasa,

jak pamiętamy, brata Prometeusza.

Zatem Prometeusz był dla Hermesa

stryjem. To swemu boskiemu ojcu

Zeusowi mały Hermes miał powie-

dzieć: „Uczyń mnie swoim heroldem,

ojcze, a wówczas będę odpowiadał za

całość wszelkiej niebieskiej własności,

nigdy nie będę kłamał, chociaż nie

mogę obiecać, że zawsze będę mówił

całą prawdę”…

Kupcy wzięli Hermesa za swego pa-

trona, ale nie tylko oni. Gdy kontakty

Greków z Egiptem stały się silniejsze,

Hermes pojawił się i tam, w ciągu wie-

lu wieków zlał się z egipskim otem.

Gdy po podbojach Aleksandra Wiel-

kiego nastały czasy hellenizmu, a jego

najwybitniejszym ośrodkiem stała się

Aleksandria, jako tygiel religijno-inte-

lektualny, tam właśnie skonstruowano

mityczną postać Hermesa Trisme-

gistosa, czyli Hermesa po trzykroć

Wielkiego, tam nastąpił rozkwit myśli

„hermetycznej”. Jak pisze w znakomitej

książce W kręgu Hermesa Trismegistosa

W o l n o m u l a r z P o l s k i z i m a 2 0 1 4 / 2 0 1 5 • n u m e r 6 1

L U d z i e – M i T y – i d e e

(Biblioteka Hermaionu, Wydawni-

ctwo OKULTU Darka Misiuny)

prof. Kazimierz Banek: „Tak oto po-

wstało bóstwo ezoteryczne oraz ezote-

ryczne ugrupowanie jego wyznawców,

poszukujących kultu indywidualnego

i prywatnego, nieuwikłanego w sferę

polityki i państwa, lecz umożliwia-

jącego zgłębianie wszelkich, nawet

największych tajemnic dotyczących

Boga, Świata i człowieka”. Tak narodził

się h e r m e t y z m.

hermetyzm

„H

ermetyzm, tak jak zresztą cały

neoplatoński nurt w nowo-

żytnej myśli europejskiej, posługiwał

się symboliczną formą opisu świata.

Wiązał się on bezpośrednio z «ta-

jemnym» charakterem hermetycz-

nej heterodoksji, z przekonaniem, iż

prawdziwa wiedza o Bogu i człowieku,

o zachodzących między nimi związ-

kach, zastrzeżona jest dla godnych

jej przyjęcia, dla «wybranych»”. To

nie jest ciąg dalszy wywodu profeso-

ra Panka, lecz naszego brata profe-

sora Tadeusza Cegielskiego w jego

sztandarowej pozycji sprzed 20 lat,

pt. Ordo ex Chao (Porządek z cha-

osu). Podkreśla on, że „w ocjalnej

wykładni zasad obediencji [Wielkiej

Loży] hermetyzm zajmował poczes-

ne miejsce już od 1723 r., to jest od

czasu ogłoszenia opracowanych przez

Jamesa Andersona (ok. 1680-1739)

pierwszych konstytucji wolnomular-

skich”. Prof. Cegielski pisze dalej, że

podjęta przez niego dyskusja o roli

hermetyzmu w masonerii „ma prze-

cież na celu nie tylko wydobycie na

światło dzienne określonej prawdy

historycznej; sądzimy – konkludu-

je – że pominięcie hermetycznego

nurtu w dziejach wolnomularstwa

spekulatywnego uniemożliwia pra-

widłową ocenę rozlicznych funkcji –

etycznych, politycznych, religijnych

i psychologicznych – jakie nowy typ

masonerii wypełnił w skompliko-

wanej rzeczywistości brytyjskiej

początku XVIII wieku”. (Tadeusz

Cegielski, ORDO EX CHAO, War-

szawa 1994).

W historii wolnomularstwa tajem-

nice cechowe wolnomularzy opera-

tywnych zostały zatem wzmocnione

wszelakimi postaciami tradycji herme-

tycznej, i to różnorakiej: pitagorejskiej,

różokrzyżowej, alchemicznej wreszcie,

które tak szeroko i wnikliwie anali-

zuje prof. Cegielski. To od samego

początku współistniało z masońską



P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j

16 L U d z i e – M i T y – i d e e

tradycją prometejską: otwartego nie-

sienia Światła dla dobra całej ludzko-

ści, co ostatecznie znalazło swój wyraz

w trójczłonowym haśle: Wolność,

Równość, Braterstwo. Najdobitniej-

szym dotąd dziełem artystycznym,

wypływającym z tak rozumianego

prometeizmu masonerii, jest nowo-

jorska Statua Wolności, a właściwie

Wolność opromieniająca świat wy-

konana przez naszego brata Frédérica

Auguste’a Bartholdiego, podarowana

przez Francję Stanom Zjednoczonym

w stulecie zdobycia niepodległości

przez USA.

filOzOfia masOnerii

westiami zamknięcia i otwartości

warsztatów masońskich, metod

niesienia światła do świata profańskie-

go zajmował się także współczesny

lozof, nasz nieodżałowany brat pro-

fesor Andrzej Nowicki. Wygłosił na

ten temat w loży Europa deskę, którą

potem znacznie rozszerzył i wydał

17 lat temu jako Filozoę masonerii.

Podkreślił tam: „Cele masonerii to

poszukiwanie prawdy, podnoszenie

poziomu umysłowego ludzkości,

krzewienie idei masońskich żywym

słowem, drukiem, a przede wszystkim

własnym przykładem. [...] jak reali-

zować te cele, skoro w czasie inicjacji

składa się przysięgę, w której znajdują

się m.in. następujące słowa: «zobo-

wiązuję się bezwzględnie zachować

tajemnicę masońską, nigdy nie mówić

ani nie pisać o tym, co mógłbym zo-

baczyć czy usłyszeć, a co dotyczyłoby

masonerii».

Jak krzewić idee masońskie, nie

ujawniając tego, czego dowiedzieli-

śmy się, uczestnicząc w pracach loży?

Jak oświecać ludzi, jak podnosić ich

poziom umysłowy, ukrywając przed

nimi wiedzę tajemną? Wielu myśli-

cieli masońskich zwracało uwagę

na tę sprzeczność, twierdząc, że

ukrywanie prawdy jest niemoralne

i sprzeczne z zasadami etycznymi

masonerii [podkr. wys.]. Wyciągali

stąd wniosek, że przysięga masońska

jest staroświeckim przeżytkiem i nale-

ży ją usunąć z obrzędów masońskich,

publicznie oświadczając, że masoneria

nie ma nic do ukrycia”.

Brat Nowicki rozważa następnie

trzy obszary owej wiedzy masońskiej:

pierwszy – obejmujący adresy lóż i na-

zwiska członków, drugi – dotyczący

„celów i zadań masonerii, jej zasad

etycznych, modelu stosunków między

ludźmi i między narodami, sposobu

rozumienia haseł Wolności, Równości

i Braterstwa”, oraz trzeci – dotyczący

form obrzędów oraz ukrytego znacze-

nia symboli wskazujących na istnie-

nie „tajemnej wiedzy”. Konkluduje

wreszcie: „Cele masonerii i jej zasady

etyczne nie mogą być przedmiotem

tajemnicy masońskiej, wręcz przeciw-

nie, każdy mason jest zobowiązany do

ich rozkrzewiania i wyjaśniania. Co do

trzeciego obszaru należy uwzględnić

fakt, że to, co dotyczy formy obrzędów

masońskich, inicjacji, wystroju lóż,

stopni masońskich itd. było wielokrot-

nie opisywane, znajduje się w licznych,

łatwo dostępnych drukowanych wy-

dawnictwach, a więc nakaz zachowa-

nia tajemnicy nie ma w tej dziedzinie

większego sensu, skoro każdy może

pójść do biblioteki i w ciągu paru go-

dzin zaspokoić własną ciekawość”.

Słowa te prof. Nowicki pisał w latach

90. ub. wieku, jeszcze przed erą Inter-

netu. Dzisiaj jego słowa o „pójściu

do biblioteki” stają się ciut anachro-

niczne, pokawałkowaną wiedzę na

wszystkie możliwe tematy zdobywa się

bowiem w Internecie. Sprawdziłam na

przykład, że sformułowanie „inicjacja

masońska” daje w google’u prawie 10

tysięcy odniesień, a wpisanie słów

„tajemnica masońska” daje wynik 10

razy „lepszy”, czyli 100 tysięcy!

kOnkluzja

zy można zatem w ogóle zrezyg-

nować z masońskiej tajemnicy

i pozostać masonem czy masonką?

Moim zdaniem – nie. Od ścisłego

hermetyzmu z jednej strony do idei

prometejskiej z drugiej rozciąga się

całe spektrum idei i poglądów. Każda

z nas może umieścić się na tej osi. Ta-

kiemu wzajemnemu współistnieniu,

przenikaniu się i walki w wolnomu-

larstwie idei hermetycznej i prome-

tejskiej bliskie, choć nie tożsame jest

podejście wybitnego Polaka, pastora

i wolnomularza Karola Seriniego,

który pisał przed wojną w swej pracy

pt. Symbol w wolnomularstwie: „Duch,

wieczny rewolucjonista, stale niszczy

formy, w których się wypowiada, lecz

bez nich nie może się obejść, o ile nie

ma zgładzić samego siebie. Wszyst-

kie tarcia, niesnaski, walki i rozłamy

w wolnomularstwie tu miały i zawsze

mieć będą swe źródło. [...] wolnomu-

larstwo proklamuje wolność ducha

przy zachowaniu trwałości formy,

z czego wynika nieuchronna walka

między wolnością ducha i autorytetem

formy. Zadaniem każdego pokole-

nia wolnomularskiego jest dążyć do

syntezy tych dwu pierwiastków. Do

harmonii przy bezwzględnym zacho-

waniu tezy zasadniczej – humanita-

ryzmu”.

Myślę, że tak jak pisał Karol Seri-

ni, Duch (choć może nie „Święty”)

Prometeusza i Hermesa Po Trzykroć

Wielkiego stale jest obecny w naszym

lożowym życiu. I każdy z nas, maso-

nów i masonek, ma cząstkę w sobie

boga i tytana starożytnej Hellady.

Ile ujawnić? Ile zataić? Ile przeżyć?

Ile światła i w jaki sposób przekazać

dalej, do świata profańskiego? – na

te pytania odpowiada sobie każde

pokolenie wolnomularzy. Za każdym

razem działamy w zmieniającym się

płynnym świecie. I jak te boje na

wzburzonym oceanie – że posłużę się

obrazem, który przedstawiłam w loży

Gaja Aeterna, po desce naszej siostry

pt. GAJA W PONOWOCZESNO-

ŚCI – jesteśmy mocno przywiązani

do naszej tradycji, ale lina łącząca nas

z podłożem nie jest sztywnym prętem,

lecz elastycznym wiązaniem; sztyw-

ny pręt nie wytrzymałby tak silnych

napięć. Możemy być pewne siły tego

wiązania, bo z jednej strony trzyma

go Prometeusz, a z drugiej Hermes

Trismegistos. Nie zawiodą nigdy, ale

tylko wówczas, gdy – paradoksalnie

– będą występować pospołu.

Mirosława Dołęgowska-Wysocka

Deska wygłoszona podczas uro-

czystych prac Sz... L... Prometea na

Wsch... Warszawy 4 listopada 2014 r.

W o l n o m u l a r z P o l s k i z i m a 2 0 1 4 / 2 0 1 5 • n u m e r 6 1

L U d z i e i i d e e

yty idealne są wieczne, to znaczy, że nigdy nie były

stworzone ani nie mogą ulec zniszczeniu. Ludzka

prawda, doskonaląc się, przechodzi kolejno przez

kilka stopni. Są to: denicja, czyli nazwa osadzona wśród

innych nazw, obraz, wiedza i stanowiąca granicę ludzkiego

poznania idea. Ten ostatni, najwyższy stopień, dostępny

jest tylko dla lozofów, czyli mędrców.

Według Platona istoty ludzkie od reszty świata mate-

rialnego różni to, że mają duszę, która pochodzi wprost

ze świata idei. W świecie tym posiadła dusza wiedzę do-

skonałą, ale w chwili uwięzienia w materialnym ciele

utraciła ją i od chwili narodzin człowieka skazana jest na

jej mozolne przypominanie poprzez studiowanie samej

siebie. Pomaga jej w tym edukacja polegająca na dialogu

ucznia z nauczycielem – źródłem wtajemniczenia w istotę

analizy i syntezy pojęć, tworzenie tez i antytez oraz ich

przyjmowanie bądź odrzucanie. Platon twierdzi, że praw-

da jest odpowiedniością między rzeczą a wewnętrznym

stanem umysłu, czyli rozumieniem. Jako pochodna rze-

czywistości, przeltrowana przez zmysły, prawda może

być niekompletna, zmienna i niedoskonała.

Te trzy poważne ułomności są powodem rozterek prze-

żywanych na przestrzeni dziejów przez wszystkich ludzi

myślących, od tzw. zwykłych śmiertelników poczynając,

a na wielkich uczonych kończąc.

1. Niekompletność prawdy bierze się stąd, że ludzie od-

bierają bardzo wąskie pasmo bodźców. Wszystkie narządy

zmysłów razem wzięte, wzmocnione przez najczulsze

sztuczne detektory, docierają do znikomej cząstki rzeczy-

wistości, tak małej jak fragment słonia oglądanego z bliska

przez przysłowiową dziurkę od klucza.

2. Zmienności prawdy sprzyja dominująca od stuleci

koncepcja poznania, według której nauka jest deniowa-

na jako skuteczna metoda ograniczania fałszywej wiedzy

o rzeczywistości. Wynika stąd, że uczeni permanentnie

i świadomie posługują się prawdami tymczasowymi, obo-

wiązującymi tylko dopóty, dopóki nie zostaną obalone.

3. Niedoskonałość ludzkiej prawdy wynika natomiast

z tendencyjności procesów przechowywania i przetwa-

rzania danych przez mózg.

ak więc, jako psycholog, nie mam żadnych wątpliwości

co do tego, że nazywanie prawdą tego, co ludzie, nie

pomijając szeroko rozumianych nauczycieli, mają w głowach

jest nadużywaniem pojęcia prawdy, a zwłaszcza Prawdy

Absolutnej, do której umysł ludzki nigdy nie dociera, choć

może się do niej zbliżać, szukając jej zarówno na zewnątrz,

jak i wewnątrz siebie.













dOBrO, piĘknO, prawda

O Ocenianiu prawdziwOści

ludzkich Odkryć i teOrii

Powiedz mi, a na pewno zapomnę, pokaż, a jest szansa,

że zapamiętam. Pozwól przeżyć, a będę pamiętał całe życie.

Konfucjusz

P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j

18 L U d z i e i i d e e

ako wolnomularka umieszczająca Prawdę wśród najwy-

żej cenionych wartości sadzę, że dążenie do osiągnięcia

coraz wyższych poziomów wtajemniczenia jest powin-

nością każdego człowieka. Prawda jako autonomiczny cel

jest potrzebna jednostce ludzkiej jak woda i powietrze.

Umysł ludzki podtrzymuje dzięki niej swoje funkcje i nie

obumiera w trakcie niekończącej się wędrówki ku Światłu.

Prawda i Mądrość nie istnieją poza człowiekiem, ale stają

się w nim, dopóki jego umysł zdolny jest do przeżycia

kolejnego wglądu lub olśnienia.

olnomularstwo nie zachęca do zdobywania wiedzy

„twardymi” metodami wypracowanymi przez

naukę, choć nie odwraca się plecami do jej zastanego

dorobku składającego się z uproszczonych i słabo zin-

tegrowanych zależności przyczynowych, czekających

w kolejce na wygaśnięcie swego „terminu ważności”.

Metody wolnomularskie nie przynoszą tak szybkich

i efektownych rezultatów jak laboratoryjne eksperymenty,

są bardziej „miękkie” i zawodne. Ale też nie opierają się

na zredukowanym i odczłowieczonym oglądzie rzeczy-

wistości, świadczącym przede wszystkim o zagubieniu

się badaczy w rytuałach obiektywizmu. Naturalną pod-

stawę wszelkiego ludzkiego poznania, nawet tego, który

uzyskujemy w wyniku najdokładniejszych pomiarów,

stanowi używana od wieków metoda introspekcji. Samo

to, że wskazania aparatury badawczej odczytywane są

przez ludzi, wprowadza rozbieżności sądów i nieporo-

zumienia. A może wiara w możliwość dotarcia człowieka

do prawdy nieskażonej nim samym jest iluzją? Zależy,

jak się ją traktuje.

W odróżnieniu od psychozyków wolnomularze nie sto-

sują introspekcji jako metody studiowania elementarnych

zjawisk świadomości, ale traktują ją jako główną metodę

odkrywania własnego wnętrza na drodze do samodo-

skonalenia. Postępują w sposób, który Antony de Mello

opisuje następująco:

Uczeń prosił o słowo mądrości. Mistrz rzekł:

– Idź, usiądź w swojej celi, a ona nauczy cię mądrości.

– Ale ja nie mam żadnej celi. Nie jestem mnichem.

– Ależ masz ją. Wejrzyj w siebie!

ednym ze sposobów dochodzenia do prawdy jest we-

dług Platona percepcja obrazów ulokowana powyżej

nazywania i deniowania. I nie bez przyczyny, albowiem

według artystów, a zwłaszcza malarzy i graków, „obraz

wart jest tysiąca słów”. Określenie to dotyczy wszelkich

obrazów zjawisk – zarówno zewnętrznych, jak i dostrze-

żonych wewnątrz siebie. Szczególnego znaczenia nabierają

one wtedy, kiedy stają się symbolami, czyli gdy zjawiska

przekształcają się w wyobrażenia należące do pewnego

społecznego kręgu.

Bardzo bogata i wyranowana symbolika wolnomularska

jest, podobnie jak introspekcja, zarówno przedmiotem

badania, jak i metodą docierania do prawdy. Jest to meto-

da alternatywna w stosunku do naukowej, obywająca się

bez abstrahowania, czyli odrywania uzyskiwanej wiedzy

od czasowo-przestrzennych okoliczności jej nabywania,

a także od naturalnego kontekstu emocji i innych przeżyć.

Tu można by zacytować Konfucjusza: Powiedz mi, a na

pewno zapomnę, pokaż, a jest szansa, że zapamiętam. Pozwól

przeżyć, a będę pamiętał całe życie. Wolnomularz, wstępując

na drogę doskonalenia, poszerza wiedzę na temat symboli,

docierając do ich coraz głębszego znaczenia wykraczające-

go daleko poza doświadczenie zmysłowe, nawet wsparte

myśleniem logicznym.

olę spoiwa odgrywa w tym procesie intuicja, psycho-

logicznie określana jako niezróżnicowana i niepowta-

rzalna masa indywidualnego doświadczenia zapisanego

w ciele człowieka wraz z kontekstem. Nie bez powodu

użyłam tu słowa „ciało”, ponieważ wolnomularstwo to

także kroki i gesty w odpowiednich kierunkach, obco-

wanie z różnymi przedmiotami, mówienie lub milczenie.

Jest to także uczestnictwo w ceremoniach przypomina-

jących starożytne misteria, którym towarzyszyła zawsze

muzyka, według Platona dyscyplinująca uczestników

emocjonalnie i służąca tworzeniu i podtrzymywaniu

więzi. Tę samą funkcję pełni ona w wolnomularstwie.

A bywa to muzyka komponowana na jego potrzeby

przez mistrzów najwyższej próby. Za pośrednictwem

harmonijnych ruchów przekazywane są wzorce napięć

mięśniowych, nie zawsze rejestrowane w świadomości,

ale stanowiące istotny składnik światopoglądu jednostki,

jak np. gest „do porządku” odmienny dla różnych stopni

wtajemniczenia.

isteria starożytne, związane z kultem religijnym,

dostępne dla osób wtajemniczonych, odprawiane

były przy śpiewie, tańcach i spektaklach, przedstawia-

jących mity opisujące dzieje czczonych w ten sposób

bóstw. Celem misteriów było osiągnięcie wyzwolenia

przez odrodzenie duchowe. Analogiczną funkcję pełni

inicjacja wolnomularska, której symbolika obejmuje całe

przejście od profana (zaczynające się w podziemiu) do

wolnomularza, który jako uczeń może, milcząc, oglądać

Światło z perspektywy Północnej Kolumny.

Symbole służące zarówno odsłanianiu, jak i ukrywaniu

zjawisk, są z natury swej wieloznaczne, ale pozwalają

dostrzegać w tym samym czasie przeciwstawne, jak dwie

strony lustra, aspekty rzeczywistości i myśleć twórczo,

opierając się na analogiach. W ten sposób tworzy się tole-

rancja na różnice i sprzeczności, oraz szansa na znalezienie

w dłuższym czasie rozwiązań lepszych, czyli bliższych

prawdy, choć oczywiście, niedoskonałych.

Powiedziałam

Deska wygłoszona w Sz... L...

Gaja Aeterna 13 września 2014 r.

W o l n o m u l a r z P o l s k i z i m a 2 0 1 4 / 2 0 1 5 • n u m e r 6 1

S e K r e T y w a r S z T a T U

Droga siostro,

witamy Cię serdecznie

w gronie sióstr naszej

Szanownej Loży. Jesteś

nowym ogniwem w łańcuchu. Od

dziś pójdziemy razem.

Wstąpiłaś na drogę inicjacyjną. Nie

jest to droga łatwa. Inicjacja, którą prze-

chodziłaś, próby, którym zostałaś pod-

dana, w sposób symboliczny ukazują tę

właśnie marszrutę. Jest ona na początku

wyboista, stopy mogą być poranio-

ne, uszy ogłuszone od jazgotu świata,

który mówiąc do nas tak głośno i tak

wiele, nie mówi często o rzeczach dla

Człowieka najistotniejszych: o Praw-

dzie, o Pięknie, o Dobru, Braterstwie

i Miłości. O tych wartościach mówimy

w naszej Loży. Mówimy, jak żyć godnie

w zgodzie ze sobą i drugim Człowie-

kiem, budując symboliczną Świątynię

Ludzkości.

Różnymi mówimy o tym słowy; bo

każda z nas jest inna, każda jest war-

tością samą w sobie. Pamiętaj, że nasze

różnice nas wzbogacają, nie rozdzielają.

Lecz na początku tej drogi Ty, droga

siostro, mówić nie będziesz. Przez dłu-

gie miesiące będzie Cię obowiązywać

zasada milczenia. Milczeć nie jest łatwo,

gdy się jest przyzwyczajonym mówić,

mówić, mówić... A u nas na początku

trzeba milczeć. Nie jest to jednak bierne

milczenie.

Słuchaj uważnie tego wszystkiego,

co będę mówiły inne siostry, każda

w swoich stopniach i urzędach. Wsłu-

chuj się w słowa naszych desek, poznasz

wtedy nasz masoński sposób dyskursu

ze światem. Wsłuchuj się uważnie w sło-

wa naszego rytuału – ma on wiele do

powiedzenia nie tylko o zasadach prac

lożowych, ale mówi też o sprawach bliż-

szych i dalszych, w czasie i przestrzeni,

dotyka spraw ducha i spraw ciała.

Wsłuchaj się siostro także w siebie

samą. Co mówi Twój głos wewnętrz-

ny, czemu się chce sprzeciwić, a co

zaaprobować, wsłuchuj się, co mówi

Twoje ciało ubrane w prostą, czarną

suknię, w białe rękawiczki i uczniow-

ski fartuszek. I na czas pobytu w loży

zapomnij o świecie zewnętrznym, jego

ważnych prawach i sprawach. Znalazłaś

się tutaj, aby ponownie się narodzić dla

tego świata, aby spojrzeć nań nowym

okiem i usłyszeć po nowemu.

W loży dostaniesz wskazówki, ale

iść drogą masońską musisz już sama,

posługując się jak kompasem swoim

umysłem, sumieniem, intuicją, mając

za symboliczne narzędzia pion, cyrkiel

i kątownicę. Wszystkie pomożemy Ci

na tej drodze, ale dokąd nią zajdziesz,

zależy od Ciebie samej.

Witając Cię raz jeszcze w naszym

gronie, pragnę zacytować fragmenty

słynnej Dezyderaty, którą przed ponad

80 laty napisał nasz brat, amerykański

wolnomularz Max Ehrmann:

Krocz spokojnie wśród zgiełku i po-

śpiechu, i pamiętaj, jaki spokój może

być w ciszy.

Tak dalece jak to możliwe, nie wyrzeka-

jąc się siebie, bądź w dobrych stosunkach

z innymi ludźmi. Prawdę swą głoś spokoj-

nie i jasno, słuchając też tego, co mówią

inni: nawet głupcy i ignoranci, oni też

mają swą opowieść. Jeżeli porównujesz

się z innymi, możesz stać się próżny lub

zgorzkniały, albowiem zawsze będą lepsi

i gorsi od ciebie.

[...]Bądź sobą, zwłaszcza nie zwalczaj

uczuć. Nie bądź cyniczny wobec miłości,

albowiem w obliczu wszelkiej oschłości

i rozczarowań jest ona wieczna jak trawa.

Przyjmuj pogodnie to, co lata niosą, bez

goryczy wyrzekając się spraw młodości.

[...] Jesteś dzieckiem wszechświata i nie

mniej niż drzewa i gwiazdy masz prawo

być tutaj. I czy jest to dla ciebie jasne,

czy nie, wszechświat jest taki, jaki być

powinien.

Tak więc żyj w pokoju z Bogiem, cokol-

wiek myślisz o Jego istnieniu, czymkolwiek

się trudnisz i jakiekolwiek są twoje prag-

nienia. W zgiełku ulicznym i zamęcie

życia zachowaj pokój ze swoją duszą.

Z całym swym zakłamaniem, znojem

i rozwianymi marzeniami ciągle jeszcze

ten świat jest piękny.

Bądź uważny. Staraj się być szczęśliwy.

Powiedziałam

S... Mówczyni

mOwa pOwitalna

s... mówczyni pO ceremOnii

inicjacji wOlnOmularskiej



P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j

20 S P O T K a n i a

r... Andrzej Nowicki powiedział kiedyś, że aby zostać

wolnomularzem, trzeba nim już być. Faktycznie,

trudno wyobrazić sobie sytuację, w której ktoś, kto nie

zna i nie podziela ideałów masonerii, zapragnął do niej

wstąpić (choć, rzecz jasna, nie można wykluczyć mo-

tywacji mało wolnomularskich, podpowiadanych przez

stereotypy krążące po świecie). Wszelako równie trudno

wyobrazić sobie sytuację, w której ktoś pragnie inicjacji,

a jest przekonany, że wie już wszystko, że nie potrzebuje

pracować nad sobą, ociosywania kamienia egzystencji.

Moja droga ku ideałom wolnomularskim nie jest ani

prosta, ani oczywista. Jest raczej tak, że potrzebowałem me-

tanoi, by zrozumieć, że prawdziwa wspólnota, solidarność,

bliskość, braterstwo – za którymi tęskniłem, odkąd pamię-

tam – nie zaistnieją, jeśli nie będą wiązać się z otwartością,

tolerancją, równością i troską o ludzką wolność. Dawno,

dawno temu wierzyłem, że istnieją niezmienne algorytmy,

regulujące nasze myślenie i postępowania. Fundamentalizm

dawał mi poczucie bezpieczeństwa, spokoju, pozwalał mi

wciskać świat w matrycę czerni-bieli. Spokój ten okazał się

jednak złudny i upiorny w momencie, gdy uświadomiłem

sobie, że fundamentalizm, stawiając na miłość, pozwala

w jej imię krzywdzić. Miłość nie może istnieć bez wolności.

A nie ma wolności tam, gdzie podporządkowujemy się

ogłaszanym przez innych dogmatom, a więc tam, gdzie

nie może być równości.

II.

estem głęboko przekonany, że wolnomularstwo jest

dziś aktualne bardziej niż kiedyś. Stanowi bowiem

„trzecią drogę” między fundamentalizmem a zbyt łatwym,

nihilistycznym relatywizmem. Z jednej strony masoneria

podkreśla uniwersalny charakter takich ideałów, jak wol-

ność, równość, braterstwo, tolerancja, prawda, piękno czy

samodoskonalenie. Z drugiej strony wolnomularz wie, że

żaden z tych ideałów nie realizuje się tylko w jeden sposób,

a więc, że są one zarazem uniwersalne i zmienne. Ten

paradoks stanowi dla mnie centrum wolnomularskiego

doświadczenia – tym, co pozwala pracować nad sobą,

duchowo wzrastać, czy budować oraz umacniać więzi, jest

rytuał i symbol. Rytuał i symbol zaś wymagają osobistego

zaangażowania i osobistego doświadczenia. Nie mogą

istnieć bez bagażu naszych przeżyć, emocji, indywidual-

nej historii. Już to powoduje, że wartości, choć wspólne,

uobecniać się będą w sposób niepowtarzalny. Stoi za tym

także arcyważne przekonanie, że człowiek z natury jest

racjonalny, społeczny i dobry. Tym samym może wzrastać,

potrzebuje tylko dobrych narzędzi doskonalenia się, a nie

procedur tresury.

III.

Winston Churchill napisał, że „im dalej wstecz spo-

glądamy, tym bardziej widzimy przyszłość”. Myślę,

że słowa te oddają ducha wolnomularskiego. Masoneria

nie istnieje bowiem w oderwaniu od swojej tradycji. Za-

miera jednak zawsze wtedy, gdy nie tłumaczy tej tradycji

na język przyszłości.

Na dwa elementy wolnomularskiego stosunku do tradycji

warto zwrócić uwagę.

Primo, masoneria nie uchyla się przed rzetelnym badaniem

swoich początków. Masonolodzy skrupulatnie analizują do-

















czy wartO

Być dzisiaj

wOlnOmularzem?

B r ... M a r C i n M . B O G U S Ł a w S K i

W o l n o m u l a r z P o l s k i z i m a 2 0 1 4 / 2 0 1 5 • n u m e r 6 1

S P O T K a n i a

kumenty, odsłaniają mechanizmy, które stały za powstaniem

lóż, dystansują się wobec założycielskich legend i mitów.

Wewnętrzną troską wolnomularstwa jest zatem dbałość

o to, by nie zakłamywać świadomości. Dzięki temu maso-

neria nie boi się odwoływać do symboli, alegorii i metafor

o rodowodzie znacznie starszym niż sam „ruch lożowy”.

Historyczna rzetelność pozwala na to, by w sposób wolny

korzystać z pełnego potencjału tych znaków, „jako ruch

inicjacyjny, nie potrzebuje dla swojego uwiarygodnienia

dowodu historycznej ciągłości z bliższą lub dalszą starożyt-

nością. Odróżniamy bardzo wyraźnie warstwę historyczną od

mityczno-inicjacyjnej. Ruch nie musi historycznie i w sposób

udokumentowany wywodzić się z pewnych wcześniejszych

tradycji, aby przenosić jego «ducha»”1.

Pięknym wyrazem tego podejścia jest praca br... Tade-

usza Cegielskiego zatytułowana Księga Konstytucji 1723

roku i początek wolnomularstwa spekulatywnego w Anglii.

Tekst tzw. Konstytucji Andersona (w wersji oryginalnej

i tłumaczeniu) opleciony tu został studiami i komentarzami

odsłaniającymi ideowe zaplecze wolnomularstwa. Cegielski

drobiazgowo przybliża proces, który spowodował, że Kon-

stytucje stały się „masońską biblią”. Nie boi się pisać o grze

nie zawsze chlubnych interesów, odnotowuje dwuznaczne

posunięcia Andersona w kwestii dawnych dokumentów

lożowych, tłumaczy zapisy Konstytucji, które trudno

zrozumieć, nie znając kontekstu, w jakim powstały, pisze

o związkach masonerii z oświeceniem. Ani na moment

nie gubi z oczu sprawy najważniejszej – wolnomularskich

ideałów, których blask migoce na kartach książki coraz

pełniejszym blaskiem.

Secundo, nieustanny namysł nad tradycją nie jest wartością

samą w sobie. Służy raczej przyszłości i teraźniejszości.

Widać to na kartach książki Cegielskiego, gdy pisze

o XVIII-wiecznym procesie przekształcania się wolno-

mularstwa w ruch duchowy.

Także dziś wolnomularstwo stoi przed potrzebą wyraże-

nia swoich ideałów w nowy sposób, w aktualnym języku.

IV.

Potrzebne jest dzisiaj ponowne przemyślenie tego, czym

jest wspólnota i solidarność. Kulturze rozpanoszonego

indywidualizmu i atroi więzi masoneria może przywrócić

takie wartości, jak solidarność, w tym międzypokoleniowa,

życzliwość, wrażliwość społeczna czy lantropia. Będą

one tym bardziej wiarygodne, im bardziej wyrastać będą

z życia lóż. Stoimy jednak w sytuacji, gdy wspólnoty nie

da już sprowadzać się tylko do ludzi, gdzie współtworzą

ją artefakty, gdzie rośnie nasza świadomość relacji i zo-

bowiązań łączących nas z „naturą”. Jak takie poszerzenie

naszego świata wpływa na sens siostrzeństwa i braterstwa?

W jaki sposób zmienia sposoby naszego działania? Jak

przekształca widzenie świata? Jakie nowe formy odpo-

wiedzialności rodzi?

Potrzebne jest także ponowne przemyślenie tego, czym

jest tolerancja. Kulturze odradzających się fundamenta-

lizmów, kulturze hejtowania i trollowania trzeba przeciw-

stawić kulturę dialogu, różnorodności, budowania. Jak to

zrobić? Jak mówić? Jak działać?

Potrzebne jest w końcu przetłumaczenie na język współ-

czesności idei laickości państwa. To zadanie pilne, jako że

Polska nie przeszła owocnie przez proces sekularyzacji,

a już pojawiły się w niej stanowiska postsekularne. Sama

idea neutralności państwa jest przy tym dla wielu nie-

zrozumiała. Kojarzy się ją z ograniczeniem wolności (!),

antyreligijnym fundamentalizmem etc. Wolnomularstwo,

jak żaden inny ruch, ma szansę wykorzystać inspiracje

postsekularne na korzyść laickości. Pokazując laickość jako

źródło różnorodności postaw duchowych i jako warunek

autentycznego dialogu. Dając przykład braterstwa między

siostrami i braćmi, których stosunek do religii może być

skrajnie odmienny.

dtrąbia się dziś kolejne „post”. Mamy post-postmo-

dernizm, postpłciowość, postsekularyzm... Mamy

także posthumanizm i postczłowieka.

„Posthumanizm to idea przekroczenia granic człowie-

czeństwa. Pragniemy wiedzieć, kim jesteśmy, ale też kim

więcej możemy się stać. Chcemy w pełni zrealizować

swój potencjał, a potem go przekroczyć”2 – deklarują

posthumaniści.

Przyznam się szczerze, że boję się etykietowania. Boję się

także zbyt optymistycznego „przekraczania”, które może

okazać się społecznym eksperymentem o nieokreślonym

stopniu ryzyka. Ale boję się także dogmatycznego zamknię-

cia na to, co nowe. Boję się braku odwagi w stawianiu pytań

o to, co między naturą a kulturą, między naturą a techniką.

Wolnomularstwo jest szansą na budowanie posthumani-

zmu nie przeciw humanizmowi, ale poprzez poszerzenie

humanizmu. Jest szansą na tworzenie wspólnoty równych

podmiotów, w miejsce feudalnych relacji pasożytnictwa (jak

pisze Michel Serres). Jest szansą na budowanie duchowości

niezależnej od religii, ale nie wrogiej ani religijności, ani

ateizmowi. Jest szansą na zbudowanie platformy dialogu,

której dziś brakuje Polakom w sposób dramatyczny.

VI.

estem wdzięczny Siostrom i Braciom, Wielkiemu Ar-

chitektowi za to, że pozwolił mi odnaleźć mój warsztat.

A w nim chęć do wytężonej pracy. #

1. B. Szczęsny, Masoni a Templariusze – jako punkt wyjścia do dalekiej dygresji o inicjacji,

hp://izba-rozmyslan.blogspot.com/2010/02/masoni-templariusze-jako-punkt-wyjscia.html

2. posthumanizm.pl

P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j

22 L O ż a i S y M B O L

Pierwsza interpretacja do pewnego stopnia wspólna

środowiskom teistycznym, w tym chrześcijańskim

i konserwatywnym masońskim, chce widzieć

w Delcie symbol Absolutu albo Wielkiego Architekta

– wszechwiedzącego, panującego i czuwającego nad

światem. Spojrzenie liberalne – nie wypowiadając

się autorytatywnie na temat samego istnienia Wiel-

kiego Architekta – chce dostrzegać w niej przede

wszystkim doskonałość, wiedzę, poznanie. Uwa-

żam, że jest możliwe jeszcze inne podejście,

do pewnego stopnia łączące te poprzednie.

Wychodzi ono z założeń humanistyczno-

humanitarystycznych, a zatem świeckich

w tym sensie, że skoncentrowanych na

człowieku. Jednocześnie próba ta przej-

muje z części tradycji teistycznej to,

co w moim rozumieniu w niej naj-

cenniejsze.

Jeśli odłożymy na bok kwestię

realnego istnienia Wielkiego

Architekta czy też osobowej

Opatrzności, cóż nam pozo-

stanie z myślenia w katego-

riach potrzeby opieki na

światem i ludźmi? Myślę,

że niemało. Chcę tu na-

wiązać do liberalnej,

poseistycznej trady-

cji chrześcijańskiej,

która chce widzieć Boga jako pełną życzliwej troski

relację międzyludzką. Relację, związek, a nie osobę.

Mamy tu pierwiastek opatrznościowy, wszak ta relacja

jest opiekuńcza i pełna troskliwej uwagi. Jedno-

cześnie ta interpretacja podkreśla to, że nie mamy

innej czuwającej nad nami opatrzności ponad tę

braterską życzliwość, która jest pomiędzy nami.

A przynajmniej nic pewnego i wiarygodnego

o innej opatrzności niż braterska nie wiemy.

Ale jak się ma takie odczytanie Delty

Świetlistej do doskonałego poznania,

mądrości i wiedzy? Wydaje mi się, że

braterska życzliwość powinna być po-

strzegana jako jednocześnie początek

i koniec poznania ze zrozumieniem.

I tu znów pojawia się liberalna tra-

dycja chrześcijańska ze swoją wy-

rozumiałą i życzliwą troską bra-

terską, bez której wszystko inne

w życiu, także w życiu loży,

staje się „cymbałem brzmią-

cym i miedzią brzęczącą”

(to cytat z Pawła z Tarsu)

– pustką, czymś zewnętrz-

nym, zaledwie zmysło-

wym i pozbawionym

głębszej wartości. Jeśli

braterską, pomocną

życzliwość uznać za











delta

świetlista

pOznanie i wiedza

elta Świetlista, czyli oko zamknięte w trójkącie to symbol doskonałej opiekuńczej dalekowzroczności. To

także symbol wiedzy, poznania i mądrości – tej, która widzi, przewiduje, chroni. Lecz jednocześnie chodzi tu

o symbol podlegający interpretacjom dość od siebie różnym. Szczególne miejsce zajmują wśród nich interpretacje

nawiązujące do chrześcijaństwa. #

W o l n o m u l a r z P o l s k i z i m a 2 0 1 4 / 2 0 1 5 • n u m e r 6 1

S e K r e T y w a r S z T a T U









ryt i rytuał

w wOlnOmularstwie

acznijmy od rytuału. Zgodnie

ze słownikową denicją, jest

to zespół czynności, często

o głębokim znaczeniu symbolicznym,

nawiązującym do danej kultury, który

przez swoją powtarzalność w określo-

nej sytuacji stopniowo tworzy zwyczaj.

Rytuał jest stosowany w celu wywoła-

nia uroczystej, podniosłej atmosfery –

tworzy więc pewien obszar przestrzeni

i czasu uświęconego (sacrum).

Ten opis bardzo pasuje do rytuału

wolnomularskiego. Jak wiadomo, ma-

soni podczas prac powinni zachowy-

wać się według określonych przepisów.

Rytuały prac loży zależą od jej stopnia:

uczniowski, czeladniczy, mistrzow-

ski, i nawiązują do symboliki z nim

związanej. Cel stosowania rytuału jest

jednak zawsze ten sam – podkreśle-

nie, że nie znajdujemy się w „świecie

profańskim”, ale w masońskiej loży,

a więc w sferze sacrum. Znajomość

rytuału i jego dokładne przestrzeganie

należy z pewnością do kanonu cnót

wolnomularskich.

Z kolei ryt w masonerii oznacza

szczególną tradycję interpretacji

podstawowych wartości masońskich.

Kształtowanie się rytów rozpoczęło

się w chwili poszukiwania głębszych

dodatkowych znaczeń fundamentów

masonerii, takich jak tolerancja, rów-

ność, wolność czy braterstwo.

Rozwój interpretacji symboliki

masońskiej wiązał się także z wy-

kształcaniem się konkretnych nurtów

w wolnomularstwie. I tak, masoneria

stuartowska była przesiąknięta mi-

stycyzmem i ezoteryką, wolnomu-

larstwo francuskie z okresu Wielkiej

Rewolucji stało się laickie i społecz-

ne, zaś wolnomularstwo skandynaw-

skie – ezoteryczne i konserwatywnie

chrześcijańskie. Z kolei w lożach po-

napoleońskich, na fali zainteresowania

egiptologią, rozpoczęło się szukanie

starożytnych znaczeń egipskich.

Takie skupienie na określonych

aspektach wolnomularstwa prowa-

dziło także do różnej interpretacji

źródeł masońskich. To właśnie z tego

okresu wywodzą się koncepcje korze-

ni staroegipskich, biblijnych (maso-

ni–Noachidzi), rzemieślniczych czy

rycerskich (np. templariuszowskich).

Stopniowo, akcentowanie poszcze-

gólnych tradycji zaczęło uzewnętrz-

niać się także w symbolice lożowej,

w ubiorze, w koncepcjach ideolo-

gicznych i w stosowanym rytuale.

Z drugiej jednak strony starano się

utrzymywać loże w zgodności z wol-

nomularskimi „standardami”. W kon-

sekwencji pojawiła się idea tzw. wyż-

szych stopni, w których wolnomularze,

po uzyskaniu stopnia mistrza, mogliby

się „specjalizować”. Różne systemy

przewidywały różną liczbę stopni wyż-

szych. Niektóre miały ich powyżej

setki! Warto jednak w tym miejscu

jeszcze raz podkreślić, że to właśnie

mistrz – trzeci stopień symboliczny –

jest najwyższym stopniem masońskim,

zaś wszystkie „wyższe stopnie” są nie-

jako pewnym rodzajem specjalizacji

w pogłębianiu określonego kierunku,

najczęściej lozoczno-etycznego.

W ten sposób ryt stał się określoną

interpretacją wolnomularstwa, do-

stępną dopiero po uzyskaniu patentu

cel doskonalenia, to warto tak ustawić

nasze intelektualne i duchowe poszu-

kiwania, aby nabywać jak największej

mądrości potrzebnej do tej rozumnej

troski. Dlatego wspomniałem o tym,

że w ujęciu tym braterstwo jest począt-

kiem i końcem mądrości.

W tym kontekście można zasugerować,

że prawdziwe poznanie powinno zawsze

mieć charakter społeczny i wspierający.

Wiedza, która niszczy, rozbija i dzieli,

może być czymś w rodzaju pawiego

ogona, który w najlepszym przypad-

ku bywa efektowny, ale nieprzydatny

w dążeniu do prawdziwej doskonałości.

Oto przykłady z dwóch dziedzin

ludzkiego poznania – wiedza eko-

nomiczna tego rodzaju, że prowadzi

do wyzysku, zniewolenia i degradacji

całych krajów i grup społecznych nie

wydaje mi się godna miana nauki. Wie-

dza historyczna, która tak interpretuje

i dobiera fakty, aby wzbijać ludzi w py-

chę nacjonalizmu albo prowadzić do

wywyższenia jednych grup etnicznych,

społecznych, ras i klas kosztem innych,

wydaje mi raczej trucizną niż pozna-

niem godnym masońskiego brater-

stwa. Podobnie jest z wieloma innymi

dziedzinami wiedzy, zwłaszcza nauk

społecznych.

To samo dotyczy także kwestii prak-

tycznych, rytualnych i honorowych.

Cóż za pożytek np. z osobistej wiel-

kiej wiedzy o masonerii, jeśli w co-

dziennym życiu samemu prowadzi się

do koniktów, podziałów i jałowych

sporów. Budowanie braterskich relacji

wspierających i poszukujących wspól-

nego dobra wydaje mi się właśnie ową

najwyższą mądrością, która widzi, ro-

zumie i rozwija. Wszak ewangeliczna

zasada „po ich owocach poznacie ich”

może być odniesiona i do tej kwestii.

Cóż ze zdobywania wiedzy, gdy czyni

nas ona uboższymi? Cóż z mądrości,

jeśli służy ona wyzyskowi lub pustemu

konkurowaniu?

Br... Adam

Deska wygłoszona podczas prac

Sz...L... Kultura na Wsch... Warszawy,

udostępniona na jej stronie internetowej.

Polecamy bardzo dobre syntetyczne ujęcie kwestii rytów w masonerii,

przygotowane przez Lożę Galileusz na Wsch... Bydgoszczy. Redakcja

P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j

24 z r e d a K C y J n e J P O C z T y

mistrzowskiego. Każda z tych inter-

pretacji prowadziła do wykształcenia

się własnych ciał organizacyjnych,

skupiających masonów, którym była

bliska. Ciała te zajmowały się pielęg-

nowaniem i porządkowaniem wie-

dzy oraz tworzeniem systemu stopni

wyższych. Ostatecznie, wyodrębniło

się kilkanaście (a może nawet kilka-

dziesiąt!) różnych rytów, wzajemnie

na siebie oddziałujących, o zróżni-

cowanej „popularności” w różnych

okresach.

Dziś największe z nich to:

* Ryt Szkocki, Dawny i Uznany –

związany z lozoczną, umiarkowanie

ezoteryczną tradycją wolnomular-

ską, silnie akcentujący rzemieślnicze

korzenie masonerii i odwołujący się

do symboliki judeochrześcijańskiej.

Najwyższym stopniem jest stopień 33.

* Ryt Memphis-Misraim (egipski)

– bardzo ezoteryczny, mistyczny, skła-

dający się z 99 stopni system pod-

kreślający ciągłość nauk masońskich

wywodzących się od staroegipskich

kapłanów.

* Ryt Szkocki Poprawiony (Rek-

tykowany) – ryt stosowany zwłasz-

cza w lożach skandynawskich, silnie

nawiązujący do tradycji rycerskich

(masoneria jako rodzaj zakonu rycer-

skiego), o bogatej symbolice, przede

wszystkim chrześcijańskiej.

* Ryt Francuski – wywodzący się

z Francji, ryt zdecydowanie huma-

nistyczny i laicki. Podkreśla rolę

wolnomularza w budowaniu Repub-

liki Idealnej, w których obowiązuje

zasada braterstwa i sprawiedliwości

społecznej.

* Ryt York – stosowany do dziś

przede wszystkim w Anglii, mistycz-

ny i ezoteryczny.

* Ryt Ścisłej Obserwy – obecnie

dość rzadki, podkreślał związki wol-

nomularstwa z templariuszami. Ezo-

teryczny i mistyczny.

* Ryt Schroedera – surowy, prosty

rytualnie i nieuznający stopni wyż-

szych. System stojący na stanowisku,

że prawdziwa masoneria nie wymaga

dodatkowych interpretacji i że są one

szkodliwe, ponieważ ograniczają ho-

ryzont widzenia. #











masOńskie

ślady

w lipianach







W o l n o m u l a r z P o l s k i z i m a 2 0 1 4 / 2 0 1 5 • n u m e r 6 1

z r e d a K C y J n e J P O C z T y

ipiany są pięknie położoną

miejscowością w południo-

wo-zachodniej części woje-

wództwa zachodniopomorskiego. Na

terenie gminy znajduje się, oprócz

malowniczych lasów, również 15 je-

zior. Gmina wraz z miastem zajmu-

je obszar 95 km2 i liczy obecnie ok.

6300 mieszkańców. Co ciekawe, prawa

miejskie Lipianom nadane zostały już

w 1334r., czyniąc je jednym z naj-

starszych miast województwa. Od

1402r. do 1454 r. Lipiany znajdowały

się pod panowaniem Zakonu Krzyża-

ckiego. Miasto zostało spustoszone

przez husytów w 1433 r., następnie

przez Pomorzan w 1467 r., ostatecznie

ponosząc największe straty podczas

wojny trzydziestoletniej. Stare Miasto

posiada późnośredniowieczny układ

urbanistyczny oparty na eliptycznym

kształcie z centralnie umieszczonym

placem rynkowym. Ważniejsze obiek-

ty w jego obrębie to:

- Ratusz zbudowany w 2. połowie

XVIII wieku w stylu barokowo-klasy-

cystycznym, usytuowany w zachodniej

części rynku, który dziś jest siedzibą

urzędu miejskiego. Przy bocznej ścia-

nie ratusza znajduje się studzienka

z płaskorzeźbą przedstawiająca miesz-

czan pijących słynne lipiańskie piwo

„Zaczynaj”.

- Kościół Wniebowzięcia NMP zbu-

dowany z kwadr granitowych i cegły

(XIII w.). W latach 1689-91 odbudo-

wany, a w latach 1746-51 rozbudowa-

ny, ponownie odbudowany w latach

1861-62 i w 1915 r. według projektu

Friedricha Stülera.

- Dwie gotyckie bramy z począt-

ku XV w. – Pyrzycka i Myśliborska

(wcześniej Mostowa) oraz pozosta-

łości murów obronnych po stronie

północno-wschodniej Starego Miasta.

Według sędziwych Lipiańczyków,

z których wielu jest również pasjona-

tami historii rodzimego miasta, ślady

masońskie odwołują się głównie do

loży Myśliborskiej, do której nale-

żał też ponoć burmistrz Lipian Art*.

Jego miejsce pochówku znajduje się

właśnie na zdjęciu. Zasłynął on mię-

dzy innymi z tego, że nadał pierwszy

medal Oo von Bismarckowi, który

odwiedzał często Lipiany w począt-

kach swojej kariery politycznej. Od-

wiedziny te podobno związane były

także i z tym, że w Lipianach mieszkała

jego kochanka. Bismarck ponoć z tego

medalu (za odwagę) był szczególnie

dumny i pomimo tego, że był on wy-

konany z brązu, szczycił się nim przy

każdej okazji, chwaląc, iż ten jest dla

niego szczególnie cenny.

Cmentarz, na którym obecnie spo-

czywa obelisk z masońskimi sym-

bolami (jedyny zachowany do dziś

element kultury masońskiej na terenie

miasta), początkowo skrywał miej-

sca pochówku miejscowej masonerii

i żydowskich kupców. Uformowany

był on w kształcie ogrodu z alejkami

i zadbaną architekturą roślinną.

Z relacji Lipiańczyków wynika

dodatkowo, że najbardziej znany-

mi wolnomularzami w regionie byli

właściciele fabryki maszyn rolniczych

(założonej w 1857 r.) panowie Schütz

i Bethke, którzy ponoć ufundowali oł-

tarz i witraże w zabytkowym kościele

ewangelickim (dzisiaj wniebowzięcia

NMP). Mówi się, że kościół ten sta-

nowił, za ich czasów, również miejsce

zgromadzeń masońskich. Znajduje się

on na sztucznie wybudowanym wznie-

sieniu, które do dziś skrywa tajemnicę

podziemnych krypt i tuneli łączących

strategiczne punkty dawnego grodu

obronnego. Niestety, wejścia do pod-

ziemi zostały zamurowane ponad 100

lat temu. Dodatkowo brak jest obec-

nie funduszy na prowadzenie badań

archeologicznych i ich eksplorację.

W Lipianach zatrzymał się również

Napoleon Bonaparte podczas swojej

wyprawy na Moskwę, co upamiętnia

Wzgórze Napoleona z zasadzoną cen-

tralnie olbrzymią lipą (dziś niestety

ściętą) oraz 10 mniejszymi lipami roz-

mieszczonymi w okręgu, które miały

upamiętnić 10 marszałków cesarza

(wielu z nich było wolnomularzami).

Tak więc lipiańskie ślady wolnomular-

stwa wpisują się w ogólny obraz historii

niemieckiej masonerii na Ziemiach

Odzyskanych, jednak do dzisiaj zacho-

wanej w naprawdę szczątkowej formie.

Pozdrawiam serdecznie

Maciej Woźniak

*O loży wolnomularskiej w Myślibo-

rzu/Soldinie w latach 1861-1934 pisał

Marek Karolczak na łamach „Wolno-

mularza Polskiego” nr 55 (lato 2013,

ss. 38-41). Zgodnie z jego ustaleniami,

na myśliborskim cmentarzu znajduje

się pomnik znamienitego tamtejszego

masona Richarda Bahra, który był

członkiem loży Herman pod Miłoś-

cią Braterską, zresztą wraz z ojcem

Aleksandrem Bahrem.



P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j

26 n a w i e C z n y M w S C H O d z i e

pOkłOn pOżegnalny

jerzemu BielejecOwi

(1929-2013)

rat Jerzy Bielejec, urodzony w 1929

roku w Warszawie, odszedł na

Wieczny Wschód 27 sierpnia

o czwartej nad ranem 2013 roku. Jego

ojciec Józef, trzeba to wiedzieć, zginął

w Katyniu. W swojej notatce biogracznej,

pochodzącej z września 2006 roku, brat

Jerzy napisał: „Jak wiele dobrych szkół

ukształtowała mnie dzięki swym wybit-

nym pedagogom, w prostej linii «Sando-

mierska», spadkobierczyni 400-letniego

COLLEGIUM GOSTOMIANUM, tym

bardziej, że była to dla mnie szkoła ro-

dzinna. Tu kształcili się: moja matka, moi

wujkowie i ciotki, ciotka Krystyna była sekretarką szkoły,

a mój dziadek Sylwester Więckowski był nauczycielem

języka polskiego jeszcze od czasów zaboru rosyjskiego.

On też nie zrezygnował z nauczania, lecz tylko je ogra-

niczył, gdy sprawował z wyboru (w latach 1916-1928)

urząd pierwszego w niepodległej Polsce burmistrza miasta

Sandomierza”.

Po maturze w Sandomierzu, od roku 1948, Jerzy Bielejec

rozpoczyna studia w warszawskiej Szkole Głównej Handlo-

wej, gdzie ze skierowania uczelni (już pod nazwą SZKOŁY

GŁÓWNEJ PLANOWANIA I STATYSTYKI), będąc na

trzecim roku, podejmuje pracę zawodową (w końcu roku

1951) zgodnie ze specjalizacją, a także zgodnie z obraną

dziedziną naukową, którą jest ekonomika i organizacja

transportu lądowego. Magisterium uzyskał w roku 1960,

doktorat – w 1968 roku, a nominację na docenta w 1969

roku. Na emeryturę przeszedł brat Jerzy w roku 2000.

Przez wszystkie te, bez mała pięćdziesiąt, lat pracował

najpierw na różnych szczeblach gospodarczej admini-

stracji państwowej, a później jako samodzielny pracownik

naukowy w jednostkach naukowo-badawczych kolejno

kilku resortów: komunikacji i żeglugi, budownictwa i prze-

mysłu, materiałów budowlanych, rolnictwa i gospodarki

żywnościowej.

Cały ten czas, a zwłaszcza od lat osiem-

dziesiątych XX wieku, prowadził liczne

prace badawcze, publikując ich wyniki,

wykładając i uczestnicząc w krajowych

i zagranicznych sympozjach naukowych.

Kluczową publikację naukową docen-

ta Bielejca pt. Transport rolniczy wydał

w roku 2000 jego macierzysty Instytut Bu-

downictwa, Mechanizacji i Elektrykacji

Rolnictwa. Ta obszerna praca, licząca 220

stron zwartego tekstu i licznych wykresów,

odnosząc się porównawczo do aktualnych

danych z Unii Europejskiej, opiera się

na wieloaspektowych badaniach, kiero-

wanych przez autora, przynajmniej w połowie przedsta-

wionych przypadków. Rzeczona publikacja przedstawia

szczegółowo wyniki wieloletnich badań, analiz i ocen oraz

uzasadnione przewidywania przyszłego rozwoju trans-

portu, dostosowanego do potrzeb restrukturyzowanego

polskiego rolnictwa.

Czynnikiem sprawczym – przewiduje autor – staje się

globalna w naszej stree geogracznej nadprodukcja

środków żywnościowych. W związku z tym nastąpi ostra

walka konkurencyjna producentów płodów rolnych oraz

przemysłu spożywczego, o jakość. O tej jakości – konklu-

duje – w dużym stopniu decydować będzie technologia

rolniczego transportu.

Brat Jerzy był przez całe życie człowiekiem zaangażowa-

nym politycznie, a szerzej patrząc – społecznie. Postawa ta

wyrosła z pewnością z jego młodzieżowej, aż do dorosłości,

drogi najpierw harcerskiej, a następnie skorygowanego

ideologicznie uczestnictwa w działaniach polskiej lewicy

dopóty, dopóki nie wyzbyła się ona resztek wewnętrznej

demokracji, zastąpionej partykularnymi i wręcz prywatnymi

interesami. Charakterystycznym zwierciadłem ówczesnej

walki, ale i wiary brata Jerzego w możliwość odrodzenia

autentycznej lewicy jest referat wygłoszony w mokotow-

skim kole pracowników nauki SdRP pt. „Kierunki zmian









W o l n o m u l a r z P o l s k i z i m a 2 0 1 4 / 2 0 1 5 • n u m e r 6 1

n a w i e C z n y M w S C H O d z i e

polityczno-organizacyjnych lewicy polskiej”. Proponował

On w nim, jeszcze przed ugruntowaniem się SLD, wszyst-

kim polskim lewicowym partiom i stowarzyszeniom, takim

jak właśnie SdRP, Unia Pracy, Ruch Ludzi Pracy (związany

z OPZZ), ZKP „Proletariat” oraz podobnym ugrupowa-

niom – utworzenie wspólnej federacji. Obowiązywałaby

w niej – przy zachowaniu organizacyjnej odrębności –

programowa zasada równorzędności w podejmowaniu

decyzji, kolegialności ustaleń i jednolitości wystąpień

parlamentarnych i w samorządach lokalnych.

Nic z tego ideowego, a zarazem pragmatycznego projektu

nie wyszło. Niebawem jednak spotkał się Jerzy Bielejec

z propozycją przystąpienia do masonerii, do loży NA-

DZIEJA Wielkiego Wschodu Polski. Z tej nadarzającej

się okazji skorzystał z pełną świadomością. W naszym,

bliskim mu światopoglądowo, choć nielicznym gronie,

docent Bielejec przebył trzy kolejne stopnie wtajemnicze-

nia i w związku z nimi wygłosił całą gamę wartościowych

desek. Niektóre z nich wykraczały wprawdzie, i to dobrze,

poza dotychczasową tradycję, ale wszystkie budziły w nas

wielkie zainteresowanie i skłaniały do reeksji. Warto,

zatem wymienić przynajmniej ich wymowne tytuły:

* Globalizacja – wczoraj, dziś i jutro.

* Kryzys, – ale jaki?

* Polskie wolnomularstwo a polityka.

* Wolnomularstwo a kobiety.

* Polskie wolnomularstwo a Unia Europejska.

* Granice milczenia.

Dwie ostatnie deski ukazały się drukiem w „Wolno-

mularzu Polskim” (nr 40 z 2003 r. i w „Biblioteczce

Wolnomularza Polskiego” w marcu 2006 r.). Formuło-

wane w wymienionych deskach i artykułach propozycje

wykraczające poza tradycje dotyczyły konkretnie dwóch

tabu, które obowiązują w rycie szkockim poprawionym:

przynależności kobiet oraz składania przez zakon ja-

kichkolwiek oświadczeń politycznych.

Jesienią 2013 i 2014 roku delegacja Loży Nadzieja złożyła

wiązankę kwiatów i zapaliła znicze na mogile brata Jerzego

Bielejeca w kwaterze 294/II nr-11 na Starych Powązkach

w Warszawie. Powiedziałem. Ryszard Radwiłłowicz









cezary leżeński

masOn Bez maski

M a r e K P a w Ł O w S K i

rudno Cezarego nie wspominać bez dozy op-

tymistycznego i subtelnego półuśmiechu, który

najczęściej gościł na jego twarzy, i którym zarażał

otoczenie. Do tego stopnia, że jak odszedł po krótkiej

w sumie chorobie, to wszyscy zadawali sobie pytanie

– jak to? On? Taki młody? A miał wtedy raptem 76 lat

i cały czas ten młodzieńczy wygląd, sylwetkę, sprawność

i zachowanie, które pozwalały w nim dostrzegać bardziej

starszego kumpla, niźli nobliwego mędrca.

Ale mentorem i autorytetem po prostu był naturalnym,

a nie formalnym – mimo że ciągle czemuś przewodniczył

i stawał na czele czegoś – bo jego władne otoczenie to i owo

chciało widzieć swym liderem. Czy to w polskiej masonerii

mieszanej Le Droit Humain (prezydent polskiej jurysdyk-

cji, a potem federacji), czy to w Międzynarodowej Kapi-

tule Orderu Uśmiechu (wieloletni kanclerz), w ostatnich

P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j

28 n a w i e C z n y M w S C H O d z i e

latach życia, a wcześniej w „Kurierze

Polskim”, popołudniówce Stronnictwa

Demokratycznego, gdzie był też na

stanowisku wieloletniego redaktora

naczelnego*. Na tym poprzestańmy,

jeśli chodzi o funkcje i stanowiska,

gdyż one dla Cezarego były jednak

zawsze obok jego ulubionej działalno-

ści pisarskiej. Był, czy jest właściwie,

autorem niezliczonej ilości artykułów,

desek masońskich i 34 książek o te-

matyce tak różnej, że zdumiewało nas

czasem spektrum jego zainteresowań

oraz pasji literackich i historycznych.

Niejednokrotnie związanych z jego

drogą życiową i własnymi doświad-

czeniami – od 14-letniego powstańca

i łącznika Szarych Szeregów, ps. „Ma-

rek”, i pomagającego Żydom wspólnie

z rodzicami Sprawiedliwego Wśród

Narodów Świata, przez jego dalsze już

powojenne praktyczne zainteresowa-

nie wojskiem i militariami (ppłkrezer-

wy WP), polonistę-literata, doktora

nauk historycznych, dziennikarza,

społecznika, kawalera Orderu Uśmie-

chu i w końcu masona. Te wszystkie

wątki znajdywały odbicie w jego piś-

miennictwie i trudno, aby było inaczej.

Książka ostatnia, dokończona po jego

śmierci przez partnerkę i masońską

Siostrę – Wiesię Piątek – pt. Życie

pełne puent, opisuje najważniejsze

epizody i zamyka pewną klamrą ten

bogaty i fascynujący życiorys.

Ja także mógłbym dorzucić wiele

swoich obserwacji, jak ten, który

dumny jest z tego, że przez ostatnie

7 lat życia Czarka starał się jak mógł,

by godnie i sprawnie „nosić za nim

teczkę” – choć to był chyba mój naj-

ważniejszy i formujący ostatecznie

okres życia. Dzięki niemu i z nim, jako

sekretarzem Kapituły Orderu Uśmie-

chu, wolnomularskim Bratem i bliskim

młodszym przyjacielem.

W myśl zasady, co by było gdyby?

– to gdybym Czarka na swojej dro-

dze nie spotkał, nie byłbym pewnie

masonem, a na pewno już nie z taką

lubością do idei i ruchu, jaka cechuje

mnie od 14 lat mojej wolnomularskiej

drogi. Tak to jest, że czasem ma się

szczęście napotkać na niej nie żad-

nego guru, ale prawdziwego Mistrza.

To moja radość i cały czas się czuję,

jakbym spłacał jakiś dług za możli-

wość poznania Czarka i całego jego

otoczenia – nie tylko masońskiego.

Wracając jednak na łamy – w końcu –

„Wolnomularza Polskiego”, z którym,

jak zaświadcza brat Adam, Czarek

współpracował od samego początku,

publikując kolejne artykuły o wybit-

nych polskich masonach, chcę teraz

pisać o Cezarym – wolnomularzu pol-

skim. To, że stopnia 30-go jest może

mniej ważne, jednakże siłą rzeczy, jako

urodzony lider, piął się systematycznie

po kolejnych levelach wtajemniczeń

i to w dwóch obediencjach po kolei.

I tutaj – wcale nie z wygodnictwa,

lecz z historycznej rzetelności – głos

oddam Siostrze Wiesi Piątek, która

znała swojego Czarka jak nikt inny.

Rok po jego śmierci, jako wstęp do

specjalnej edycji dla masonek i ma-

sonów książki Masoni bez maski – tak

przedstawiła wolnomularską drogę

Cezarego Leżeńskiego:

„Wolnomularstwo fascynowało

Czarka od młodzieńczych lat. Wie-

dział o nim sporo – zawsze bardzo

dużo czytał, wręcz pochłaniał książki,

jak przystało na licealistę, absolwenta

polonistyki, dziennikarza, pisarza.

Dlatego gdy tylko stało się możliwe

ze wstĘpu książki

„masOni Bez maski”

hcę na stronach tej książki pokazać tych, którzy zdecydowali się zostać

masonami, pokazać jakimi byli ludźmi, jak zapisali się w historii kraju,

jak zasłużyli się Polsce, jej wolności i niepodległości, rozwojowi. Może to

spowoduje, że ktoś z Czytelników będzie chciał zgłębić nieco motywację

tych, którzy przystąpili do stowarzyszenia braci spod znaku cyrkla i węgiel-

nicy. Chcę tylko dać znak, nie masoński, lecz intelektualny, polegający na

bardzo prostym i oczywistym pytaniu: Dlaczego, skoro masoneria jest taka

zła, nikczemna i zagraża prawie wszystkiemu, tak dużo ludzi wspaniałych,

szlachetnych i zasłużonych znalazło się w jej szeregach. #

W o l n o m u l a r z P o l s k i z i m a 2 0 1 4 / 2 0 1 5 • n u m e r 6 1

n a w i e C z n y M w S C H O d z i e

Wiesi

Ubrana w spokój

wyrozumiałość

rozsądek.

I miłość.

Robiła ruch ręką

i wszystko stawało się

jasne,

promienne,

zrozumiałe.

Jak dwie

Połówki

nagle zebrane,

dopasowane

Przestrzeń wypełniona

Szczęśliwością trwania

Cisza zrozumienia.

To Ona

więcej niż

Kobieta.

przystąpienie do wolnomularstwa,

decyzję podjął bez wahania. Było to

na wiosnę 1993 r. Wielki Wschód

Francji zakładał w Polsce loże i Czarek

inicjowany został w loży Nadzieja.

Tuż za Wielkim Wschodem Francji

pojawił się w Polsce kolejny Zakon –

Le Droit Humain. W wakacje 1993r.

na Wschód Warszawy przeniesiono

światła loży Pierre et Marie Curie,

założonej w Lille przez Francuzów

i Polaków. Uroczystości odbywały

się w Radziejowicach pod Warsza-

wą i Cezary w nich uczestniczył, tak

jak inni bracia z lóż WWF, bo wtedy

wszyscy masoni wspierali się. Od tego

czasu datuje się Jego związek z DH.

Pamiętam dzień, kiedy powiedział mi,

że jest masonem od paru miesięcy. Że

jest to organizacja, w której są ludzie

wykształceni, w różnym wieku i róż-

nych zawodów, i że każdy z każdym

jest po imieniu. Że ludzi tych cechuje

szlachetność i życzliwość, że są dla sie-

bie dobrzy i serdeczni, pomagają sobie

wzajemnie, są braćmi jak w kochającej

się rodzinie. Że na spotkaniach roz-

mawiają na rozmaite tematy, a te dys-

kusje każdego wzbogacają i rozwijają

intelektualnie. I zapytał, czy nie chcia-

łabym wstąpić do takiej organizacji.

Natychmiast wyraziłam ochotę, choć

mało o masonerii wówczas wiedzia-

łam. Koronnym argumentem było to,

że Cezary należy do takiej organizacji,

a znałam go tak długo i tak dobrze, że

wiedziałam, że ani mnie, ani siebie nie

wprowadzi w podejrzane o złe rzeczy

towarzystwo. W końcu października

1993 roku zostałam inicjowana jako

jedna z pierwszych w pionierskiej loży

Pierre et Marie Curie. Od tej pory

kroczyliśmy razem nie tylko życio-

wą, ale i masońską drogą. Wiem więc

o Cezarym więcej, niż ktokolwiek

inny. Wiem, co robił, co myślał, co

czuł. Loża PiMC, której Cz... M... była

S... Alicja Dworak, budowana była

praktycznie od podstaw. Wprawdzie

na liście członków było dużo osób, ale

byli to BB... i SS... mieszkający na stałe

we Francji i na prace do Warszawy

nie przyjeżdżali. Cezary wspierał tę

lożę jak mógł – przychodził na prace,

rekomendował kolejnych członków,

cały czas należąc wyłącznie do loży

Nadzieja. Gdy loża PiMC na tyle

okrzepła, że można było pomyśleć

o dalszym rozwoju DH w Polsce, jej

członkowie postanowili założyć drugą

lożę. W 1995 r. powstała loża Orzeł

Biały na Wschodzie Katowic, z Cz...

M... B... Jerzym Dworakiem. Do tej

loży aliował się Czarek, pozostając

nadal w Nadziei. Jeździliśmy na prace

do Katowic prawie 3 lata. Dla roz-

woju Orła Białego nikt nie żałował

ani czasu, ani mitręgi. Nie szkoda

nam było wolnej soboty na parogo-

dzinną podróż do Katowic i z po-

wrotem, w upał, deszcz albo śnieg,

cisnąc się w samochodzie, ponieważ

Orzeł Biały się rozrastał. Czarek nie

ograniczał swej działalności masoń-

skiej tylko do pracy w loży Nadzieja

i Orzeł Biały. W 1997 r. powołana

została Loża Doskonałości Spirala,

pracująca od 4 do 14 stopnia. W niej

poznawał tajniki wiedzy masońskiej

kolejnych wyższych stopni. Również

w 1997 roku spełnione już były wa-

runki, aby powołać własną jednostkę

organizacyjną – Jurysdykcję, co nas

w pewnym, choć jeszcze niewielkim

P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j

30 n a w i e C z n y M w S C H O d z i e

stopniu uniezależniało od Francji.

Bardzo to wszystkich cieszyło, gdyż

do tej pory z każdą sprawą trzeba

było zwracać się do Paryża. Cezary

objął przewodnictwo Jurysdykcji,

został jej Prezydentem. W chwili, gdy

loża Orzeł Biały miała wystarczająco

dużo członków, by móc pracować

samodzielnie, BB... i SS... z Warsza-

wy zdymisjonowali się z niej. Część

z nich postanowiła założyć kolejną

lożę, tym razem już w Warszawie. Na

jesieni 1999 r. zostały zapalone światła

Sz...L... Konstytucja 3 Maja. Tej loży

B... Cezary Leżeński był założycielem

i pierwszym Czcigodnym Mistrzem

– przez 3 lata. Jego osobowość, kul-

tura, wrażliwość i takt, ufność oraz

otwartość, sposób prowadzenia prac

zjednywały mu sympatię i szacunek.

Siostry i Bracia chętnie przychodzili

na prace, starali się przygotowywać

ciekawe deski, rekomendowali no-

wych członków. Wkrótce polskie Le

Droit Humain liczyło już 5 lóż nie-

bieskich, co stworzyło możliwość

powołania Federacji Polskiej. […]

Na jej Prezydenta wybrany został

Cezary Leżeński. […] W tej pracy

na pewno Cezary się nie oszczędzał.

Pełniąc funkcję Prezydenta Federa-

cji prowadził też przez kolejne 3 lata

warsztat wyższych stopni – Spira-

lę, jako jej Czcigodny. Miał funkcję

ocerską w loży Feniks, grupującej

siostry i braci w 18 stopniu. Pracował

również w warsztacie 30 stopnia. […]

Niestety, choroba, której starał się po-

czątkowo nie okazywać na zewnątrz,

i jej gwałtowne przyśpieszenie, spo-

wodowała, że tak niespodziewanie

od nas odszedł 5 grudnia 2006 roku”.

Tyle kronikarsko Wiesia, która też

nas niespodziewanie opuściła zeszło-

rocznego lipca i podążyła za swoim

Czarkiem na Wieczny Wschód. Cóż ja

mogę więcej dopisać, będąc przy nich

od nowego millenium i zawsze trak-

towany jako przyjaciel domu i przede

wszystkim Brat Marek. To była dla

mnie wspaniała szkoła prawdziwego

braterstwa i wielka radość uczenia się

wolnomularskiego rzemiosła.

Mógłbym godzinami opowiadać

swoje wrażenia i konkluzje. Opisy-

wać te bardziej i te mniej radosne hi-

storie z kilku przestrzeni, w których

Czarek „operował”. Nie przypadkiem

w głowach i sercach jego najbliższych

Sióstr i Braci, niewiele po jego śmierci

zakiełkował pomysł powołania loży

jego imienia. Sz... L... Cezary Leżeń-

ski na Wsch... Warszawy od kilku lat

funkcjonuje w strukturach Wielkiego

Wschodu Polski. Ale to osobna i też

długa historia dalszych losów Cezarego

Leżeńskiego, który cały czas jest z nami.

„Tutaj wszystko jest symbolem”.

Marek Pawłowski

najomość red. Cezarego Leżeńskiego z red. Adamem Witoldem Wysockim, redaktorem naczelnym „Wolno-

mularza Polskiego” bierze się właśnie z tych starych, „kurierowych” czasów. W latach 90. XX w. na łamach

naszego pisma Czarek publikował kolejno artykuły, które złożyły się później na tom zatytułowany Masoni bez

maski. W WP nr 56 (zima 2013) opublikowaliśmy artykuł pt. Czy wolnomularzom potrzebny jest rytuał, wydany

w roku 1999 w serii „Ex Oriente Lux”. Z kolei w poprzednim, letnim numerze „Wolnomularza Polskiego” (nr 60)

na str. 24 zamieściliśmy tekst pt. Loża pamięci, w którym opisaliśmy ceremonię tzw. loży żałobnej za siostrę Wiesię,

towarzyszkę życia Czarka. REDAKCJA

W o l n o m u l a r z P o l s k i z i m a 2 0 1 4 / 2 0 1 5 • n u m e r 6 1

n a w i e C z n y M w S C H O d z i e

wOlnOmularz, antykwariusz,

BudOwniczy, mecenas sztuki

jankiel ławski,

czyli jean lawski

P i O T r C e G i e L S K i z e S z T O K H O L M U

d lat w szwedzkiej oraz polskiej literaturze po-

święconej kolekcjonerstwu i rynkowi sztuki

natraamy na postać Henryka Bukowskiego

(1839-1900), powstańca styczniowego, założyciela działa-

jącego do dziś w Sztokholmie wielkiego domu aukcyjnego,

a także jednego z głównych mecenasów Muzeum Polskiego

w Rapperswilu, w której to miejscowości został pochowany.

Mało kto zaś pamięta o towarzyszu jego morskiej ucieczki

z Polski po klęsce powstania (zaplanowanej na trasie

Ryga-Kopenhaga-Londyn, ale wobec sztormowej pogody

zakończonej wyokrętowaniem w pierwszym napotkanym

porcie – Helsingborgu na zachodnim wybrzeżu Szwecji)

Janie Jankielu Ławskim (1842-1913). Oprócz głębokiej

przyjaźni, zadzierzgniętej w czasie popowstańczej tułaczki,

połączyły ich antykwaryczne pasje i interesy. Ławski był

też – o czym już nikt praktycznie nie wie – wolnomularzem.

Do loży chciał też wciągnąć Bukowskiego, ale ten odmówił1.

Ławski, spolonizowany żydowski krawiec, urodzony

w Raczkach koło Augustowa, w czasie powstania 1863r.

trudnił się transportowaniem broni dla walczących od-

działów partyzanckich. Nic zatem dziwnego, że po upadku

powstańczego zrywu musiał uciekać przed aresztowaniem

i zsyłką.

W Szwecji rozwinął skrzydła, zaczynając od skromnego

warsztatu krawieckiego. Szybko jednak stał się potenta-

tem tkackim, a następnie antykwarycznym. Swe interesy

ulokował w mieście Jönköping w południowej Szwecji,

a następnie przeniósł się do Norrköping, położonego

170km na południe od Sztokholmu.

Szybko rosnącą fortunę przeznaczał na budowę oraz

kupno kolejnych kamienic w centrum miasta, jak i na

kolekcję militariów. Sentyment do broni najwyraźniej

nigdy go nie opuścił. Podobnie jak uczucia do Polski.

Dzieci ochrzcił dubeltowo patriotycznymi imionami, ku

czci obu ich ojczyzn. Córka zwała się Regina Polonia Svea

Göta Arnoldina, synowie: Sven Jan Kazimierz Władysław

oraz Lars Jan Stanisław.

Jan Ławski od 3 września 1873 r. był wolnomularzem,

członkiem paryskiej loży Les Hospitaliers Français Wiel-

kiego Wschodu Francji, w stopniu mistrza. Prawdopo-

dobnie od tego czasu używał francuskiej wersji swojego

imienia Jean.

Już jako Jean Lawski długo namawiał Bukowskiego, by po-

szedł w jego ślady, ten jednak z różnych powodów, zarówno

ideowych, jak i praktycznych (brak czasu), propozycji przy-

wdziania fartuszka nigdy nie przyjął2. Dlaczego Ławski wstąpił

do loży paryskiej, a nie do istniejącej już od 1800 r. w Jönköping

loży Den Mellersta Pelaren, albo później po przeprowadzce

do Norrköping, do miejscowej S:t Johanneslogen Oscar

Fredrik? Odpowiedź jest prosta. Zakon Szwedzkich Wolno-

mularzy nie przyjmował, i zresztą do dziś nie przyjmuje do

swego grona osób pochodzenia żydowskiego, a dokładniej

jakichkolwiek nie-chrześcijan. Ten anachronizm zaczyna

zresztą chyba coraz bardziej ciążyć szwedzkim braciom,























P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j

32 L U d z i e i C z a S y

dlatego zapraszają na posiedzenia lożowe wolnomularzy-

cudzoziemców, wyznawców innych religii, mistrzów różnych

obediencji. W swojej działalności lantropijno-społecznej,

a zwłaszcza stypendialnej, Zakon Szwedzkich Wolnomularzy

stara się docierać do środowisk daleko wychodzących poza

ograniczone grono męsko-chrześcijańskie. Można nawet

domniemywać, iż celowo stara się wspierać społeczności

kobiece i multietniczne, by zatrzeć opinię niedostępnego

klubu mizoginistycznych i nietolerancyjnych snobów3.

Wracajmy jednak do Ławskiego. Zajęty sprawami za-

wodowymi i rodzinnymi – nie mógł być w Paryżu zbyt

częstym gościem, stąd o jego działalności wolnomularskiej

można niewiele powiedzieć. Był na liście członków loży

jeszcze w 1875 r., na temat jego ewentualnej późniejszej

aktywności nie zachowały się jednak żadne dokumenty4.

W Norrköping Ławski zbudował trzy wielkie kamienice

w kwartale zwanym Bron, który z czasem w całości prze-

szedł na jego własność. Pierwszą inwestycją była zbudo-

wana w 1897 r. przy moście Gustava Fredrika kamienica

w stylu francuskiego neorenesansu, wzorowana na pałacu

Azay-le-Rideau nad Loarą. Na parterze i pierwszym piętrze

mieściła antykwariat „Engelska Magasinet” („Magazyn

angielski”), powyżej komfortowe apartamenty właściciela.

Narożnik Droniggatan i Hamngatan, na którym powstało

dzieło architektonicznej rmy Löfgren & Paulson, to do dziś

najlepszy adres w Norrköping. W potocznym języku gmach

wciąż nazywany jest „Lawskihuset” – „Dom Lawskiego”.

Od 1940 r. w budynku mieści się luksusowy

Strand Hotel, którego najwytworniejszy

apartament nosi właśnie nazwę „Engelska

Magasinet”. Do 1968 r. w podziemiach funk-

cjonowała tu kultowa piwiarnia „Kräriket”,

specjalizująca się w serwowaniu raków oraz

kiełbasy z kapustą pod kufel jasnego z pianką.

Mimo swojej bezpretensjonalności, a może

właśnie z tego powodu, był to ulubiony lokal

artystycznej bohemy z całej Szwecji i nie

tylko. Na imponującej liście gości można

było znaleźć takie nazwiska jak Greta Garbo,

Leopold Stokowski, czy też przedstawicieli

szwedzkiej i belgijskiej rodziny królewskiej.

Na początku lat 60. XX wieku, kiedy rządzący

Szwecją socjaldemokraci zapragnęli usunąć

z miejskich krajobrazów „przeżytki architektury

burżuazyjnej”, planowano rozebranie gmachu

i zastąpienie go betonowym, wielopiętrowym parkingiem. Na

tych planach szczęśliwie się skończyło, „postępowi” burzyciele

okazali się niestety dużo bardziej skuteczni w Sztokholmie,

gdzie zrównali z ziemią całą mieszczańską dzielnicę Klara

w centrum miasta.

Inna imponująca kamienica zbudowana przez Ławskiego

to pięciokondygnacyjny, dziewięcioosiowy secesyjny budy-

nek powstały w 1906 r. na rogu ulic Gamla Rådstugugatan

i Fleminggatan zaprojektowany przez sztokholmskich

architektów Hansa Lindblada i Axela H. Forsberga.

Ławski zarabiał krocie na handlu antykami i nierucho-

mościami, ale pod wpływem Henryka Bukowskiego pro-

wadził też szeroką działalność lantropijną i patriotyczną,

przede wszystkim na rzecz wspomnianego już Muzeum

Narodowego Polskiego w Rapperswilu. Zasilał je darami

rzeczowymi i gotówką, przeznaczoną m.in. na fundusz

stypendialny im. Tadeusza Kościuszki. Od 1892 r. był tzw.

członkiem wieczystym Towarzystwa Muzeum. Nie skąpił

też grosza na szwedzkie placówki muzealne, m.in. regular-

nie wspierał nansowo Nordiska Museet w Sztokholmie.

Henryk Bukowski, umierając w 1900 r., uczynił Ławskie-

go egzekutorem swego testamentu. Był to krok oczywisty

w świetle ich wieloletniej przyjaźni, Bukowski i jego bliscy

zawsze mogli liczyć na jego pomoc, także nansową. Ławski

rozszerzył swą ostatnią misję o spontanicznie wymyślone

zorganizowanie pochówku przyjaciela w jego ukochanym

Rapperswilu. Piotr Cegielski

1. W kręgu przyjaciół emigrantów postyczniowych w Szwecji znajdował się także Józef Alfons Hajdukiewicz (1831-1873), którego syn, ekonomista i dyplo-

mata Alf de Pomian Hajdukiewicz (1867-1972, uwaga: tak to nie pomyłka żył 105 lat!) był członkiem lóż szwedzkich, łotewskich i polskich. O tej barwnej

i niezwykle zasłużonej dla Polski postaci napiszę w jednym z najbliższych numerów „Wolnomularza Polskiego”.

2. Michal Haykowski, Henryk Bukowski. Namnet lever kvar, Stockholm 1990, s. 188.

3. Więcej na temat rytu szwedzkiego zob. Piotr Cegielski, Zakon szwedzkich wolnomularzy a dzisiejsza Szwecja, Ars Regia nr 9/10 (1995/1996) s. 169-173,

Nie jesteśmy tajnym zakonem: z Gustawem Piehlem, Namiestnikiem Wielkiego Mistrza (Stormästarens Prokurator) i przewodniczącym Rady Najwyższej

Zakonu Szwedzkich Wolnomularzy rozmawia Silvia Constantinescu / tłum. Piotr Cegielski, ibidem s. 174-178.; Piotr Kalinowski, Wysokościelny wolno-

mularz, rozmowa z Åke Eldbergiem, duchownym luterańskiego kościoła Szwecji, „Wolnomularz Polski” nr 52/jesień 2012, s. 9-11.

4. Ludwik Hass, Wolnomularze polscy w kraju i na świecie 1821-1999, Warszawa 1999, s. 268.



W o l n o m u l a r z P o l s k i z i m a 2 0 1 4 / 2 0 1 5 • n u m e r 6 1

L U d z i e i C z a S y





1





walerian łukasiński

ciągle małO znany

n O r B e r T w ó J T O w i C z

„K

tóż w Polsce nie słyszał

o majorze Łukasińskim?

– pytał Szymon Askena-

zy. – A któż o nim ściślejszą powziął

wiadomość? On był z szarego tłumu.

Nie był wodzem, był tylko sługą swego

narodu. W tej służbie on zginął dla

spółczesnych i potomnych. Odtąd

pokryło go milczenie”2.

Okres ponapoleoński to czas po-

wstawania licznych tajnych związków

w całej Europie. W krajach, w których

rozmaite tendencje polityczne splatały

się z aspiracjami narodowowyzwoleń-

czymi, ideologia tajnych stowarzyszeń

traała na szczególnie podatny grunt.

Jednym z powstałych wówczas tajnych

związków o charakterze ponadlokal-

nym było właśnie Wolnomularstwo

Narodowe3. Mimo że powszechnie

mamy świadomość znaczenia tej struk-

tury i wzmianki o niej znajdowaliśmy

nawet w podręcznikach szkolnych,

to jednak nasza wiedza na temat jej

funkcjonowania jest dość ograniczona.

W zasadzie bazujemy dziś przede

wszystkim na dwóch tekstach źródło-

wych. Pierwszym z nich jest Pamiętnik

Waleriana Łukasińskiego4 opisują-

cy m.in. założenia Wolnomularstwa

Narodowego, a drugim wspomniana

na wstępie dwutomowa praca Aske-

nazego Łukasiński. Od lat obracamy

się w obrębie tych dwóch publikacji

i nawet pojawiające się od czasu do

czasu przyczynki nie mogły w sposób

znaczący wpłynąć na poszerzenie na-

szej znajomości problemu.

W sukurs oczekiwaniom tych, któ-

rzy chcieliby zgłębić temat, przyszło

w ostatnich dniach Wydawnictwo

Neriton, publikując w serii Polskie

ruchy społeczno-polityczne i życie lite-

rackie 1815-1855. Studia i Materiały

przygotowany w ramach wspólnego

projektu Instytutu Historii Polskiej

P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j

34 L U d z i e i C z a S y

1. J. Straszewicz, Les Polonais et les Polonaises de la Révolution du 29 Novembre 1830... Paris 1832.

2. Sz. Askenazy, Łukasiński, t. 1, Warszawa 1908, s. 1.

3. Pierwsza struktura Wolnomularstwa Narodowego powstała w Warszawie, później powstały loże w Poznaniu i Wilnie, a ponadto podjęto próby utworze-

nia struktur w Kaliszu, Kielcach, Łomży, Radomiu i Siedlcach.

4. W. Łukasiński, Pamiętnik. Opracował, wstępem i przypisami opatrzył R. Gerber, Warszawa 1960 (wydanie drugie, poprawione i uzupełnione: Warszawa

1986).

5. Wolnomularstwo Narodowe. Walerian Łukasiński, red. W. Śliwowska, Warszawa 2014.

6. Ibidem, s. 21.

7. Ibidem, s. 22.

8. Ibidem, s. 621-624.

Akademii Nauk, Instytutu Badań Li-

terackich Polskiej Akademii Nauk i In-

stytutu Słowianoznawstwa Rosyjskiej

Akademii Nauk tom Wolnomularstwo

Narodowe. Walerian Łukasiński5. Ta

monumentalna, licząca 750 stron pub-

likacja zawiera komplet materiałów

z śledztwa i procesu Łukasińskiego

oraz innych osób podejrzanych o dzia-

łalność w strukturze Wolnomularstwa

Narodowego. Jak pisze w przedmowie

Wiktoria Śliwowska, w zamierzeniu

autorów tom miał stanowić „swoi-

sty hołd dla Człowieka, jakich bywa

niewielu nawet wśród najsprawied-

liwszych”6.

Prezentowana książka składa się

z dwóch części, mniejszej, na któ-

rą składa się sześć studiów, oraz

obszernego wyboru dokumentów

i materiałów archiwalnych. W czę-

ści pierwszej znalazły się artykuły

poświęcone m.in. polityce polskiej

cesarza Aleksandra I, działalności

wielkiego księcia Konstantego Pa-

włowicza, tekst poświęcony Szy-

monowi Askenazemu i jego pracy

Łukasiński czy też wreszcie artykuł na

temat „podwójnego życia” literatury

w Królestwie Kongresowym. Teksty

z pewnością warte zauważenia, lecz

to nie one są w tym tomie najważ-

niejsze. W większym stopniu uwagę

naszą przykuje następnych blisko 600

stron dokumentów, w znacznej mie-

rze publikowanych tu po raz pierwszy.

W części tej znajdziemy więc m.in.

deklaracje złożone przez członków

Wolnomularstwa Narodowego, za-

chowane protokoły z przesłuchań

i konfrontacje członków Wolno-

mularstwa Narodowego w Komisji

Śledczej pod przewodnictwem ober-

audytora Leoncjusza Jowca, proto-

koły przesłuchań i własnoręczne ze-

znania podejrzanych o członkostwo

w Wolnomularstwie Narodowym

w powołanej przez Józefa Zającz-

ka Komisji Śledczej Cywilnej czy

wreszcie protokoły zeznań obwinio-

nych o udział w Wolnomularstwie

Narodowym złożone przed Sądem

Wojennym Najwyższym powołanym

w miejsce „nieurządzonego jeszcze”

Sądu Sejmowego.

Jak trafnie zauważyła redaktor-

ka tomu, „choć decyzję podjął sam

Aleksander I […] do wszystkich tych

organów powołano wyłącznie Polaków:

od pisarzy rejestrujących protokoły, po

prezesów i członków Komisji Śledczych

oraz generałów i pułkowników zasiada-

jących w Wojskowym Sądzie Najwyż-

szym”. Przy czym „nim przystąpiono do

spisania protokołu lub własnoręcznego

zeznania, podsądny był atakowany ze

wszystkich stron: ostrzegany groźbami,

że Komisji i tak wszystko wiadomo,

osaczany wybranymi cytatami z in-

nych zeznań, nęcony obietnicami”7.

Obok tych dokumentów, może niezbyt

znanych, ale jednak stosunkowo ła-

two dostępnych, bo przechowywanych

w warszawskim Archiwum Głównym

Akt Dawnych, znajdziemy również

wybór interesujących materiałów źród-

łowych z archiwów rosyjskich. Złożyły

się nań m.in. liczne dokumenty zwią-

zane z „przestępcą stanu” Walerianem

Łukasińskim i jego pobytem w carskich

więzieniach, w tym przede wszystkim

w twierdzy Szlisselburg. Ale obok nich

znalazły się tam również takie perełki,

jak chociażby zasługujący na przedsta-

wienie szerszej grupie czytelników (tu

mój nieśmiały ukłon w stronę redakcji

„WP”) „Raport senatora Nikołaja Ni-

kołajewicza Nowosilcowa do cesarza

Aleksandra I w sprawie zamknięcia

lóż w Królestwie Polskim, o sytua-

cji w Wielkim Wschodzie, uwagi do

projektu konstytucji, 17/29 września

1821”8.

Książka Wolnomularstwo Narodo-

we. Walerian Łukasiński z pewnoś-

cią zasługuje na wnikliwe studia

tych wszystkich, których interesują

dzieje polskiego wolnomularstwa

i XIX-wiecznych polskich tajnych

stowarzyszeń. Opublikowane w tomie

dokumenty i materiały archiwalne

pozwalają wzbogacić znany nam

z wcześniejszych publikacji obraz

Wolnomularstwa Narodowego o wie-

le nowych i interesujących szczegó-

łów. Z pewnością nie jest to książka

„do poduszki” i może się zdarzyć,

że chwilami niejednego czytelnika

te protokoły nieco znużą, ale warto

uczynić ten wysiłek, bo książka i jej

bohaterowie z pewnością na to za-

sługują. #

W o l n o m u l a r z P o l s k i z i m a 2 0 1 4 / 2 0 1 5 • n u m e r 6 1

L U d z i e i C z a S y

prOces waleriana

łukasińskiegO

e w a S T a w i C K a

Stare Miasto? Na Rynku nadal czyn-

ny jest pręgierz, ustawia się pod

nim nieuczciwe panny służące

i złodziejaszków, skazanych na kil-

kudziesięciogodzinny bezbron-

ny wstyd. Na Podwalu otwarto

właśnie – bez rozgłosu – jad-

łodajnię jako i magazyn jadła

„Pod Żarłokiem”. Na Miodo-

wej zaś, naprzeciwko Kapu-

cynów – od wiosny czynna

jest najelegantsza w stolicy

cukiernia Lourse’a. Jej właś-

ciciel ma cichą wspólniczkę:

to baronowa Fredericks, do

niedawna metresa Wielkiego

Księcia Konstantego. Oddalając

ją i czyniąc tym samym miejsce

dla nieporównanie młodszej Jo-

anny Grudzińskiej (która zresztą

równie nieciekawej jest konduity),

cesarski brat zadbał o należytą pozy-

cję towarzyską i nansową matki swego

bastarda: nie tylko wydał ją statecznie za

mąż i ułatwił rozkręcenie lukratywnego

interesu, ale jeszcze zapewnił pośred-

nią opiekę ze strony tajnej policji

świeżo powstałej w Królestwie

Polskim. Uczęszczany przez

snobów, jak i przez rzeczy-

wistą śmietankę lokal – to

wszak wymarzone miejsce

do inwigilacji wszelkich

wartych obserwowania

osób.

Z Miodowej niedaleko

do ulicy Zakroczymskiej,

gdzie mieszczą się koszary

ulubionego pułku warsza-

wiaków i zarazem praw-

dziwej dumy Konstantego:

słynnych „czwartaków”. Po-

sługę kapłańską dla wywodzą-

cych się ze społecznych nizin,

lecz świetnie dowodzonych i nie-

zrównanie wyszkolonych żołnierzy

sprawują o.o. Bonifratrzy z pobliskiego

klasztoru. Ostatnio prostym chłopcom





















edakcja „Wolnomularza Polskiego” serdecznie dziękuje mec. Ewie Stawickiej za możliwość przedruku artykułu

z periodyku „Palestra”.

36 L U d z i e i C z a S y

P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e w s k i e j

z czwartego pułku piechoty coraz częściej potrzebna jest

także pomoc lekarska. Przed kilkunastoma miesiącami

Wielki Książę zarządził spektakularną przeprowadzkę

jednostki do nowo postawionego, jeszcze nienależycie

osuszonego budynku, w którym wilgoć i duchota połączo-

ne z niedostatecznym oświetleniem są przyczyną istnej

epidemii zapaleń spojówek, niejednokrotnie kończących

się ślepotą. Dowództwu pułku spędza sen z oczu takie

bezsensowne szafowanie ludzkim zdrowiem, którego nie

są w stanie Rosjanom wyperswadować.

rzedłużeniem Zakroczymskiej jest szeroka aleja Gwar-

dii, wiodąca na północ, ku gęstwinie uroczych zadrze-

wionych uliczek nowej willowej dzielnicy „Joli Bord”.

A dalej – droga wiedzie prosto do Lasku Bielańskiego. Już

od najbliższego lata ma zostać uruchomiona miejska komu-

nikacja między Warszawą a Bielanami – powóz pocztowy

za niewielką opłatą, w regularnych porach będzie woził

tą trasą wszystkich chętnych. Być może w jakimś stopniu

rozładuje to tłok na drodze, powodowany przez wzbijające

tumany kurzu prywatne i wynajęte karety, kocze i kabrio-

letki. Kawalerowie nadal jednak będą zapewne woleli wozić

swe narzeczone wypożyczaną kariolką w najmodniejszym

pomarańczowym kolorze, gdzie tylko dwie osoby mogą

się pomieścić, usiadłszy naprzeciw siebie.

Ona nazywa się Fryderyka Stryjeńska, z niezamożne-

go, bogobojnego domu. Od paru lat są zaręczeni, ale

ślub wciąż odkładają. Wprawdzie trzymają się z dala od

warszawskich salonów, ale przecież za miesiąc karnawał –

i na rautach i balach znów będą za nimi krążyć wścibskie

spojrzenia. Tym bardziej że wszyscy mają świadomość,

iż ubóstwiany przez podwładnych-zabijaków z czwartego

pułku ocer sam musi nielichą wykazywać się fantazją.

Może w przyszłym roku uda się wreszcie uzyskać wyma-

rzony awans i znaczniejszą podwyżkę? Pensja majora to

wszak za mało, by układać sobie życie. Zwłaszcza gdy się

pochodzi ze skromnej szlacheckiej rodziny i od wczesnej

śmierci rodziców ma pod codzienną opieką brata kalekiego

od urodzenia. Trójka pozostałego młodszego rodzeństwa,

pochłonięta własnymi sprawami, nie może się nim zająć.

A jeszcze – oprócz rodzinnych i wojskowych obowiązków

– absorbują czas sekretne sprawy i narady z przyjaciółmi.

Mimo wszystko, Fryderyce należałoby poświęcać na co

dzień nieco więcej uwagi.

lubu nie będzie. Nie zdarzy się też ani jeden więcej

karnawał, ani jedna letnia przejażdżka na Bielany. Po

burzliwej wizycie u Wielkiego Księcia, 8 grudnia 1821 r.

Walerian Łukasiński zostaje rozkazem dziennym przenie-

siony na półżołd i natychmiast odkomenderowany poza

Warszawę, najpierw do Krasnegostawu, do sztabu stacjo-

nującej tam dywizji ułanów, potem do Łęczny i Siedlec.

Jest to o wiele gorsze od całkowitego wydalenia z wojska:

objęty taką decyzją ocer pozostaje w bezpośredniej dys-

pozycji Cesarzewicza i w zupełnej od niego zależności.

Ocjalna przyczyna niełaski to nieposłuszeństwo przy

orzekaniu w sądzie wojskowym. Oto w sierpniu trzem

więźniom-szeregowcom czwartego pułku udało się zbiec

z twierdzy Zamość. Zbiegów złapano i okrutnie ukarano.

Komendant fortecy, który jednoosobowymi decyzjami sam

stworzył był warunki sprzyjające podjęciu eskapady, dzięki

koneksjom wykręcił się od odpowiedzialności. Konstanty

postanowił natomiast urządzić pokazowy proces trójce jego

podwładnych, oskarżywszy ich o niedostateczny nadzór nad

uwięzionymi. Cesarski brat miał przekonanie, że trybunały

wojskowe winny tak samo podporządkowywać się jego

rozkazom, jak wszelkie inne zmilitaryzowane instytucje.

Wyraźnie zatem zażądał, aby trzem ocerom wymierzono

kary po dziesięć lat robót w kajdanach. Pierwszy wyzna-

czony skład sądzący uciekł się do kruczka proceduralnego

i, uznawszy swą niewłaściwość, uniknął prowadzenia

sprawy. Zagniewany wódz wtrącił na trzy miesiące do

aresztu nieposłusznego przewodniczącego owego składu

i natychmiast powołał nową piątkę sędziów, wśród nich

majora Łukasińskiego. Ten nie ugiął się pod naciskiem

i odmówił położenia swego podpisu pod niesprawiedliwie

skazującym wyrokiem, na dodatek nakłaniając do podobne-

go posunięcia przewodniczącego kompletu sędziowskiego.

Obydwaj zostali po awanturze odsunięci od orzekania w tej

sprawie. Wkrótce po wydaleniu Łukasińskiego ze stolicy,

rzekomi winowajcy z Zamościa otrzymali drakońskie

kary, które Wódz, dla publicznego okazania łaskawości,

bez zwłoki znacznie im złagodził.

a niesubordynacja Waleriana Łukasińskiego stworzyła

jedynie pretekst do odsunięcia go od kierowania puł-

kiem, ponieważ – zdaniem Konstantego – major zasłużył

był sobie na to wcześniej, wdając się w tajne związki. Po-

przednia burzliwa pomiędzy nimi rozmowa miała miejsce

w końcu września. Wielki Książę wprawdzie stwarzał pod-

czas ówczesnej audiencji pozory, iż dzięki oczom i uszom

służb policyjnych wie nawet, co zawezwany ocer jada na

śniadanie, lecz w rzeczywistości dysponował nikłą wiedzą na

temat tak zwanego Towarzystwa (dodatek: „Patriotyczne”

miał się pojawić o wiele później, dopiero w dokumen-

tach śledztwa). Ponieważ spotkanie, o przebiegu którego

niewiele wiadomo, najwyraźniej nie dało pożądanego

Ta niesubordynacja Waleriana

Łukasińskiego stworzyła jedynie pretekst

do odsunięcia go od kierowania pułkiem,

ponieważ – zdaniem Konstantego – major

zasłużył był sobie na to wcześniej, wdając

się w tajne związki.

W o l n o m u l a r z P o l s k i z i m a 2 0 1 4 / 2 0 1 5 • n u m e r 6 1

L U d z i e i C z a S y

rezultatu – przeniesienie krnąbrnego podkomendnego

„na reformę” stało się kwestią niedługiego czasu.

Niefortunna rozmowa z Wielkim Księciem, a potem

nieodwołalne odsunięcie z końcem 1821 roku od

obowiązków, z jednoczesnym zredukowaniem

o połowę skromnej pensji, oznaczały kres

stosunkowo długiej już kariery wojskowej

Waleriana Łukasińskiego. Urodzony

w 1786 roku, zaciągnął się ochotni-

czo w roku 1807 do legii generała

Zajączka, jako człowiek całkiem

wtenczas młody, lecz nieźle wy-

kształcony i biegle władający

obcymi językami. Pozostawał

w wojskach polskich wiernych

Napoleonowi aż do klęski pod

Lipskiem i obrony Drezna –

z pauzą jedynie na czas kam-

panii moskiewskiej, kiedy to

pracował w warszawskim mi-

nisterium wojny. Aresztowany

przez Austriaków późną jesienią

1813 r., odzyskał wolność dopiero

w połowie 1814 roku, po abdykacji

Cesarza Francuzów. A odkąd w roku

następnym zgłosił się do wojsk Kró-

lestwa Polskiego, nieprzerwanie już

służył w „czwartakach”.

łużba ocerska w Księstwie

Warszawskim zaowocowa-

ła długotrwałymi przyjaźnia-

mi. Najgłębsza z nich połączy-

ła Waleriana Łukasińskiego

z Kazimierzem Machnickim,

starszym odeń tylko o rok, lecz

z racji niebywałej inteligencji

i erudycji będącym nieledwie

jego duchowym i intelektu-

alnym przewodnikiem. Ów

prawnik z wykształcenia, po

zakończeniu napoleońskich

wojen mający przez pewien

czas praktykować jako sędzia, w 1811 roku założył w Lub-

linie lożę wolnomularską pod nazwą Wolność Odzyskana.

Loże o podobnie patriotycznym zabarwieniu, lecz raczej

efemeryczne w swym charakterze, powstawały w owych

burzliwych latach również w innych miastach. Łukasiński,

zmieniwszy po krótkim czasie miejsce stacjonowania z Lub-

lina na Zamość, tam z kolei przyjęty został do organizacji

masońskiej o nazwie Jedność (przy czym najpierwsze jego

kontakty z wolnomularstwem miały miejsce prawdopo-

dobnie już w 1809 roku).

nne – poza Machnickim – bliskie znajomości zadzierzg-

nięte w owych czasach połączyły Łukasińskiego z Ja-

kubem Szrederem (po odejściu do cywila w 1815 roku

– adwokatem), Ignacym Dobrogoyskim, Augustem

Sznaydrem, Tomaszem Skrobeckim, braćmi Francisz-

kiem i Władysławem Kozakowskimi. Nieco

późniejszej daty są początki przyjaźni z poetą

Kazimierzem Brodzińskim oraz praw-

nikiem Stanisławem Węgrzeckim.

Za pośrednictwem ocera swojego

pułku nazwiskiem Karol Wierzbo-

łowicz (prywatnie – przyszłego

swego szwagra) zapoznał Łuka-

siński generała Jana Henryka

Dąbrowskiego.

olnomularstwo zostało

przeszczepione na polski

grunt w latach dwudziestych

XVIII wieku. Choć od zarania

postrzegane przez zwolenników

trwałego porządku jako kontro-

wersyjne, przez sto pierwszych lat

swego istnienia nosiło na ziemiach

Rzeczypospolitej charakter tajem-

niczy, lecz bynajmniej nie tajny ani

– tym bardziej – nielegalny. Ignorując

w swym założeniu różnice stanowe,

stało się do pewnego stopnia zaczynem

oświeceniowych reform. Mimo

to, od czasów Sejmu Czterolet-

niego wiodącą rolę w masonerii

polskiej odgrywały możne rody

szlacheckie, w szczególności

Potoccy, którzy przez długie

lata stali na czele Wielkiego

Wschodu Narodowego. Kul-

turowe wpływy wolnomula-

rzy odcisnęły mocne piętno

na pisarskiej spuściźnie Wa-

leriana Łukasińskiego. Z roku

1818 pochodzi anonimowo

opublikowana, a dedykowa-

na Samuelowi Bogusławowi

Lindemu broszura pod tytułem: Uwagi pewnego ocera

nad uznaną potrzebą urządzenia Żydów w naszym kraju

i nad niektórymi pisemkami w tym przedmiocie teraz z druku

wyszłym. W spisanym zaś u schyłku życia Pamiętniku tajny

więzień Szlisselburga za największą zasługę poczytywał

Aleksandrowi II – od niedawna wówczas panującemu –

uwolnienie włościan z poddaństwa.

d 1816 roku, drogą kilkakrotnych reelekcji na kolejne

roczne kadencje, wielkim mistrzem warszawskiej

magistratury lóż, gromadzącej członków z ziem okrojonej

Aleksander Rożniecki. Potomek starej,

niegdyś zamożnej podolskiej rodziny,

był synem utracjusza, który drogą

sprawiedliwych wyroków utracił po kolei

wszystkie dobra. Młody Aleksander, sam

hulaka, bon vivant i łajdak w każdym

calu, od młodych lat upatrywał szczęścia

ipieniędzy w karierze wojskowego.

P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j

38 L U d z i e i C z a S y

zaborami Korony, obierano Stanisława Kostkę Potockiego.

Ale cesarz Aleksander I, ledwo wstąpił na polski tron, zaraz

zadbał o podporządkowanie sobie Wielkiego Wschodu

Narodowego. Już zatem w tymże 1816 roku zastępcą Po-

tockiego, a po paru następnych latach – jego następcą, czyli

nowym wielkim mistrzem, został Aleksander Rożniecki.

Warto przybliżyć tę postać.

Potomek starej, niegdyś zamożnej podolskiej rodziny, był

synem utracjusza, który drogą sprawiedliwych wyroków

utracił po kolei wszystkie dobra. Młody Aleksander, sam

hulaka, bon vivant i łajdak w każdym calu, od młodych lat

upatrywał szczęścia i pieniędzy w karierze wojskowego.

Urodził się w 1774 roku, a zatem zdążył jeszcze zostać

ocerem w czasach międzyrozbiorowej Rzeczypospolitej.

Był nawet dopuszczany do udziału w naradach przygotowu-

jących Insurekcję Kościuszkowską i brał udział w samym

powstaniu, a po jego upadku zaciągnął się do Legionów

we Włoszech. Tam po raz pierwszy zademonstrował część

spośród swych najnikczemniejszych talentów, dopuszczając

się defraudacji ogromnych sum. Tam również najprawdo-

podobniej wstąpił do którejś z masońskich lóż. Od 1806

roku służył w oddziałach Księstwa Warszawskiego, prędko

zyskując zaufanie samego księcia Józefa Poniatowskiego.

Pozostawał odtąd, aż po klęskę pod Lipskiem, w jego bez-

pośrednim otoczeniu, otrzymując wcale liczne odznaczenia

za dzielność, choć niektórzy po latach, nie oglądając się

nawet na potężne i niebezpieczne wpływy Rożnieckiego,

publicznie zarzucali mu zdradę podczas przeprawy przez

Elsterę. Byli i tacy, którzy twierdzili, że w 1812 roku brał

on udział w najtajniejszych rozmowach mających za cel

odwrócenie polskich wojsk przeciw Napoleonowi i sprzy-

mierzenie ich tym samym z armią Aleksandra. (Że rozmo-

wy takie miały miejsce, nie ulega wątpliwości, podobnie

jak to, że kluczowym ich uczestnikiem był książę Adam

Czartoryski).

ewne jest, że podczas kampanii moskiewskiej Rożnie-

cki, jako jedyny spośród polskich dowódców, splamił

się – surowo zakazywanym – łupiestwem, a nieco wcześniej,

w toku trwającego zaciągu na tę wyprawę, zbierał wysokie

łapówki od dostawców koni. Przemarsze ramię w ramię

z wojskami napoleońskimi nie przeszkadzały mu także

i w tym, by w latach 1808–1809 ubiegać się sądownie

o windykację ojcowskich ziem, a słusznie przegrawszy te

sprawy przed miejscowymi sądami – starać się o zakulisową

protekcję w Petersburgu. Wątek rodowego majątku znalazł

zresztą satysfakcjonujące Rożnieckiego rozwiązanie w 1820

roku. Wprawdzie i wtedy sądy dwu instancji orzekły, że

zadłużone dobra prawidłowo przysądzono (w niepodległej

jeszcze Polsce) wierzycielom jego ojca, lecz Rożniecki

zdołał wymóc, by poza jakimkolwiek prawnym trybem

zwrócono się o dodatkową „opinię” do Nowosilcowa,

a ten – po prostu nakazał przywrócenie spornych ziem

synowi dłużnika, przyjmując za podstawę fałszywe jego

tezy dowodowe o rzekomym niegdysiejszym pokrzyw-

dzeniu go jako sieroty. Warto dodać, że senator Cesarstwa

Rosyjskiego Mikołaj Nowosilcow odgrywał w Królestwie

Polskim niepoślednią rolę nadzorcy służb bezpieczeństwa

wewnętrznego kraju, choć nie miał po temu najmniejszych

prawnych, a tym bardziej konstytucyjnych umocowań.

d 1815 roku aż po moment wybuchu powstania

listopadowego sypał się na Rożnieckiego deszcz

odznaczeń i zaszczytów rosyjskich i polskich, łącznie

z orderem Orła Białego i przyznaniem stopnia generała

broni. Potrał on bowiem błyskawicznie wkraść się w ła-

ski baronowej Fredericks, a za jej pośrednictwem trać

do przedpokojów Konstantego. Już w 1816 roku Wielki

Książę dał wyraz temu, jak wysoce ceni specyczne talenty

owego Polaka – zlecił mu bowiem opracowanie schematu

organizacyjnego żandarmerii Królestwa Polskiego. Zadanie

zostało wykonane i wcielone w życie tak perfekcyjnie, iż

stało się wzorem dla utworzenia tajnej policji rosyjskiej.

Novum wymyślone i z zapałem wprowadzane w czyn

przez Rożnieckiego polegało na rekrutowaniu szpiegów

ze wszelkich możliwych stanów i warstw społecznych,

poddaniu ich wszystkich jednolitemu obowiązkowi skła-

dania regularnych pisemnych raportów oraz odbieraniu od

nich religijnie podbarwionej, wiernopoddańczej przysięgi.

Wynalazek okazał się trwale kosztowny. Funkcjonowanie

tajnych służb wysysało z budżetu Królestwa niewiarygod-

nie wielkie pieniądze, księgowane jako wspólne polsko-

rosyjskie wydatki „dyplomatyczne”. Rożniecki potrał ze

wszystkiego ciągnąć korzyści dla siebie. Co natarczywszych

W o l n o m u l a r z P o l s k i z i m a 2 0 1 4 / 2 0 1 5 • n u m e r 6 1

L U d z i e i C z a S y

spośród prywatnych swych wierzycieli wciągał na listę

tajnych agentów, spłacając im zobowiązania publicznymi

środkami, ci zaś kwitowali ich przyjęcie jako wynagrodzenie

za „usługi”. Otrzymywał każde stanowisko, jakiego tylko od

Konstantego zażądał – i natychmiast dopuszczał się na nim

nadużyć. Zostawszy dzierżawcą dóbr poduchownych, nie

wpłacał do skarbu państwa należnej tenuty. Nielegalne zyski

potrał uzyskiwać nawet za kulisami teatrów, zostawszy

jednoczesnym zarządcą dwu scen: narodowej i francuskiej.

Takim oto był człowiek, któremu w Petersburgu po-

ruczono misję opanowania, etatyzacji, a następnie

rozbicia polskiego Wielkiego Wschodu, w Warszawie

zaś – ocjalnie sprawowaną funkcję szefa żandarmerii.

ie dziw, że wolnomularstwo jawiło się Rożnieckiemu

jako wcale atrakcyjny kąsek, zarówno nansowy, jak

i wywiadowczy. Na terenie Królestwa Polskiego działało

ponad trzydzieści lóż, zrzeszających około 4 000 członków.

Masoneria polska była w niezłej kondycji nansowej, po-

siadała w Warszawie na Lesznie własną siedzibę, a nadto

zgromadzone spore środki pieniężne. Zinltrowanie tego

środowiska było zatem ze wszech miar warte zachodu.

Wprzęgnięci zostali w owo zadanie dwaj najlepsi ludzie Roż-

nieckiego: Schley i Mackro. Mateusz Schley, niedoszły

dziedzic stolarskiego rzemiosła swego rodzica, nabywszy

nieco ogłady i wykształcenia, zaczepił się w wojskach

Księstwa Warszawskiego i dosłużył w nich nawet stopnia

podocera, ale kiedy znalazł się w moskiewskiej niewoli,

wnet przeszedł na stronę Rosjan i do rodzinnej Warszawy

powrócił w 1814 roku już jako współpracownik tajnej po-

licji. Zawodowy życiorys Henryka Macroa był jeszcze

prostszy: ojciec jego, z zawodu fryzjer, sam był szpiegiem

rosyjskim za czasów Insurekcji, a kiedy syn miał lat kilkana-

ście, osobiście zapisał go na listę tajnych agentów. Młokos

zaczął zarabiać składaniem donosów na kolegów szkolnych,

a potem uniwersyteckich, zostawszy zaś prawą ręką Schleya,

w krótkim czasie nieomal go przerósł. Trzeba bowiem

zaznaczyć, że formalne hierarchiczne podporządkowania

niewiele znaczyły w rosyjskich tajnych służbach. Zależności

krzyżowały się i nakładały na siebie. Dość powiedzieć, że

Mackro już od 1819 roku zaczął składać raporty traające

wprost do rąk Wielkiego Księcia Konstantego. Kiedy zaś

w 1821 roku struktura tajnych służb Królestwa została

celowo skomplikowana utworzeniem Biura Centralnego

Policji, którego kompetencje wyraźnie nakładały się na

zadania istniejącej od 1816 roku żandarmerii i w którym

Rożniecki był już tylko jednym z głównych asów zamiast

– jak dotąd – jedynym, Schley i Mackro, nadal będąc

podwładnymi swego dotychczasowego szefa, stali się

zarazem jego „opiekunami”. Tym sposobem Nowosilcow

uzyskał stałą kontrolę nad posunięciami Rożnieckiego,

którego serdecznie nienawidził, Konstanty zaś – podsycając

ich wzajemną niechęć i rywalizację – obydwu trzymał na

smyczy. Do czasu zresztą, gdyż obydwaj superagenci dosyć

prędko porozumieli się ponad jego głową, pojąwszy jako

nadrzędne swe zadanie służyć wprost interesom Rosji, nie

zaś osadzonego w Polsce Cesarzewicza.

ukasińskiego związki z wolnomularstwem przez wiele

lat były dosyć luźne. Nie należał on do żadnej z głów-

nych kapituł w Królestwie, a już tym bardziej do Kapituły

Najwyższej. Z bliskiego otoczenia majora w centralnych

władzach masonerii aktywnie działał jedynie Jakub Szre-

der, który do najwyższych tajemnic został przypuszczony

przez... Mackroa. W którejś ze znaczniejszych kapituł

zasiadał dowódca Łukasińskiego, pułkownik August Sznay-

der. Nadto dość ważne funkcje w strukturach masońskich

pełnili: Kazimierz Brodziński i Stanisław Węgrzecki. In-

spiracja zmierzająca do nadania organizacji charakteru

zdecydowanie narodowego wyszła w 1819 roku wprost

od generała Rożnieckiego i skierowana była między in-

nymi bezpośrednio do Stanisława Węgrzeckiego – z tym

zamiarem, aby doszła do uszu jego przyjaciela, majora

Łukasińskiego. Skutkiem owej zachęty było powołanie

do życia, w dniu 3 maja tegoż roku, Wolnomularstwa

Narodowego. Data wybrana nieprzypadkowo – i o tyle

przekornie znamienna, że w niespełna dwa lata po niej osią

wewnętrznych nieporozumień osłabiających tworzone

wówczas Towarzystwo Patriotyczne miał się stać opór

Waleriana Łukasińskiego wobec części jego towarzyszy,

pragnących obrać za cel przywrócenie mocy wiążącej

Konstytucji 3 Maja. A i po kilkudziesięciu latach kaźni,

w swych starczych, pod koniec życia czynionych zapiskach

carski więzień dać miał wyraz swojemu przekonaniu, że

przywrócenie do obowiązywania dzieła Sejmu Cztero-

letniego byłoby krokiem niewłaściwym ze względu na

dużo korzystniejsze zapisy konstytucji nadanej Królestwu

Polskiemu przez Aleksandra I.

Ciąg dalszy w następnym numerze.

Ewa Stawicka

adwokat (Warszawa), ewa.stawicka@adwokatura.pl

Cyt. za: „Palestra”, nr ¾ 2002 r.

P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j

40 T e M P L U M i K O ś C i ó Ł











1



dialOg nie Oznacza

pOrOzumienia

rend ten, będący wynikiem

dostrzeżenia „(…) w szyb-

ko przenikającym do wielu

krajów wolnomularstwie niebezpiecz-

nego konkurenta dla rządu dusz”

utrwalił się niemal natychmiast, po-

przez wydaną przez papieża Klemensa

XII w 1738 roku bullę In eminentni

Apostolatus speculo…, zabraniającą

katolikom adherencji w wolnomular-

stwie pod karą ekskomuniki.

O licznych próbach zmian – podej-

mowanych przez obie strony ideowego

sporu na przestrzeni wieków – trak-

tuje ukazująca się właśnie publikacja

pióra dra Norberta Wójtowicza pt.

Wolnomularstwo a Kościół katolicki.

Wrogowie, przeciwnicy czy konkurenci?

Autor jest cenionym badaczem dzie-

jów historii i myśli wolnomularstwa,

z ogromnym warsztatem naukowo-

historycznym, a równocześnie (co

w przypadku tej pozycji dodaje pew-

nego swoistego „smaczku”) teolo-

giem. Dostajemy zatem do ręki książkę

bardzo wyważoną w swej intencji,

niezwykle szczodrze udokumento-

waną źródłowo, zaopatrzoną w wiele

fotograi i dokumentów, ważkich pod

względem merytorycznym dla pra-

widłowego ujęcia tematu. Dyskurs

prowadzony jest zwięźle, z ukazaniem

najważniejszych kroków i starań, tak

tych będących celem utrzymania swo-

istego status quo, jak i prób obalenia

twardego stanowiska Kościoła w sto-

sunku do wolnomularzy. Mamy zatem

przytoczone opinie w rodzaju „Reli-

gia, która uważa, że wszystkie inne

mogą być dozwolone, to nie religia,

ale raczej szyderstwo z czci religijnej,

gdyż w ten sposób traktuje się Boga

niczym bałwana, który wszelki hołd

równie sobie ceni”

. Próby kompro-

misów, jak np. „Konferencja w Akwiz-

granie”, na której, jak zauważa autor:

„Punktem wyjścia dla uczestników

tych rozmów (Kościół – wolnomu-

larstwo, Z.Ł) było przyjęcie założenia,

ostałam niedawno przesyłkę z de-

dykacją od dra Norberta Wójtowi-

cza – jego najnowszą publikację Wolno-

mularstwo a Kościół katolicki. Podtytuł,

jak widać na fotce wyżej, brzmi: Wrogo-

wie, przeciwnicy czy konkurenci? W histo-

rii stosunków wzajemnych były i nierzad-

ko współistniały ze sobą te wszystkie trzy

stany. Myślę, że w epoce Baumanowskiej

„płynnej ponowoczesności” można by

dodać i czwarte określenie: sojuszni-

cy. Na zasadzie „wróg mego wroga jest

moim sojusznikiem”. Naszym wspólnym

wrogiem jest brak duchowości, czyli

„materializm stosowany” na co dzień,

rozbuchany konsumpcjonizm, nansja-

lizacja stosunków społecznych. Walczmy

wspólnie o duchowość. Różnijmy się

pięknie w naświetlaniu rozmaitych sta-

nów człowieczego ducha.

Mirosława Dołęgowska-Wysocka

z B L O G a a S z e r a , ż O n a P a n a B O G a

sOjusznicy - ktO wie?

W o l n o m u l a r z P o l s k i z i m a 2 0 1 4 / 2 0 1 5 • n u m e r 6 1

a L C H e M i a d U S z y

ak pisał znamienity Michał Sędzi-

wój w Traktacie o siarce (1616):

„(…) Zrozumienie ich (tekstów

alchemicznych – Z. Ł.) następuje po

tysiąckrotnym czytaniu przez bystrego

czytelnika (Głupcy są, oczywiście, od

czytania takich książek całkowicie

wykluczeni)”. Radością więc nieokiełz-

naną napawać się przychodzi, gdy do

peregrynacji zwodniczego ogrodu

tej wybujałej przez wieki roślinności

dostajemy wybitnego botanika czy

może raczej etnobotanika.

Rafał Prinke podjął się trudnego

zadania, lecz szczerze przyznam, że

jest on do tego nad wyraz predyspo-

nowany. Łączy kunsztowny warsztat

historyka z pasją odkrywcy, pasją swą

zarażając równocześnie. Zgłębianie

historii alchemii to długoletni pro-

ces sublimacji (wspomagany przez

Romana Bugaja), w wyniku którego

otrzymujemy – moim zdaniem – naj-

lepszą pozycję w jego karierze.

Dzieło, o którym mowa (Zwodniczy

ogród błędów. Piśmiennictwo alche-

miczne do końca XVIII wieku) jest

syntetyczną próbą ukazania „całego

owocu”, a nie jego „pestek” czy poje-

dynczych fragmentów. Autor posta-

wił sobie za zadanie kompleksowe

wprowadzenie czytelnika (a raczej

badacza) w głąb źródłoznawstwa al-

chemii, wychodząc poza jego wąskie

rozumienie. Teksty tu omawiane są

niejako osią dla ukazania szerokiego

spektrum intelektualnego, społeczne-

go, religijnego, a także politycznego

tego zagadnienia. Niemal każda ze

stron niesie prócz skodykowanej

wiedzy, czerpanej wprost z tekstów

źródłowych lub najnowszych świato-

wych opracowań, barwne dykteryjki.

Nie wiedziałem na przykład, że sułtan

Maroka Mulay al-Hasan ibn Muham-

mad panujący nie tak dawno przecież

(1873-1894) w obliczu gwałtownie

rosnącego zadłużenia kraju zgromadził

wszelkie dostępne dzieła alchemicz-

ne, poszukując w nich ratunku celem

zachowania władzy.

Wędrówka rozpoczyna się usystema-

tyzowaniem pojęć i przedstawieniem

szkół, a tych przez wieki ekspansji

tej dyscypliny skonsolidowało się

sporo, by wymienić: kabalistyczno-

teozoczne, teo-alchemiczne, em-

blematyczno-enigmatyczne alchemii

że dzielące Kościół i wolnomularstwo

różnice w sferze światopoglądowej

powinny być rozpatrywane na płasz-

czyźnie sporów intelektualnych, a nie

propagandy i rzucanych na siebie

kalumnii”4. Realne działania „(…)

podczas obradującej w dniach 21-23

października 1966 roku konferen-

cji biskupi Danii, Szwecji, Islandii,

Norwegii, Finlandii podjęli decyzję

o niewymaganiu od starających się

o włączenie do Kościoła wolnomu-

larzy rezygnacji z członkostwa w ma-

sonerii”5. By zakończenie było nad

wyraz przewidywalne, bo przecież

znane, a za jego wykładnię posłużyła

wypowiedź dominikanina i teologa

G. M. M. Coiera podkreślająca, iż:

„dialog nie oznacza porozumienia roz-

mówców, ani też nie prowadzi wszelką

ceną do konsensusu”6.

Książka jest lekturą poważną i nieco

dziwi jej publikacja w Domu Wydaw-

niczym „Ostoja”, który słynie z tytu-

łów należących do gatunku wysoce

„masonożerczych”. Szkoda też wielka,

iż dołączony w aneksie wybór doku-

mentów ilustrujących relacje pomię-

dzy Kościołem a wolnomularstwem

nie doczekał się polskiego przekładu.

Byłby wielce pomocny dla dalszych

rozważań na tej płaszczyźnie.

Podsumowując, dr Norbert Wójto-

wicz wykonał solidną pracę naukową,

reprezentując tak potrzebną w tej dzie-

dzinie drogę dystansu poznawczego.

Książka Wolnomularstwo a Kościół

katolicki. Wrogowie, przeciwnicy czy

konkurenci? powinna znaleźć się w każ-

dej poważnej bibliotece.

Zbigniew Łagosz

1. Zob. hasło: Gallot Jean Marie, [w:] N. Wój-

towicz, Masoneria. Mały słownik, Warszawa

2006, s. 137.

2. W. Łuka, Zostawić cały ten zgiełk. Z doktorem

Tadeuszem Cegielskim, historykiem, inicjatorem

odrodzenia ruchu masońskiego w Polsce, rozma-

wia…, „Sztandar Młodych”, 2-4 X 1992, s. 9.

3. Cytat za: N. Wójtowicz, Wolnomularstwo

a Kościół katolicki. Wrogowie, przeciwnicy czy

konkurenci?, Krzeszowice 2014, s. 17.

4. N. Wójtowicz, Wolnomularstwo a Kościół…,

s. 40.

5. Ibidem, s. 63.

alchemiczne peregrynacje

pO zwOdniczym

OgrOdzie BłĘdów















P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j

Droga S... Redaktor

Szanowni Państwo,

Aurora Balticum na Wsch... Rygi

W nawiązaniu do artykułu Oddzielam politykę od Maso-

nerii w nr 60 „Wolnomularza Polskiego”, pragnę uzupełnić

informacje, odnoszące się do sytuacji wolnomularstwa na

Łotwie, wskazanych przez Br...Jānisa Martiņsa Skuja.

Według mojej wiedzy, na Łotwie działają dwie obediencje

tradycyjne i regularne, są to: Wielka Zjednoczona Loża

Łotwy (konsekrowana przez Wielką Lożę Francji i ma-

jąca trzy loże) oraz Wielka Loża Kultur i Duchowości

(GLCS) – Obediencja Teistyczna, Mieszana i Laicka,

mająca reprezentację w postaci loży Aurora Balticum

na Wsch... Rygi. Formalnie jestem członkiem tej właśnie

loży. Przyjęcie do obediencji GLCS nastąpiło w pierwszej

połowie roku prawdziwego światła 6014. Lożę reprezen-

tują bracia i siostry wielu profesji, w tym przedsiębiorcy,

artyści, rzemieślnicy.

W razie dodatkowych pytań służę wsparciem.

Pozdrawiam bratersko

B... Albert Marciniak

Sekretarz Loży Jan Henryk Dąbrowski

na Wsch... Warszawy

Jałmużnik Loży Aurora Balticum

na Wsch... Rygi

a L C H e M i a d U S z y

literackiej czy chymiatryczny alchemo-

-paraselsyzm. Następnie dowiaduje-

my się o najwcześniejszych tekstach

alchemicznych, przechodząc przez

różnorodne kultury, a w ten sposób

przez jakże inne pojmowanie alchemii

i jej zastosowań. Czy zdziwi was, że

zaczynamy w Chinach, by kroczyć

przez grecki Egipt, cywilizację isla-

mu, Indie, lądując wreszcie w śred-

niowiecznej Europie. Tu witają nas

Michał Szkot, Wincenty z Beauvais

i inni wielcy, których łączymy z alche-

mią. Humanizm renesansu serwuje

nam hermetyzm w ujęciu M. Ficino,

G. Augurello i wszystkim znanych

Corneliusa Agrippy czy Paracelsusa.

Zagłębiamy się w alchemii sceptycz-

nej związanej z rewolucją naukową

XVII wieku, by już w dobie baroku

konsumować deser. Każdy lubi inne

słodkości, zatem ten jest dla mnie naj-

smaczniejszy. Tu bowiem poznajemy

konotacje z teozoą (jeszcze w ujęciu

Bohme) i Różokrzyżowcami i ich słyn-

nym manifestem. Wisienką na torcie

jest alchemiczne oblicze Oświecenia

w zestawieniu z wolnomularstwem

i odrodzeniem Różo-Krzyża.

Autor nie tylko pokazuje nam pięk-

no ogrodu z jego różnorodnością

form i fantazyjnymi owocami. Ni-

czym dobry ogrodnik przycina także

zbyt rozrośnięte tezy i zbiera nadgniłe

kreacje. Tak ma się w przypadku ak-

sjomatów lansowanych przez F.Ya-

tes, brytyjską historyczkę wiążącej

nazbyt pewnie ruch różokrzyżowy

z alchemią. Obalając jej tezy, autor

obala również idee jej naukowych

towarzyszy, nie omijając i rodzimego

piśmiennictwa tego nurtu.

Szczególny proces prowadzenia

narracji zawiera się w samej doktry-

nie alchemii. Wątkiem wiodącym

jest ukazanie wspomnianej już we-

wnętrznej heterogeniczności szkół,

koncepcji i prądów, przeczące tym sa-

mym domniemanej homogeniczności

alchemii, podtrzymywanej tak przez

autorów otwarcie ezoterycznych, jak

i uczonych ulokowanych na „obrze-

żach” (C. Jung).

Dostajemy więc do ręki dzieło kom-

pletne, napisane z kunsztem i chary-

zmą. Stojąc przed ogrodem, mamy tą

pewność, że się nie zgubimy, a czeka-

jące na nas niespodzianki wynagradza

skomplikowany – bo naukowy prze-

cież – język. Wartością dodaną jest

niemal 900 stron naszej eksploracji.

Konstatując, lektura z gatunku obo-

wiązkowych.

Zbigniew Łagosz

Rafał T. Prinke, Zwodniczy ogród

błędów. Piśmiennictwo alchemiczne

do końca XVIII wieku, Warszawa

2014, hp://chymia.cba.pl







W o l n o m u l a r z P o l s k i z i m a 2 0 1 4 / 2 0 1 5 • n u m e r 6 1

z r Ę B y B U d O w y

Obecnie jednym z najczęściej odwiedzanych sta-

nowisk archeologicznych jest gród w Biskupinie

z okresu kultury łużyckiej. Badania historyków

dowodzą, że wznoszenie kompleksu budynków oraz umoc-

nień przebiegało sprawnie i dosyć szybko. Zachowane

elementy, szczególnie praca ciesielska, wskazują na to, że

we wznoszeniu budynków brali udział fachowcy. Natomiast

w realizacji projektu musiał brać udział doświadczony

kierownik budowy. Kim była ta osoba, skąd przybyła –

nie wiadomo. W czasie budowy wykorzystano 8000 m

drewna oraz 10 000 m3 ziemi, gliny i kamieni. Materiały

te trzeba było oczywiście przywieźć na plac budowy, być

może zajmowali się tym niewykwalikowani przyszli

mieszczańscy grodu – w liczbie ok. 1000-1200 osób razem

z dziećmi. Konstrukcje zastosowane w Biskupinie wskazują

na długotrwałe doświadczenie w technice budowlanej. Co

ciekawe, na podgrodziu Biskupina odnaleziono żelazny cyr-

kiel datowany na X-XI wiek, podobny odkryto w grodzisku

w Tumie pod Łęczycą. Do czego służyły – nie wiadomo,

być może były wykorzystywane do pracy przez cieśli.

Początki budownictwa murowanego ściśle wiązać trzeba

z rozpowszechnianiem się chrześcijaństwa na ziemiach

polskich. Rozwój ten można zaobserwować już w po-

łowie X wieku, mowa tutaj szczególnie o architekturze

sakralnej, bowiem murowane budynki świeckie budo-

wane są później. Powstaje w tym okresie sieć kościołów,





















pOlscy murarze

i kamieniarze

w średniOwieczu

J a n M a r e K S z O S T a K

czy istnieli pOlscy,

średniOwieczni masOni?

dy wczytywałam się w tekst naszego młodego autora Jana Marka Szostaka na temat polskich murarzy i ka-

mieniarzy w średniowieczu, wspomniałam swój tekst sprzed lat prawie 30, zatytułowany Czy istniał polski

Olimp? Omawiałam wówczas w „Argumentach” książkę tragicznie zmarłego, wybitnego polskiego mediewisty

prof. Henryka Łowmiańskiego o religii naszych prapraprzodków (Religia Słowian i jej upadek). Odpowiedź na

tytułowe pytanie brzmiało: NIE, nie było polskiego Olimpu. Tu wracam do naszych wolnomularzy operatyw-

nych i odpowiem – niestety – identycznie: NIE, ze średniowiecznych polskich wolnych mularzy nie powstali

wolnomularze spekulatywni. Proces, który dokonał się na Zachodzie, a zwieńczył w Anglii, u nas nigdy nie zaszedł.

Niemniej, czytanie o polskich kamieniarzach, ich prapoczątkach, ich cechach, czyli zawodowych stowarzyszeniach

jest pożyteczne i ciekawe samo w sobie. Mamy nawet wątek genderowy: Autor pokazuje, jak sobie radziły wdowy

po wolnomularskich mistrzach.☺Serdecznie zachęcam do lektury.

Dr Mirosława Dołęgowska-Wysocka

P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j

44 z r Ę B y B U d O w y

kwestią problematyczną jest natomiast ustalenie, kim

byli budowniczowie oraz ich pomocnicy. Najbardziej

prawdopodobną z hipotez jest ta, że sztukę budowlaną

w Polsce rozpowszechniali misjonarze, którzy odgrywali

rolę architekta – budowniczego. Posiadali oni bez wątpienia

kwalikacje budowlane, mieli także za zadanie nadzorować

pracę, być może – jak zdarzało się w Europie Zachodniej –

brali udział bezpośrednio w pracach na rusztowaniach. Do

prac kamieniarskich wykorzystywano ludność miejscową,

która jednak nie była doświadczona w obróbce kamienia,

świadczy o tym chociażby część zabudowy wawelskiej

z X wieku. Mało prawdopodobne jest, że w tym okresie

do Polski napływali rzemieślnicy z zagranicy, co miało

miejsce dopiero w późniejszym okresie, gdy proces chry-

stianizacji już okrzepł. Niektórzy badacze przypuszczają,

że kamieniarze i murarze stylu romańskiego w Polsce

przybyli z Zachodniej Europy, wskazując na powiązania

z warsztatami saskimi. Świadczyć by o tym miały długo

utrzymujące się w Polsce oońskie formy romańskie. Te

wszystkie cechy charakteryzują budownictwo w stylu

romańskim, gdzie budowniczym był duchowny.

XIII wieku, kiedy przenikały do Polski wpływy

wczesnego gotyku, były one rozpowszechniane

przez warsztaty zakonne, największą w tym mieli zasługę

cystersi. W miarę powstawania większej liczby klasztorów

i kościołów pojawił się problem zapotrzebowania na wy-

kwalikowanych rzemieślników. W Europie Zachodniej

rozwinięto więc na szeroką skalę instytucję konwersów. Byli

to zazwyczaj bracia zakonni, wolni od posług kapłańskich,

którzy zaczęli spełniać określone funkcje, także budowlane.

Byli oni podporządkowani instytucjom kościelnym, które

przestrzegały praw moralnych oraz spełniały rolę sądow-

niczą w razie sporów między rzemieślnikami. Przykładem

występowania wpływów obcych warsztatów w Polsce może

być kościół grodowy wybudowany w pierwszej ćwierci

XII wieku w Prandocinie. Obróbka kamienia, styl oraz

zdobienia wskazują, że autorem tego kościoła mogli być

murarze i kamieniarze, którzy przybyli z Nadrenii. Ko-

lejnym przykładem, tym razem z architektury gotyckiej,

jest prezbiterium katedry we Wrocławiu z lat 1242-1268.

Formy zastosowane w tej budowli wskazują na wpływy

warsztatów kamieniarskich katedr Magdeburga i Naum-

burga. Trzeba tutaj wspomnieć, że w średniowieczu nie

istniało coś takiego jak prawo autorskie czy plagiat, toteż

korzystano z rysunków czy projektów wcześniej już wyko-

rzystanych, dokonując jedynie niezbędnych zmian. Takie

rysunki sporządzano z pewnością już przed XIII stuleciem.

Można więc przypuszczać, że w Polsce do połowy XIII

wieku nie wykształciło się znaczące rzemiosło budowlane

o charakterze świeckim, ale główną rolę odgrywali nadal

zakonnicy, którzy jedynie do prac pomocniczych wyko-

rzystywali ludność miejscową. Natomiast wykwalikowani

rzemieślnicy przybywali do Polski z zagranicy. Przykładem

tu może być już w późniejszym okresie mistrz Wernher,

który został sprowadzony z Pragi na koszt miasta Krakowa.

Pracował nad sklepieniem głównej nawy w kościele Naj-

świętszej Marii Panny w Krakowie w roku 1395 oraz 1396.

Pierwsza wzmianka o rzemieślnikach w Polsce pocho-

dzi z 1204 roku. Jest to dokument wydany przez księcia

Henryka dla klasztoru cysterek w Trzebnicy. Pojawia się

tam „cementarius” (murarz) o imieniu Dalemir, był to

bez wątpienia Słowianin, być może Polak. Dalsza część

dokumentu wskazuje, że prawdopodobnie pochodził ze

wsi, oraz że został przyuczony do fachu murarskiego na

potrzeby klasztoru. Przykład ten może obrazować, w jaki

sposób wykształcili się rzemieślnicy, którzy już samodziel-

nie budowali świątynie, jak i budynki świeckie w XIV i XV

wieku. Można więc zakreślić proces, którego początkiem

byli misjonarze i opaci, a następnie ludność miejscowa

pracująca przy budowie, zyskująca coraz większe doświad-

czenie, czego efektem byli wykwalikowani rzemieślnicy

budowlani skupieni w późniejszym okresie w cechy.

Budowanie kościołów w średniowieczu naznaczone

było odpowiednią symboliką, co podwyższało rangę osób

uczestniczących w procesie budowy na tle innych rzemiosł.

Katedra w ówczesnych czasach nie była zwykłą budowlą,

ale obrazem Boga na Ziemi. Zbudowana z kamieni, przed-

stawiała Kościół Dusz, ciało mistyczne, gdzie kamienie

są alegorią „kamieni żywych, jakimi są wierni”. Dlatego

rzemieślnicy uczestniczący w budowaniu katedr cieszyli

się poważaniem i przywilejami, sami także demonstrowali

szczególny charakter swojego fachu. Przykładem może być

żelazna tablica na jednym z larów w katedrze Notre Dame

w Paryżu, ufundowana przez cech murarzy, a która głosi

wymowne przesłanie: „Na Chwałę Wielkiego Architekta

Wszechświata”.

Prace budowlane większych kościołów rzadko trwały

krócej niż kilkadziesiąt lat. Kościół Mariacki w Gdańsku

budowano 160 lat. Jaskrawym przykładem przeciągania

prac budowlanych jest katedra mediolańska, której budowę

rozpoczęto w XIV wieku, a ukończono 500 lat później.

Przyczyną tego był przeważnie brak środków nansowych

oraz materiałowych. Pracę budowlane rozpoczynano od

wyznaczenia kierunku wschód – zachód (orientowanie).

Wśród pracowników budowy można wyróżnić murarzy,

którzy w Polsce zajmowali się zarówno murowaniem

z cegły, jak i z kamienia. Mieli oni za zadanie wznoszenie

fundamentów, murów oraz konstrukcję sklepień. W XV

wieku występują pod nazwami: „muratores”, „Mewerer”,

rzadko „cementarius”. Pojawia się także „lapicidia”, na

określenie murarzy–kamieniarzy rzeźbiących w kamieniu.

Na podgrodziu Biskupina odnaleziono

żelazny cyrkiel datowany na X-XI wiek,

podobny odkryto w grodzisku w Tumie pod

Łęczycą. Do czego służyły – nie wiadomo.

W o l n o m u l a r z P o l s k i z i m a 2 0 1 4 / 2 0 1 5 • n u m e r 6 1

Odpowiednikiem tych określeń było w języku francuskim

„maçon” oraz „tailleur de pierre”. Kolejną grupą byli po-

mocnicy murarscy, prawdopodobnie uczący się fachu,

częściowo wykwalikowani, ich liczba na placu budowy

była większa od murarzy.

Obok tych dwóch grup zatrudniano także cieśli oraz

kowali. Oprócz fachowców zatrudniano pracowników

transportowych oraz pracowników niewykwalikowanych.

Ta ostatnia grupa składała się przeważnie z ludności miej-

scowej. Często wykorzystywano również do pracy przy-

musowej chłopów i włóczęgów. Warto tutaj wspomnieć,

że uciekano się do różnych sposobów, aby zdobyć siłę

roboczą oraz pieniądze na budowę. Skuteczną metodą było

ogłaszanie odpustów dla osób, które przyczynią się do bu-

dowy kościoła. Praca na budowie była niebezpieczna, toteż

wypadki zdarzały się często. Rusztowania konstruowano

z drewna najgorszej jakości, aby zaoszczędzić to lepsze

na cenniejsze elementy budowli. Łączono je za pomocą

sznurów, ponieważ gwoździe były zbyt kosztowne. Nie

było także elementów zabezpieczających murarzy przed

upadkiem. Rusztowania konstruowali cieśle, dopiero na

przełomie XVI i XVII wieku przepisy krakowskiego cechu

murarzy wskazują, że członek cechu musiał posiadać tę

umiejętność.

lac budowy wiązał się także z nadzorem rzemieślników,

ich wynagrodzeniem oraz sprawami logistycznymi, jak

zdobycie materiałów. Tymi ostatnimi sprawami zajmował

się inwestor–fundator inwestycji, ewentualnie powołany

przez niego urzędnik. Natomiast nadzór nad pracownikami

mógł sprawować jedynie mistrz–murarz, był więc majstrem

kierującym budową. Nie była to jednak funkcja bardzo

różniąca się od pozostałych pracowników, gdyż pracował na

równi z innymi murarzami podczas budowy. Otrzymywał

jedynie wyższe wynagrodzenie od innych rzemieślników.

W XIV i XV wieku istniała hierarchia wśród murarzy.

Wyróżniamy zatem mistrzów–murarzy (magistri) oraz ich

pomocników (famuli, socii). Na jakiej zasadzie pomocnicy

awansowali i jak zdobywali doświadczenie – nie wiadomo.

Charakterystyczną pozostałością po pracy murarzy–ka-

mieniarzy są zachowane znaki kamieniarskie. W Polsce

stosowane były od połowy XII wieku. Odkryto je np.

w gotyckim kościele św. Katarzyny i Katedrze Wawel-

skiej w Krakowie. Były one oznaczeniem pracy przez

kamieniarzy, każdy znak wygląda inaczej, są one zatem

niepowtarzalne.

Najstarsze informacje dotyczące cechów rzemieślni-

czych związanych z budownictwem w Polsce po-

chodzą z XV wieku. We Wrocławiu w 1475 roku powstaje

cech murarzy i kamieniarzy, jednak już wcześniej istniało

bractwo zrzeszające tych rzemieślników. W Gdańsku cech

skupiający murarzy powstał prawdopodobnie później, ale

od 1388 r. istniało tam religijne bractwo murarzy przy kapli-

cy św. Barbary w kościele św. Jana. Najstarszy znany statut

murarzy i kamieniarzy krakowskich pochodzi z 1512r.,

natomiast analogicznie jak w powyższych przypadkach

przed tą datą istniało bractwo religijne przy kościele fran-

ciszkanów. Odnajdujemy informację o tym bractwie w roku

1468, skupiało ono murarzy, cieśli i piekarzy. Można więc

przypuszczać, że zanim rzemieślnicy budowlani w Polsce

skupili się w cechach, posiadali organizację w formie

bractwa religijnego. Rozwój miast, szczególnie w XIV

i XV wieku, daje możliwość uniezależnienia się murarzy

od struktur klasztornych i kościelnych. Toteż w doku-

mentach miejskich pojawiają się coraz częściej wzmianki

o rzemieślnikach budowlanych i to w różnym charakterze.

Ciekawymi informacjami są te, które dotyczą błędów

i katastrof budowlanych. Z 1478 roku pochodzi informacja

o murarzu Jerzym z Torunia, który pracował przy budowie

kościoła Wszystkich Świętych w Poznaniu. Sklepienie,

które konstruował, runęło, rzemieślnik zobowiązał się,

że z nastaniem wiosny: „pod utratą wiary, czci, rzemiosła

i gardła” sklepienie odbuduje. W Krakowie z kolei mistrz

Czipser miał naprawić zawalone w 1442 roku sklepienie

prezbiterium. Dużym problemem dla budowniczych było

określenie wytrzymałości gruntu pod budowę, dlatego

do dziś możemy obserwować „krzywe wieże” nie tylko

w Pizie, ale także w polskich Ząbkowicach Śląskich czy

Toruniu. Odnajdujemy również informacje o murarzu

poznańskim Macieju, który należał do cechu kramarskie-

go i piastował funkcję starszego cechu w roku 1440 oraz

1443. Możliwe, że reprezentował interesy żony, która

prowadziła własny kram, gdyż kobiety mogły należeć

do cechu, ale tylko w przypadku, gdy były wdowami

po mistrzach. Ów Maciej piastował także urząd rajcy

miejskiego i to dwukrotnie: w roku 1430 oraz 1437.

Sprawowanie urzędów publicznych w średniowieczu

świadczyło o pozycji społecznej. Mając więc na uwadze,

że nie istniała wówczas organizacja cechowa w Poznaniu,

która by wspierała swoich członków, fakt ten świadczy

o tym, że murarze cieszyli się pewnymi przywilejami

z r Ę B y B U d O w y



P i s m o P r z y j a c i ó ł s z t u k i k r ó l e W s k i e j

46 z r Ę B y B U d O w y

i pozycją. Kolejnym przykładem kariery murarza w Po-

znaniu jest Mikołaj Wilda. Jego imię rodowe dało nazwę

najpierw wsi, a obecnie dzielnicy Poznania. Była to

osoba bardzo majętna (dwie kamienice na rynku) oraz

wpływowa, gdyż od roku 1454 do 1487, czyli przez 34

lata piastował najwyższe urzędy miejskie. Dwukrotnie

był burmistrzem, 18 razy rajcą oraz 5 razy ławnikiem.

roblem stanowi pytanie, dlaczego rzemiosła budowlane

organizują się w cechy dopiero w tak późnym okresie

średniowiecza? Można się domyślać, że jedną z przyczyn

była specyka tego fachu. O wiele wcześniej powstają

cechy szewców, krawców czy garbarzy. Rzemiosła te były

narażone na konkurencję ze strony tzw. partaczy. Trudno

sobie wyobrazić, że zleceniodawca udawał się do osoby

o słabych kwalikacjach, ryzykując katastrofę budowla-

ną. Toteż partacze nie stanowili dla murarzy zagrożenia.

Udział we władzach miejskich, mimo że nie byli skupieni

w cechach, świadczy o tym, że samodzielnie potrali zy-

skiwać znaczenie społeczne. Znaczniejsi budowniczowie

wędrowali od miasta do miasta, wykonując zlecenia i to nie

tylko polskie. Na przykład przy budowie katedry w Pradze

w latach 1375, 1376 oraz 1378 pracowali rzemieślnicy

o przydomkach „Polak” lub „Krakawer”.

W średniowieczu rzemieślników, jak i całe społeczeń-

stwo, obejmowały pewne normy życia społecznego.

Prawo miejskie regulowało takie sprawy jak na przykład

ubiór. Rzemieślnikom i ich rodzinom zakazano noszenia

kosztowności oraz kołnierzy z perłami. Na takie ubrania

mogli sobie pozwolić bogaci kupcy oraz ich małżonki, pod

warunkiem jednak, że płaszcz nie opadał na ziemię więcej

niż na dwa palce. Kołnierz natomiast nie mógł być szerszy

niż szyja. Sam kolor odzienia nie był przypadkowy, czarny

przeznaczony była dla duchowieństwa i intelektualistów,

żółty był kolorem błaznów i kobiet lekkich obyczajów.

Rzemieślnicy nosili kubraki do połowy ud oraz bardzo

obcisłe spodnie – tzw. jaki. Rozrywką cieszącą się dużą

popularnością, choć tępioną przez duchowieństwo oraz

władze świeckie, była gra w kości. Statuty cechowe często

zwracały na to uwagę. Zdarzało się też „ślubowanie od

gier”, kiedy mieszczanin przyłapany na grze ślubował

przed radą miasta, że zapłaci gardłem, gdyby wrócił do

hazardu. Innym przykładem prawa średniowiecznego był

stosunek do zwierząt. Zabicie psa było czynem, za które

czekały surowe kary, mógł to zrobić jedynie specjalny

urzędnik miejski – hycel, którego praca była odbierana

jako hańbiąca. Mieszczanin, który dopuścił się tego

występku, jako karę całował zwierzę pod ogon. Murarze

i kamieniarze, także rzemieślnicy wyrabiający broń nie

mogli wykonywać kilku robót równolegle. Te wszystkie

normy i prawa obejmowały zarówno rzemieślników, jak

i całe mieszczaństwo.

ak już wspomniano powyżej, cechy murarzy zorga-

nizowały się w 1512 roku w Krakowie, w Poznaniu

dopiero w 1591 roku. Statuty wprowadzały podział

członków cechu na uczniów, czeladników oraz mistrzów.

Struktura ta wykształciła się w rzemiośle budowlanym,

zanim jeszcze powstał cech. Według poznańskiego statutu

nauka ucznia trwała 3 lata, mistrz nie mógł przyjmować

więcej niż 2 uczniów na naukę. Promocja ucznia na cze-

ladnika odbywała się w cechu i wiązała się z uiszczeniem

do skrzynki brackiej odpowiedniej sumy. Czeladnik po

wyzwoleniu nie udawał się od razu na wędrówkę, ale jesz-

cze przez jakiś czas zobowiązany był pracować u mistrza.

Zebrania cechu, tzw. schadzki, odbywały się co kwartał,

zbierano wtedy składki tzw. suchodzienne. Oprócz tego

zebrania cech mógł zwołać nadzwyczajne posiedzenie

o charakterze sądowniczym. Spory między członkami

cechu z reguły próbowano rozsądzać w ramach tej orga-

nizacji, kary płacono zazwyczaj w wosku. Czeladników

obowiązywała stała wędrówka, nie mogli jednak opuścić

pracy u mistrza oraz miasta bez wcześniejszej zapowiedzi.

Czas pracy rozpoczynano od nastania dnia do godziny

przed zachodem słońca. Uwzględniono w planie dnia

także przerwę godzinną na śniadanie oraz godzinę na

obiad. Statut przewidywał pomoc dla czeladnika, który

zachorował i był w trudnej sytuacji materialnej, mógł

zaciągnąć pożyczkę z kasy brackiej, którą miał spłacić,

gdy polepszy się jego zdrowie oraz nanse. Członko-

wie cechu zobowiązani byli uczestniczyć w pogrzebach

mistrzów, ich żon, dzieci oraz służby. Za brak udziału

w nabożeństwie przewidziane były odpowiednie kary.

Oprócz pogrzebu ważnym wydarzeniem było święto

Bożego Ciała, a szczególnie procesja. Dochodziło wtedy

nieraz do kłótni z innymi cechami o kolejność pochodu

w procesji, co świadczyło o prestiżu rzemiosła. Kobiety

co prawda mogły należeć do cechu, ale jedynie będąc

wdowami po cechowych mistrzach. Wdowa posiadała

wówczas przywileje co do doboru pracowników. Z zasad-

niczą zmianą tego obyczaju mamy do czynienia dopiero

w statucie murarzy z XIX wieku. Od tego czasu wdowa

po mistrzu otrzymywała pełne prawa swego męża oraz

przejmowała jego warsztat. Jednak gdy dzieci wdowy

były niepełnoletnie, otrzymywała opiekuna. Podobne

przepisy obowiązywały także inne cechy. Cech jako

organizacja miała charakter konserwatywny i tradycję tą

kultywowano bardzo długo. Pewne normy oraz elementy

organizacyjne pozostały w cechach po dziś dzień.

Jan Marek Szostak

Bibliograa:

Frazik T. J., Ze studiów nad warsztatem architekta i budow-

niczych w średniowieczu, Kraków 1990.

Jelicz A., Życie codzienne w średniowiecznym Krakowie,

Warszawa 1966.

Wyrobisz A., Budownictwo murowane w Małopolsce w XIV

i XV wieku, Wrocław 1963.

Zaleski Z., Z dziejów budowniczych poznańskich, Poznań

1938.