Z DZIEJÓW WOLNOMULARSTWA KOBIECEGO

W POLSCE XVIII–XXI W.

Warszawa 2021

SUKNIA I FARTUSZEK

Loża Św. Jana Letniego, czerwiec 2013 r.,

posiedzenie wspólne Prometei i Gai Aeterny

Z DZIEJÓW

WOLNOMULARSTWA

KOBIECEGO W POLSCE

XVIII–XXI W.

Warszawa 2021

Pod redakcją

dr Mirosławy Dołęgowskiej-Wysockiej

Biblioteczka

Wolnomularza Polskiego

SUKNIA

I FARTUSZEK

Pamięci s:. Małgorzaty Misiuny (1945 - 2020),

pionierki polskiej masonerii żeńskiej.

Kobiety wielkiego serca i umysłu.

Byłaś, jesteś i będziesz zawsze z nami Małgosiu!

S:. Mirosława Dołęgowska-Wysocka

Wolnomularz Polski

ISBN 83–921148–4–1

WYDAWCA

Agencja Wydawniczo-Promocyjna OPOKA

REDAKCJA

dr Mirosława Dołęgowska-Wysocka

OKŁADKA, PROJEKT, SKŁAD I ŁAMANIE

Piotr Wyskok

KOREKTA JĘZYKOWA

Katarzyna Sosnowska

Zdjęcia na drugiej, trzeciej i czwartej okładce pochodzą

z archiwum „Wolnomularza Polskiego”.

S:. Mirosława Dołęgowska-Wysocka

Wstęp 6

Katarzyna Jarzyna

Pionierki z lóż adopcyjnych w XVIII–XIX wieku 9

S:. Małgorzata Misiuna

Loże kobiece, nowe zjawisko w historii

wolnomularsa polskiego 63

S:. Ewa Jaśkowska i s:. Małgorzata Misiuna

Sens wolnomularsa żeńskiego

we współczesności 72

S:. Mirosława Dołęgowska-Wysocka

Polska masoneria kobieca 1993–2019 78

S:. Mirosława Dołęgowska-Wysocka

Prometea, genderowa wersja Prometeusza 86

S:. Małgorzata Misiuna

Gaja w ponowoczesności 95

S:. Maria Materska

Racjonalizm oar na wartości 101

S:. Mirosława Dołęgowska-Wysocka

Eka niezależna a wolnomularso 109

S:. Maria Materska

Wolnomularso między nauką, religią a sztuką 114

S:. Mirosława Dołęgowska-Wysocka

La robe et le tablier 120

S:. Mirosława Dołęgowska-Wysocka

Małgorzata Misiuna –

zarys wolnomularskiej drogi 127

Spis treści

Tak się cieszyłyśmy na rok 2020. Miałyśmy z siostrami z warszaw-

skich lóż Prometei i Gai Aeterny, należących do Wielkiej Żeńskiej

Loży Francji świętować w listopadzie dwudziestolecie zorgani-

zowanej masonerii kobiecej w Polsce. Ile miałyśmy planów, kto miał nie

uświetnić naszych uroczystości… I nagle wiosną, wraz z ogłoszeniem

pandemii, dosłownie w ciągu kilku dni zmieniła się cała epoka, a wraz

z nią opka tego, co ważne, a co nieważne.

Od kilku miesięcy pracowałam nad książką pt. SUKNIA I FARTUSZEK.

Z dziejów wolnomularstwa kobiecego w Polsce XVIII–XXI w. Dodam dla

porządku, że sam tuł wymyśliłam już w 1996 roku, kiedy to w ramach

Biblioteczki „Wolnomularza Polskiego” ukazała się niewielka broszurka

mego autorsa poświęcona wolnomularsu kobiecemu. Wracając do

meritum. Teks – wybrałam najciekawsze deski lożowe Gajek i Promete-

jek, publikowane przez lata w większości na łamach „Wolnomularza Pol-

skiego” – ułożyłam temacznie, myślałam już nad stosownym Wstępem,

gdy nagle… spadł na nas wirus! Nowym okiem spojrzałam na swoją do-

chczasową pracę i – toutes proportions gardées – poczułam się jak Mic-

kiewicz na paryskim bruku, gdy pisał słowa, które przeszły do historii:

„Lio, ojczyzno moja”… Cały świat zyczny i duchowy naszych lożowych

spotkań: siostrzeńso, deski, dyskusje, agapy, nabrały całkiem nowego

Wstęp

wymiaru. I moja praca nabrała innego wymiaru. Zanurzyłam się w tamte

lata jak w ożywczej kąpieli, śniąc prawdziwy sen na jawie.

W ch dniach pełnych emocji i strachu, przyszedł mi także w jednym

olśnieniu pomysł na okładkę książki. Otóż dwanaśie lat wcześniej, na

starej czarnej desce, namalowałam obraz pt. Masonka. Potem cienką

konturówką dorysowałam do niego na dole malutki żaglowiec i podpisa-

łam: Odysea. Było to symboliczne przedstawienie mojej osobistej drogi

masońskiej, długiej, bo wraz z koleżanką Agnieszką inicjowana zostałam

w paryskiej loży Róża Wiatrów we wrześniu 1993 roku.

Deski, które składają się na SUKNIĘ I FARTUSZEK pokazują szeroki

obszar zainteresowań sióstr Gai i Prometei. Są rozważania symbolicz-

ne i lozoczne, eczne i ekologiczne. Są reeksje historyczne na temat

drogi, którą przeszły wolnomularki od zakazu uczestnica w lożowych

pracach, zawartego w Konstucji Andersona, aż po dzień dzisiejszy. Na

tej drodze istniały i loże nie w pełni suwerenne, tzw. adopcyjne, o czym –

gościnnie – pisze Katarzyna Jarzyna.

W historii polskiej masonerii co rusz zdarzały się dłuższe lub krótsze prze-

rwy spowodowane burzliwymi wydarzeniami historii, jeszcze trudniejszą,

emancypacyjną drogę przeszły masonki. Samodzielne i w pełni suwerenne

loże kobiece to zjawisko w kraju nad Wisłą stosunkowo nowe. Od pierw-

szej inicjacji Polek w Paryżu upłynęło dwadzieścia osiem lat, a od zapale-

nia świateł pierwszej loży Prometei dwadzieścia jeden. Jak wspomniałam

na samym początku, obchody dwudziestolecia, jak miliony innych przed-

sięwzięć na całym świecie, zostały zastopowane przez pandemię. Kolejne

miesiące owocowały w Polsce pracami bądź parapracami lóż o charakterze

wirtualnym. Spokała się także Prometea, Gaja Aeterna powołała swoją

Pracownię Wirtualną. Podtrzymywano kontak, „odwiedzano się” w in-

nych, zaprzyjaźnionych lożach, ale prace w realu ustały.

W chwili, gdy piszę te słowa, z wolna wracamy do normalnej rzeczywi-

stości lożowej, ale ciągle nic nie jest jasne – ani kolejny etap pandemii,

ani nasze przedsięwzięcia z m związane. Rodzą się za to siące pytań:

co przeniesiemy z czasów pandemii do naszego normalnego, wolnomu-

larskiego życia? Kiedy w ogóle wróci ta normalność czy raczej „nowa

normalność”? Co okaże się trwałe, a co ułudne? Jak i czy się zmienią

kontak masońskie na całym świecie? Czy nastąpią zmiany w organiza-

cji obediencji wolnomularskich zrodzonych w zupełnie innych czasach?

Nie znamy odpowiedzi na żadne z nich. Jednak niezależnie od tego, co się

wydarzy, musimy w naszych głowach i sercach przenieść w nowe czasy

nasze wolnomularskie ideały, bo one pozostaną niezmienne.

Reasumując: jeszcze nie wiem, kiedy – jak Odys – przybijemy do rodzin-

nej Itaki, ale wiem, że nasze wolnomularskie wartości: Wolność – Rów-

ność – Braterso/Siostrzeńso nie rozsypią się w proch i pył, lecz roz-

błysną na nowo pełnym Światłem. Od każdej siostry, od każdego z braci

zależy, jak jasne będzie to Światło.

S:. Mirosława Dołęgowska-Wysocka

Czcigodna Mistrzyni Sz:. L:. Prometea w latach 2010–2013, Czcigodna Mistrzyni

Sz:.L:. Gaja Aeterna od 2019 roku.

25 września 2021r.

Pionierki z lóż

adopcyjnych

w XVIII–XIX wieku

Trzeba przyznać, że przy daleko już posunięch badaniach nad

polską masonerią kwestia kobiet i polskiego wolnomularsa ad-

opcyjnego, czyli kobiecego, jest ciągle słabo opracowana, a przez

to mało znana. Jak dotąd pozostawała poza orbitą naukowych dociekań.

W swoich poszukiwaniach nie dotarłam do opracowań, które mogłyby

stanowić kompendium wiedzy na temat dziejów kobiet w początkach

polskiego wolnomularsa, charakteryski członkiń lóż, do których na-

leżały czy roli ich obecności w świecie Sztuki Królewskiej. Przede wszyst-

kim wiele wskazuje na to, że zachowały się nieliczne źródła, doczące

tego problemu. Materiały powstałe w początkowych latach działalności

masonerii polskiej zaginęły bądź uległy zniszczeniu podczas zawirowań

policznych (rozbiory, powstanie kościuszkowskie, ostateczny upadek

Rzeczypospolitej). Kolejnym powodem może być marginalizowanie, jak

się wydaje, przez samą organizację działalności i znaczenia polskich lóż

kobiecych w porównaniu z męskimi, w początkowym okresie ich funk-

cjonowania. Złożyć się na to mogły takie czynniki, jak ówczesna pozycja

kobiet, rzemieślnicza tradycja wolnomularska i miejsce, z którego wywo-

dzi się cały ruch – osiemnastowieczna Anglia. Zapis w pierwszej Kons-

tucji masońskiej Wielkiej Loży Londynu z 1723 roku mówił, że wolno-

mularz powinien być dobrym, prawym i uczciwym człowiekiem honoru,

dżentelmenem najwyższej próby lub wybitnym uczonym, architektem

czy arstą. Mimo głoszonych przez braci haseł tolerancji i równości,

w szeregi masonów dopuszczano jedynie osoby o szlacheckich korze-

niach, wolno urodzone, kierujące się rozsądkiem i będące w dojrzałym

wieku. Masonem nie mogły zostać osoby niemoralne i skandalicznie się

prowadzące. Zakaz objął ponadto niewolników, osoby okaleczone bądź

z defektami ciała oraz kobie. Powodem tego był niepełnoprawny sta-

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

tus takich osób i brak możliwości samodzielnego stanowienia o sobie.

W elitarnym i idealnym świecie wolnomularzy angielskich nie pozwa-

lano również na podejmowanie tematu kobiet podczas zebrań adeptów.

Skąd ten zakaz? Sądzono, że poruszanie tego tematu mogło powodować

konik, niezdrową rywalizację i podziały wśród braci, ponieważ „na

gruncie masońskiej utopii kobieta uważana jest za żywioł destrukcyjny,

źródło występku” (Tadeusz Cegielski, Księga Konstytucji 1723 roku i po-

czątki wolnomularstwa spekulatywnego w Anglii. Geneza – Fundamenty –

Komentarze). Idenkowano je z pierwiastkiem, który powoduje chaos.

Dlatego drzwi loży – miejsca kosmicznego ładu, porządku i harmonii, zo-

stały zamknięte przed przedstawicielkami płci pięknej. Dopiero moment

pojawienia się Sztuki Królewskiej na konnencie i jej wykiełkowanie na

gruncie kultury francuskiej oorzyły furtkę dla powstania wolnomular-

sa adopcyjnego.

Ramy czasowe arkułu oiera rok 1768, czyli moment udokumentowa-

nego pojawienia się pierwszej polskiej placówki adopcyjnej, zamyka zaś

rok 1821, w którym car Aleksander I wydał decyzję kasa organizacji

wolnomularskich. Na końcu znajduje się również indeks kobiet-wolno-

mularek oraz indeks lóż adopcyjnych wraz z placówkami męskimi, przy

których były oierane.

Historia i staska lóż adopcyjnych

Wykaz polskich lóż wolnomularskich oraz ich członków w latach 1738–1821

poprzedzony zarysem historii wolnomularstwa polskiego i ustroju Wielkiego

Wschodu Narodowego Polskiego Stanisława Małachowskiego-Łempickie-

go wraz z Uzupełnieniem i Aneksami Ludwika Hassa są jedynymi doku-

mentami, w których znajdziemy dane liczbowe członków lóż w nich pra-

cujących od założenia wolnomularsa na ziemiach polskich do momentu

ich kasa w 1821 roku. Co ważne, wykazy te nie odnotowują wszystkich

nazwisk adeptów. Sam Małachowski-Łempicki ierdził, że ze względu

na tajemniczość ruchu i zniszczenie źródeł, sporządzenie pełnego spisu

wolnomularzy polskich byłoby rzeczą niemożliwą. Dane liczbowe poda-

ne w arkule nie są zatem odzwierciedleniem stanu fakcznego, dają

jednak możliwość względnej orientacji w liczebności lóż, w m także lóż

adopcyjnych.

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

Początki polskiego wolnomularsa to lata dwudzieste XVIII wieku.

Był to okres intensywnych kontaktów Rzeczypospolitej z Francją oraz

silnych wpływów kultury francuskiej. Panowała ona na gruncie intelek-

tualnym i policznym, dzięki chwale oręża i działalności dyplomacz-

nej, luksusowi, a także literaturze, sztuce i dorobkowi cywilizacyjnemu.

Poza m Polacy często podróżowali nad Sekwanę. Ich wojaże miały

charakter towarzysko-rozrywkowy lub edukacyjny. Wielu brało udział

w sojuszniczych kampaniach wojskowych. Skali się przez to z kultu-

rą francuską, głosami wczesnego Oświecenia oraz francuskimi braćmi

w fartuszkach. We Francji wielu z nich zostało inicjowanych. Do kraju

wracali zatem wyposażeni w wolnomularskie dyplomy, zapisy rytuałów

i przepisów lożowych. Nic zatem dziwnego, że Ars Regia przybyła do

Rzeczypospolitej z Paryża, a nie z Londynu – kolebki Sztuki Królew-

skiej. To również francuska masoneria dała początek wolnomularsu

adopcyjnemu. W ówczesnych czasach bardzo popularne były salony

arsczne, prowadzone przez Francuzki z arystokracznych kręgów.

Nie można im odmówić znaczącego wpływu na życie kulturalne i kre-

owanie nowego slu bycia. Dlatego w odróżnieniu od wolnomularsa

angielskiego, w którym życie społeczne miało charakter powo męski,

reguła nieprzyjmowania kobiet do lóż stanowiła tutaj problem, z któ-

rym postanowiono sobie poradzić. Począwszy od lat czterdziesch

XVIII wieku zaczęły powstawać parawolnomularskie placówki, które

przyjmowały zarówno mężczyzn, jak i kobie. Były to inicjawy stricte

towarzyskie i służyły przyjemnemu spędzaniu czasu. Analogiami z ma-

sonerią były rytuały, stopnie oraz przysięgi składane podczas inicjacji.

Placówki te uformowały zatem grunt dla wolnomularsa kobiecego.

Z czasem przy lożach męskich zaczęto oierać adopcyjne warszta

kobiece. Cieszyły się dużą popularnością w środowisku arsczno-li-

terackim i arystokracznym francuskiej stolicy. Gdy ich siła i pozycja

stawały się coraz bardziej znaczące, zaczęły wywierać wpływ na decy-

zje przewodniczących paryskiej masonerii. W 1774 roku ich działalność

została uznana przez Wielki Wschód Paryża, który objął je swoim pa-

tronatem. Przygotowano jednak przepisy ograniczające samodzielność

placówek adopcyjnych, m. in. podwójne obsadzanie godności (loża po-

siadała zarówno Wielką Mistrzynię, jak i Wielkiego Mistrza), kierowa-

nie posiedzeniami przez przewodniczącego loży męskiej, przy której

funkcjonował warsztat adopcyjny.

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

W Polsce akwność wolnomularską odnotowuje się już w czasach sa-

skich. Pierwszą (zarówno w kraju, jak i w środkowo-wschodniej części

Europy) placówką o masońskim charakterze było najprawdopodobniej

Braco Czerwone. Należeli do niego kobie i mężczyzn z kręgu elit

i wielkoszlacheckiej warsy społeczeńsa. Jego członkinią była hrabi-

na Schwerin, żona posła pruskiego w Wiedniu, przewodniczącego ber-

lińskiego stowarzyszenia wolnomularzy. Jako jedyna znajduje się rów-

nież w Uzupełnieniach Hassa do Wykazu Małachowskiego-Łempickiego.

W dostępnych źródłach nie znalazłam informacji o pozostałych kobie-

tach zasiadających w szeregach Czerwonego Braca. Niewiadomą sta-

nowi również podana w Wykazie loża adopcyjna przy Trzech Braciach.

Małachowski-Łempicki podaje tam, że placówka istniała w 1767 roku,

przy reakwowanej loży męskiej. Nie wymienia jednak żadnego nazwi-

ska. Zdaniem Hassa, warsztat ten mógł wywodzić się z tego samego nur-

tu, co Braco Czerwone, nie wiadomo jednak, czy w Trzech Braciach

inicjowano kobie, co stawia pod znakiem zapytania tezę Małachowskie-

go-Łempickiego o loży adopcyjnej przy Trzech Braciach. Zapewne nie

zachował się żaden dokument odnotowujący nazwiska kobiet należących

do tej placówki.

Rozkwit warsztatów i działalności wolnomularskich na ziemiach polskich

nastąpił za czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego. Masoneria nie

miała wtedy znaczącego wpływu, stanowiła raczej modną obyczajową

nowinkę.

W Wykazie Małachowskiego-Łempickiego guruje loża adopcyjna bez

nazwy. Wiadomo, że pracowała w lokalu loży Sarmata i należały do niej

m.in. krajczyna Teresa Potocka, baronowa le Fort i panna Aloy. Według

Hassa, była to pierwsza loża adopcyjna w Polsce i, czym możemy się po-

szczycić, najprawdopodobniej pierwsza kobieca placówka wolnomularska

w środkowo-wschodniej części Europy. Prace rozpoczęła w połowie roku

1768. Obie placówki (męska i adopcyjna) skupiały wokół siebie adeptów

i adeptki z kręgów szlacheckich. Wśród członków męskiej loży znaleźli się

książę Adam Kazimierz Czartoryski, hrabia Alojzy Fryderyk Brühl czy

prymas Gabriel Podoski. Skład osobowy loży adopcyjnej także stanowi-

ły największe damy ówczesnej eli – m.in. wspomniana już Anna Teresa

z Ossolińskich Potocka – obrana na dozorczynię loży, w Paryżu okrzyk-

nięta mianem „la belle Polonaise”, znana również z efekwności snucia

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

intryg miłosnych i policznych. Kolejna stołeczna piękność, Luiza Aloe,

żona Aleksandra Rożnieckiego, a następnie Jana Potockiego, pełniła funk-

cję dozorczyni, a od 1770 roku przewodniczącej loży. Kolejne adeptki to

Anna z Rzewuskich Humiecka – żona Józefa, miecznika koronnego, która

również pełniła funkcję przewodniczącej, oraz Izabella z Czartoryskich

Lubomirska, czyli jedna z najbardziej wpływowych dam epoki. Zasłużyła

sobie na taką opinię dzięki błyskotliwej inteligencji, mecenatowi nad sztu-

ką i działalności kulturalnej, wpływom na polikę „Familii” oraz planom

wydania jej za Stanisława Augusta Poniatowskiego. „Błękitna Dama” (bo

tak też ją nazywano) miała być już wcześniej inicjowana w Anglii, pod-

czas podróży po Europie w latach 1756–1760 w towarzysie męża Sta-

nisława Lubomirskiego, również wolnomularza. Kolejną przedstawicielką

starszego pokolenia adeptek była żona barona Pierre’a Le Forta – Anna.

W grupie młodych sióstr pierwszej loży adopcyjnej znalazły się reprezen-

tantki ówczesnej eli towarzyskiej Warszawy. Poza takimi rozrywkami jak

fesny i salony, to młode pokolenie zajmowało się również działalnością

kulturalno-arsczną, realizującą się we własnym, amatorskim zespole

teatralnym. Poza pięknymi młodymi masonkami w jego składzie znaleźli

się bracia Heykingowie – młodzi baronowie inanccy, oraz brat ambasa-

dora carskiego Mikołaja Repnina. Nieste, nie są znane nazwiska młodych

adeptek. Małachowski-Łempicki i Hass podają w sumie pięć członkiń loży

adopcyjnej przy Cnotliwym Sarmacie, tj. Annę Teresę z Ossolińskich Po-

tocką, Luizę Aloe (primo voto Aleksandrową Rożniecką, secundo voto Ja-

nową Potocką), Annę z Rzewuskich Humiecką, Izabellę z Czartoryskich

Lubomirską oraz Annę Le Fort.

Dosyć wczesne uorzenie pierwszego warsztatu kobiecego świadczyło

o dokonującym się postępie w kulturze i świadomości polskiej magnate-

rii. Już nie lko salony, spotkania towarzyskie, fesny i teatry, ale także

loże adopcyjne stały się miejscem akwności kobiet i ich uczestnica

w życiu społecznym Rzeczypospolitej. Był to być może początek emancy-

pacji i kolejny etap ujednolicania pozycji, uprawnień i przywilejów kobiet

i mężczyzn. Takie novum musiało budzić opór wśród konserwawnych

i bardziej zakorzenionych w tradycji Ars Regia braciach. Nie zatrzymało to

jednak rozwoju warsztatów kobiecych.

W 1780 roku istniejąca od lat adopcyjna stołeczna placówka zosta-

ła wznowiona i zreorganizowana. Od momentu uroczystej inauguracji

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

w maju 1782 roku nosiła nazwę Grande Loge d’Adoption sous le Climat de

Varsovie (Wielka Loża Adopcyjna pod Klimatem Warszawy), a następ-

nie, najprawdopodobniej w 1785 roku, zmieniła nazwę na bardziej odda-

jącą charakter jej działalności: Grande Loge de la Bienfaisance au Grand

Orient du Varsovie (Wielka Loża Dobroczynności na Wielkim Wschodzie

Warszawskim). Posiadała rytuał podobny do męskiego trzeciego stopnia.

Jego opracowania podjął się Karol Henryk Heyking, wieloletni wolnomu-

larz. Jak podaje Hass, rytuał i jego symbolika opierały się na popularnej

w epoce Oświecenia historii Hypatii z Aleksandrii, znanej z tolerancji re-

ligijnej i umiłowania nauki niezwykłej kobie parającej się astronomią,

lozoą i matemaką, zamordowanej przez tłum fanacznych chrześci-

jan wypełniających dyrekwę biskupa Cyryla. Nie wiemy, skąd badacz

zaczerpnął tę informację. Zachowany zapis rytuału Dobroczynności

w książce Stanisława Załęskiego O masonii w Polsce od roku 1738 do 1822

na źródłach wyłącznie masońskich nie odnosi się do historii Hypatii, ale

nawiązuje do mowów biblijnych. Rytuał ten opracował Ignacy Potocki

w 1783 roku. Można zatem przypuszczać, że jedna loża mogła posiadać

kilka scenariuszy rytualnych. Za Wielką Mistrzynię i przewodniczą-

cą loży Dobroczynność obrano Elżbietę z Lubomirskich Potocką, żonę

Ignacego. Po śmierci Potockiej w kwietniu 1783 jej miejsce zajęła Teresa

z Poniatowskich Wincentowa Tyszkiewiczowa, bratanica króla, siostra

i powierniczka księcia Józefa Poniatowskiego, córka wolnomularza księ-

cia Andrzeja Poniatowskiego. Po niej przewodnico w loży przejęła wie-

loletnia wolnomularka, wspomniana już Anna Teresa Potocka. Zgodnie

z obyczajem w kręgach adeptek znalazły się damy z eli polskiej arysto-

kracji: pani na Puławach – Izabella z Flemmingów Czartoryska, czarująca

i znana także poza granicami Rzeczypospolitej, jej szwagierka Izabella

z Czartoryskich Lubomirska, działająca w loży od momentu jej oar-

cia, oraz jej córki: wspomniana już Elżbieta Potocka, z młotkiem Wielkiej

Mistrzyni, Konstancja Małgorzata Rzewuska, żona hetmana Seweryna

i ostatnia, Aleksandra, poślubiona przez Stanisława Kostkę Potockiego.

Mimo że źródła tego nie mówią, można przypuścić, że wolnomularką była

również czwarta córka – Julia, biorąc pod uwagę fakt, że poza najbliższą

rodziną masonem był również jej mąż Jan Nepomucen Potocki – pisarz,

podróżnik, autor Rękopisu znalezionego w Saragossie.

Do świetnego grona sióstr masonek należały również trzy córki kanclerza

wielkiego litewskiego Aleksandra Michała Sapiehy: znana z dowcipu, inte-

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

ligencji i elegancji Anna, mająca pretensje do królewskiego serca, ówcze-

śnie żona Franciszka Sanguszki, a następnie Seweryna Potockiego (m

samym stała się synową Wielkiej Mistrzyni Teresy Potockiej), Karolina,

której pierwszym mężem był wojewoda bełzki Teodor Potocki, a następnie

wolnomularz Stanisław Sołk, oraz Aniela, żona podkomorzego starodub-

skiego Franciszka Jelskiego. Poza mi damami wśród reprezentantek rodu

Potockich znalazły się: żona Stanisława Szczęsnego – Józefa, córka Jerzego

Augusta Mniszcha, uznanego wolnomularza starej da, założyciela loży

w Dukli – Krysna, żona Piotra Potockiego, staros szczerzeckiego, Tere-

sa z Czapskich – żona Aleksandra, ministra policji Księsa Warszawskie-

go oraz Ignacego Potockiego, Marianna, najprawdopodobniej druga żona

Alojzego Fryderyka Brühla. Inne znane z urody bądź swojej działalności

damy, które zasilały szeregi Dobroczynności, to Aleksandra z Cieciszow-

skich, żona Jana Pawła Łuszczewskiego, Helena z Przezdzieckich Radzi-

wiłłowa, żona kasztelana wileńskiego Michała, która olśniewała swoją

niemal królewską urodą i cenną kolekcją dzieł sztuki, Anna ze Scypionów

Konstantowa Szaniawska, faworyta króla i przyjaciółka jego siostry Izabel-

li Branickiej. Anna prowadziła salon w domu przy ulicy Miodowej, którego

gośćmi byli przedstawiciele najwyższych kręgów miejskiej socje. Zmiany

zachodzące w m czasie w strukturze społeczeńsa dały się zauważyć

również w strukturach lóż. Do Dobroczynności dołączyły przedstawicielki

rodzącej się dopiero w Polsce burżuazji. Były to żony bogach bankierów:

Piotra Karola Teppera – pochodząca z Francji elegantka Filipina Maria,

z domu Vallentin, Klemensa Berneaux – Ludwika, z domu Chapiseaux de

la Grande oraz Janowa Chaudoir. Loża Dobroczynność była najliczniej re-

prezentowaną placówką adopcyjną. W Wykazie Małachowskiego-Łempic-

kiego guruje dwadzieścia pięć jej członkiń.

Wcześniej, w 1779 roku, przy stołecznej loży Katarzyna pod Gwiazdą

Północną, prace rozpoczął kolejny warsztat adopcyjny. W jego szeregach

znalazły się czynne od lat znakomite Siostry. Małachowski-Łempicki

i Hass podają w sumie sześć adeptek loży. Są to: Izabella Lubomirska,

Teresa Potocka, Luiza Aloe (aktualnie żona Aleksandra Rożnieckiego,

starościna romanowska i właścicielka dóbr na Wołyniu) oraz żona het-

mana polnego Seweryna Rzewuskiego – Konstancja, córka wyżej wspo-

mnianej Lubomirskiej. Inicjowano również nowe uczennice: starościnę

przyłuską Katarzynę Gosńską oraz Kandydę z Lipskich, żonę generała

Antoniego Czapskiego.

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

Loży Dobroczynność podlegały również nowopowstałe placówki w Wil-

nie, Lwowie, Dubnie i Poznaniu. Warsztat wileński został oar w 1781

roku. Nosił nazwę Wierność Doskonała (Fidelité Parfaite), w swoim kręgu

skupiał arystokratki litewskie, wywodzące się głównie z rodu Radziwił-

łów, oraz żony wybitniejszych cudzoziemców. Funkcję Wielkiej Mistrzy-

ni pełniła niejaka baronowa Fersen z Radziwiłłów, Wielką Dozorczynią

była Przezdziecka z Radziwiłłów, a Siostrą Straszną Sołtanowa z Radzi-

wiłłów. W Wykazie udokumentowanych jest w sumie piętnaście nazwisk

członkiń Doskonałej Wierności. W 1782 roku we Lwowie, znajdującym

się już wtedy, po pierwszym rozbiorze, w zaborze austriackim, uorzo-

no lożę Szczera Przyjaźń. Jej członkowie byli silnie związani z Rzeczpo-

spolitą, czemu dawali wyraz na przykład w uroczysch mowach w dzień

imienin króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Nieste w kwestii

udziału kobiet w ruchu wolnomularskim wśród panów zabrakło takiej

zgodności. Mimo sporu pomiędzy jego zwolennikami a przeciwnikami,

w 1785 roku udało się uorzyć placówkę adopcyjną. Na jej czele stanęła

Francuzka Louise de Traversier, pozostająca w morganacznym związ-

ku z Michałem Wielhorskim, wolnomularzem starej da, który stał się

„Najdoskonalszym Protektorem” adopcyjnej Szczerej Przyjaźni. Na pod-

stawie Wykazu udało mi się ustalić, że Mistrzynią Obrządku była pani

o nazwisku Augusnowicz, a Mistrzynią Ceremonii również nieznana

z imienia Cruss. Małachowski-Łempicki odnotowuje w sumie pięć na-

zwisk członkiń tej loży.

Przy pracującej w Poznaniu Stałości Uwieńczonej 11 maja 1785 roku

oorzono placówkę adopcyjną. Wykaz nie podaje nazwisk przynale-

żących do tej loży, można jednak przypuszczać, że przynajmniej część

członkiń wstąpiła do uorzonej później poznańskiej placówki Ogród

Edenu. Nieznany jest także skład osobowy oartej 12 października

1785 roku w Dubnie loży adopcyjnej przy Doskonałej Tajemnicy.

Od 1783 roku przy loży Tarcza Północna (Bouclier du Nord) na Wscho-

dzie Warszawy zapalono światła warsztatu adopcyjnego. Posiadał jednak

nie w pełni formalny charakter. Dokumen nie podają składu osobowego

tej loży.

W 1785 roku uporządkowano formalne kwestie funkcjonowania lóż adop-

cyjnych. Członkowie Najwyższej Kapituły opracowali regulamin organiza-

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

cyjny i rytuały dla warszawskiej Dobroczynności. Loża ta stała się od tego

momentu centralną placówką adopcyjną, a loże we Lwowie, Dubnie i Po-

znaniu zostały zalegalizowane przez Wielki Wschód. Druga stołeczna loża

została oarta w sczniu 1786 roku przy warsztacie Göttin von Eleusis. Jej

skład stanowiły głównie żony i córki niemieckojęzycznych członków pla-

cówki. Z racji tego, że nie był to warsztat polski, w Wykazie nie odnajdziemy

nazwisk jej adeptek.

Przy jedynej pozostającej poza zwierzchnicem Wielkiego Wschodu

warszawskiej loży Dobry Pasterz (Bon Pasteur), wznowionej w 1787 roku,

działał warsztat adopcyjny. Obiema lożami kierował Jean Lucas Toux de

Salverte, kontrowersyjna postać ówczesnego świata wolnomularskiego.

Swoim warsztatom narzucał misczny charakter. W źródłach brak na-

zwisk kobiet zasiadających w szeregach tej loży.

Najdalej wysunięta na wschód polska placówka adopcyjna nosiła nazwę

Ciemności Rozproszone i została oarta w 1787 roku w Żytomierzu,

pod młotkiem Waclowej, żony aptekarza. Nie znalazłam informacji o in-

nych członkiniach loży.

Sytuacja we Francji oraz wydarzenia związane z rewolucją francuską

przez długi czas przyciągały uwagę całej Europy, także szeroko rozumia-

nych elit polskich. Zawirowania historyczne odbiły się również w świecie

Sztuki Królewskiej. Mimo iż tradycja wolnomularska odżegnywała się od

problemów ściśle policznych, to niemożliwym wydawało się, że człon-

kowie lóż, w głównej mierze przedstawiciele eli społecznej i intelektu-

alnej kraju, pozostaną obojętni wobec przełomowych dla Europy wyda-

rzeń. W czasie zebrania Wielkiego Wschodu w 1789 roku na Wielkiego

Mistrza wybrano marszałka konfederacji litewskiej na Sejm Czteroletni,

a więc jedną z bardziej zaangażowanych policznie osób – Kazimierza

Nestora Sapiehę. Doszło nawet w historii polskiej masonerii do sytuacji

dotąd niespokanej – treść pierwszego poelekcyjnego okólnika mówiła

o udziale wolnomularzy w procesie naprawy sytuacji w kraju i wyższo-

ści tej działalności nad uczestnicem w posiedzeniach lóż. Zwiększe-

nie tego zaangażowania, pełnienie godności publicznych, udział w obra-

dach sejmu i policznych dyskusjach do tego stopnia absorbowało braci

w fartuszkach, że życie lożowe z czasem ustało, wiele placówek uległo

zamknięciu, w m nawet daleki od policznego zaangażowania ośro-

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

dek Bon Pasteur Touxa. Warszawa, główny ośrodek życia mularskiego,

po wydarzeniach 1792 roku i insurekcji kościuszkowskiej nie była już

znaczącą europejską metropolią. Po drugim rozbiorze stała się stolicą

pańsa okrojonego, którego dalsza egzystencja stała pod znakiem zapy-

tania. Życie publiczne i towarzyskie zamarło, a problemy policzne kraju

pochłonęły uwagę większości adeptów. Żaden warsztat nie pracował już

po trzecim rozbiorze. Przez towarzyszącą masonerii otoczkę tajemnicy

w lożach widziano zagrożenie rewolucyjnych spisków i konspiracji, pod-

sycane rosnącą niechęcią wobec „farmazonów”, jak coraz częściej zaczęto

nazywać wolnych mularzy. Dlatego na terenach Austrii i Rosji warszta

nie mogły dalej pracować. Na terenie zaboru pruskiego formalnie nie zo-

stały objęte zakazem, jednak stosowano wobec nich rozmaite restrykcje,

które utrudniały normalne funkcjonowanie. Można założyć, że placówki

adopcyjne również zawiesiły prace. Źródła nie podają informacji o ich

działalności w m czasie.

Ożywienie w wolnomularskim świecie nastąpiło dopiero po ukonstu-

owaniu się Księsa Warszawskiego. Część lóż na nowo podjęła prace, po-

wstały również nowe placówki. W 1810 roku w Warszawie ponownie roz-

poczęła prace loża Bouclier du Nord i działająca przy niej loża adopcyjna.

W Poznaniu, przy oartej dwa lata wcześniej placówce Bracia Francuzi

i Polacy Zjednoczeni (Français et Polonais réunis) zapalono światła kobie-

cej loży Ogród Edenu. Zebrania odbywały się w lokalu na Lesznie. Grono

adeptek musiało być całkiem liczne, w Uzupełnieniach Hassa do Wykazu

odnalazłam dziewięć pozycji świadczących o przynależności kobiet do

tego warsztatu. Wkrótce też postanowiono reakwować Wielką Lożę Do-

broczynności. Dawny Wielki Mistrz Świąni Izys, uznany wolnomularz

Ludwik Gutakowski, głos Wielkiego Wschodu, opowiedział się za tą ini-

cjawą i w 1810 roku mianował na „Wielką Mistrzynię Wielkiej Loży Mat-

ki Warszawskiej” Annę z Sapiehów Sewerynową Potocką, dawną adeptkę

Sztuki Królewskiej. Jeszcze przed końcem roku oba warszta adopcyjne

połączyły się w lożę Eden. Posiadała ona dwóch opiekunów: związanego

z Wielkim Wschodem czasów stanisławowskich Stanisława Kostkę Po-

tockiego oraz Józefa Wawrzyńca Krasińskiego (członka Braci Francuzów

i Polaków Zjednoczonych). Wybór ich dwóch był wyrazem kompromisu

połączenia lóż. W loży Eden znalazły się masonki starej da, jak wspo-

mniana już Anna Potocka, Izabella z Flemingów Czartoryska, Teresa Po-

tocka z Czapskich i Aleksandra z Lubomirskich, żona Stanisława Kostki.

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

Obok nich grono wzbogacały starsze damy – siostra Wielkiej Mistrzyni

Karolina z Sapiehów Stanisławowa Sołkowa, Ludwika Klemensowa Ber-

neaux oraz Janowa Chaudoir. Inicjowano również młode, brylujące w krę-

gach towarzyskich damy: generałową Józefę z Sołłohubów Stanisławową

Potocką, generałową Wielhorską, Zoę z Potockich Czosnowską (ostatnią

miłość księcia Józefa Poniatowskiego i matkę jego syna) oraz Emiliannę

z Bachmińskich Michałową Cichocką. Inne członkinie to Karolina z Wa-

lewskich Aleksandrowa Chodkiewiczowa – znana stołeczna piękność, oto-

czona zazwyczaj ciasnym wianuszkiem wielbicieli, poślubiona znanemu

amatorowi-chemikowi, Teresa z Oborskich Potocka – żona adiutanta ks.

Józefa Poniatowskiego, Marcelego, Rozalia Osińska – obdarzona talentem

scenicznym była aktorka, żona Ludwika i córka kreatora polskiego teatru

Wojciecha Bogusławskiego, oraz Żwanowa – domniemana córka Stanisła-

wa Augusta Poniatowskiego. Poza nimi Małachowski-Łempicki w Wyka-

zie wymienia jeszcze cztery inne damy, co daje w sumie udokumentowaną

liczbę dziewiętnastu członkiń.

W 1810 roku oorzono w Warszawie warsztat kobiecy przy niemieckoję-

zycznej męskiej loży Świąnia Stałości (Halle der Beständigkeit) noszący

tę samą nazwę. Loża męska miała początki w dawnym Złom Lichtarzu

(Zum goldenen Leuchter). Należeli do niej głównie ocerowie i urzędnicy

zaboru pruskiego. Polacy przystąpili do niej w nielicznym gronie. W loży

adopcyjnej znalazły się jedynie kobie pochodzenia niemieckiego. Nie

nawiązywała stosunków z innymi warsztatami, a wśród jej członków

panowały odrębne obyczaje. Z tego powodu zapewne w Wykazie Mała-

chowskiego-Łempickiego nie guruje żadne nazwisko związane z tą pla-

cówką.

W 1811 roku wśród krakowskich masonów zrodził się zamiar uorzenia

placówki adopcyjnej przy loży Przesąd Zwyciężony. Przez reprezentanta

loży przy Wielkim Wschodzie Narodowym Polski, Ksawerego Kossec-

kiego, starano się uzyskać zgodę na oarcie warsztatu. Jednak jak poda-

je Małachowski-Łempicki, brakuje informacji świadczących o funkcjono-

waniu tej loży adopcyjnej.

Początek XIX wieku był nadal burzliwym okresem historii. Działania wo-

jenne Napoleona Bonapartego objęły niemal cały konnent oraz silnie

angażowały w sprawy Polaków. Ciągle było słychać echa rewolucji francu-

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

skiej. Skomplikowana sytuacja policzna Europy miała również wpływ na

świat wolnych mularzy. Pomimo szerzących się podejrzeń i traktowania lóż

jako ognisk konspiracyjnych ruchów rewolucyjnych i narodowowyzwoleń-

czych, niektórym polskim placówkom udało się konnuować swoją dzia-

łalność, zwłaszcza po względnej stabilizacji po kongresie wiedeńskim. Na

przełomie wieków zaczęły również zachodzić zmiany w światopoglądzie

i mentalności. Oświeceniowe zasady racjonalizmu zaczęły oddawać głos

kształtującym się ideologiom romancznym. Sprzeciw wobec monarchii

i feudalizmu, a wśród Polaków dodatkowo dążenia narodowowyzwoleńcze,

nowe denicje równości i wolności człowieka – wszystko to wpłynęło rów-

nież na zmiany w wolnomularsie. Dochczas zamknięte drzwi warszta-

tów oorzyły się dla adeptów spoza kręgu eli społeczeńsa. Zmienił się

również obraz brata masona. Na miejsce miska, poszukującego tajemnic

bytu, wstąpił obywatel-akwista. Prace lóż Wielkiego Wschodu Polski sku-

piły się na lantropijnej działalności społecznej. Z inicjawy wolnomularzy

zostało powołane Towarzyso Dobroczynności, zajmujące się działalno-

ścią charytawną. Zbiórki pieniężne przeznaczano już nie lko na braci

w potrzebie. Pomoc objęła także posiłki dla ubogich, zasiłki i spendia

dla studentów. Choć źródła nie podają konkretnych przykładów, to można

przypuszczać, że placówki adopcyjne, których praca od początku związana

była z lantropią, również brały udział w działaniach społecznych.

Coraz bardziej popularne hasła wolności i równości obywateli bez wzglę-

du na ich urodzenie, wpływające na zwiększenie liczby adeptów lóż mę-

skich, nie miały nie miały przeliczenia w wolnomularsie kobiecym.

Jedynemu warszawskiemu warsztatowi adopcyjnemu po zamknięciu na

przełomie lat 1812–1813 nie udało się wznowić prac, jak miało to miejsce

w części lóż męskich. Co prawda zaistniał w kierownicie pomysł reak-

wowania placówki i jej rozbudowy w „Wielką Lożę Adopcyjną Dobro-

czynność”. Przyjęto nawet w tej sprawie uchwałę podczas posiedzenia

Wielkiego Wschodu 31 maja 1814 roku i powołano komisję organizacyj-

ną, która miała również opracować dla niej rytuały. Plan ten jednak nie

doszedł do skutku. Według Hassa mogło to mieć dwa powody. Po pierw-

sze, uprzedzenie magistratury do członkosa kobiet, o czym wzmianki

znajdziemy nawet w wolnomularskich pieśniach bankietowych. Przyczy-

ną tego miały być niedyskrecja i negawny wpływ uroków płci pięknej

na braci mularzy oraz postawy samych masonek. Po drugie, ówczesne pa-

nie ogarnęła nowa fala religijności i surowszych zasad obyczajowości. Ich

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

domagania się przyjęcia w kręgi masońskie nie były już tak intensywne,

do czego przyczyniła się także anmasońska bulla Piusa VII z sierpnia

1814 roku. Natomiast młode pokolenie masonek nie miało już takiej ener-

gii i siły wpływów, które napędzały dawne „salonowe lwice”.

Rozporządzenie księcia-namiestnika Józefa Zajączka z 25 września 1821

roku oraz reskrypt cara Aleksandra z 1/13 sierpnia 1822 roku, zabrania-

jące wolnomularsa w całym Królesie, to kres oartej działalności

wolnomularskiej. Bracia pracowali jeszcze nieocjalnie, jednak warszta

adopcyjne zostały deniwnie zamknięte.

Dane stasczne doczące liczby pierwszych polskich wolnomularek

przedstawiałyby się więc w świetle zachowanych źródeł i informacji już

z drugiej ręki następująco: Małachowski-Łempicki w swoim Wykazie wy-

mienia łącznie pięć sięcy siedemset czterdzieści osiem członków lóż wol-

nomularskich pracujących, przypomnę, do kasa w 1821 roku na ziemiach

polskich, w tej liczbie odnajdziemy pięćdziesiąt pięć nazwisk kobiet. W Uzu-

pełnieniach Hassa do Wykazu znajduje się dwadzieścia siedem kobiet na

siąc sześćset jedenaście dodanych przez Hassa pozycji. Ponadto w Sekcie

farmazonii Warszawskiej Hassa odnalazłam jeszcze jedno nazwisko, któ-

rego w powyższych źródłach nie podano. W stasce nie uwzględniałam

aneksów Hassa: Aneksu I doczącego osób zamieszkałych w Królesie

Polskim i na Ziemiach Zabranych, a należących lko do lóż poza m te-

rytorium oraz Aneksu II uwzględniającego mieszkańców Rzeczypospolitej

w lożach Zachodu, ponieważ interesowały mnie jedynie placówki na zie-

miach polskich. Wspomnę jedynie, że w żadnym z ch aneksów nie podają

nazwisk kobiet. Problemy w ustaleniu względnie precyzyjnej liczby kobiet

stanowią powtarzające się nazwiska bez podania innych danych, np. imie-

nia, nazwiska rodowego czy jakichkolwiek danych o mężu. Uniemożliwia

to w niektórych przypadkach ustalenie, czy mamy do czynienia z jedną,

czy dwiema osobami. Dzieje się tak na przykład w przypadku pozycji nr

893 w Wykazie Małachowskiego-Łempickiego. Widnieje tam nazwisko

Gen, kobie należącej do loży Dobroczynność. W Uzupełnieniach Hass

podaje informacje o członkosie Anny Le Fort z domu Gen, żonie Pio-

tra, która należała do loży Cnotliwy Sarmata. Mogła to być ta sama oso-

ba, która należała do obu placówek, ale nie da się sierdzić na pewno, że

teza ta jest słuszna. Można podejrzewać, że Izabella z Czartoryskich Lu-

bomirska również pojawia się podwójnie. Jako Lubomirska księżna mar-

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

szałkowa, członkini wolnomularsa angielskiego, i Lubomirska Izabela

księżna, członkini loży Dobroczynność. Podobna sytuacja doczy Przez-

dzieckiej z Radziwiłłów (być może Heleny). Podwójnie występują ponadto

nazwiska Sołkowej, Palmier, Godard, Osińskiej. Można zatem określić

udokumentowaną liczbę kobiet na około osiemdziesiąt pozycji. Są to zale-

dwie niecałe dwa procent wszystkich członków. Należy jednak pamiętać,

że wolnomularek na pewno było więcej. Nie zachowały się spisy danych

osobowych członkiń niektórych lóż adopcyjnych. Być może istniały także

loże, o których obecnie nic nie wiemy. Te hipoteczne dane muszą nieste-

 nam wystarczyć, gdyż z powodu braku źródeł niemożliwe jest ustalenie

dokładnych stask.

Poezja wolnomularska

To nie przypadek sprawił, że już w pierwszej konstucji wolnomular-

skiej ułożonej przez pastora Jamesa Andersona, wkrótce po powstaniu

w 1717 roku w Królesie Wielkiej Brytanii pierwszej Wielkiej Loży, nie

zabrakło poezji. Jak widać, stała się ona ważnym elementem wolnomu-

larskiego obrzędu i wolnomularskich prac już w początkach istnienia tej

organizacji. Dokument, który ukazał się drukiem 17 scznia 1723 roku,

zawierał już zbiór kilku wierszy, dziś nazywanych „kanonicznymi”, wy-

korzyswanych w obrzędzie lożowym, który z czasem był sukcesywnie

powiększany.

Pieśni wolnomularskie funkcjonowały lko w rzeczywistości lożowej. Ich

autorami byli przeważnie członkowie masonerii i powstawały one na za-

mówienie lóż. Działo się tak również w polskim ruchu. Nic dziwnego, bo

wśród dawnych adeptów odnajdziemy wielu profesjonalnych literatów.

Byli to np. Franciszek Dionizy Kniaźnin, Wojciech Bogusławski, Ludwik

Osiński, Feliks Gawdzicki, Franciszek Wężyk, Ludwik Adam Dmuszew-

ski czy Kazimierz Brodziński. Przełożono również na język polski wiele

uorów niemieckich i francuskich. Poza m w zbiorach znalazły się tak-

że wiersze autorów spoza kręgu wolnomularskiego, na przykład biskupa

Ignacego Krasickiego. Co cieszy, za pióro chwyciło niemało amatorów,

dla których órczy kontakt z ars poetica był czymś nowym. Nie należy

się zatem dziwić, że ich órczości do wyżyn poeckich zaliczyć nie moż-

na. Z drugiej strony wielu masońskim uorom mistrzów pióra można

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

zarzucić niedoskonałość. Dlatego należy zdać sobie sprawę, jakie zada-

nie stało przed poezją wolnomularską. Miała charakter okolicznościowy

i użytkowy, służyła akwnemu wykonywaniu, a nie kontemplowaniu.

Wiersze masońskie były narzędziem do oprawy ceremonii rytualnych

wynikających z tradycji obrzędów. Z racji tego bardzo często wykony-

wane były przy akompaniamencie muzyki. Poecka prostota wierszy,

a czasem ich nieudolność, mogły wynikać z potrzeby współgrania słów

i melodii. Pozwalały jednak, przez wspólny śpiew zebranych, na silniejsze

oddziaływanie emocji, głębsze przeżywanie rytuału i mocniejsze odczu-

cie łączącej zebranych więzi. Można przypuszczać, że wiele uorów to

również efekt indywidualnej potrzeby ekspresji członków masonerii. Być

może chcieli oni poprzez poezję opisać to, co ich aktualnie zajmowało, ży-

cie lożowe mogło być źródłem ich poeckiej reeksji. Z racji swojej wol-

nomularskiej temaki uory te mogły zostać włączone do masońskich

zbiorów poeckich, a także być wykorzyswane na potrzeby rytuału.

Jak pisał w swoim arkule Janusz Maciejewski, „to, co było bezpośred-

nią, spontaniczną reakcją na takie czy inne wydarzenia społeczne bądź

policzne, nie wychodziło na ogół spod piór renomowanych pisarzy, ale

różnego pu amatorów, zaspokajało wprawdzie potrzeby określonych,

zamknięch środowisk (liczbowo zresztą niekiedy dużych), ale nie było

najwyższego lotu pod względem arscznym. (...) Wszyscy w mniejszym

bądź większym stopniu z tego rodzaju órczością współżyli, ale zara-

zem nie traktowali jej jako literatury sensu stricto, a za nimi to samo czy-

nili badacze” (Janusz Maciejewski, Literatura okolicznościowa i użytkowa

(zamiast wstępu). Wiąże się to również z innym problemem badawczym

doczącym źródeł wolnomularskich. Uory te nie doczekały się dotąd

analizy i naukowego opracowania. Zgodnie ze słowami profesora Macie-

jewskiego, „wszystko, co nie piękne wyrzucano poza obręb (naukowych)

dociekań”. Zatem różne formy piśmiennicze niebędące literaturą piękną,

„sztuką poezji i wymowy” były przez historyków i teoreków literatu-

ry pomijane i orzyły „obszary trzecie literatury”. Stało się tak również

z poezją wolnomularską. Dlatego należy docenić wartość przygotowanej

przez Elżbietę Wichrowską Antologii poezji masońskiej. Jest ona pokaź-

nym wyborem wierszy z zachowanych śpiewników wolnomularskich

z pierwszego okresu działania polskiej Sztuki Królewskiej. Przybliża

jeden z najważniejszych aspektów początków polskiego życia lożowego

i kultury masonerii, i oiera m samym nowe pole badawcze z zakresu

historii literatury i literaturoznawsa.

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

W związku z m, że uory poeckie służyły do oprawy rytuału lożo-

wego, miały określone funkcje i miejsce w obrzędzie, które podyktowane

były porządkiem i okolicznościami masońskich spotkań. Rytm pracy loży

narzucał więc temakę i wpływał też bezpośrednio na klasykację ch

uorów. Ale też trzeba przyznać, że pośród wierszy znajdują się i takie,

które doczą ważnych wydarzeń policznych oraz historycznych i mają

charakter patrioczny. W zbiorach znajdują się uory powstałe na obcho-

dy założenia i rocznicy instalacji lóż czy na inne masońskie uroczystości,

jak na przykład obchody dnia Świętego Jana Chrzciciela. Kolejną grupę

wierszy okolicznościowych stanowią pieśni żałobne i imieninowe. Jeszcze

w innych uorach znaleźć można wyraźne odwołania do zasad kodeksu

wolnomularskiego (konieczności niesienia pomocy, cnotliwego i prawego

życia, odrzucenia przesądów) i idei Wielkiego Budownika Świata. Ciekawą

grupę stanowią wiersze silnie związane z rytuałem lożowym i konkretnym

momentem w pracy lóż (np. na oarcie czy na zamknięcie loży). Należą

do niej także tak zwane pieśni łańcuchowe. Adepci wykonują je wspólnie,

orząc „żywy łańcuch”, co ma za zadanie wzmocnić ich poczucie więzi

i bratersa. Najliczniejszą grupę stanowią pieśni bankietowe, czyli uo-

ry-toas wykonywane podczas uczt, organizowanych przy okazji różnych

masońskich uroczystości. Zdaniem profesora Włodzimierza Lengauera

uory te wyrastają z nurtu pieśni sympocznych, których pierwsze zapisy

sięgają VII w p.n.e. Jak dowodzi profesor Lengauer, sam bankiet masoński

podobny jest do starożytnego sympozjonu, który miał również charakter

rytualnego spotkania, podporządkowanego pewnemu regulaminowi, po-

siadającego szczególną atmosferę. Natomiast istotą poezji towarzyszącej

m spotkaniom było to, że funkcjonowała w kręgu ludzi, których coś łą-

czy. Bez wątpienia cechy te da się przypisać również uorom masońskim.

Z powyższych powodów można uznać, że poezja wolnomularska jest ga-

tunkiem wyrastającym z kultury ancznej i jednocześnie będącym nośni-

kiem ancznych tradycji.

Istotnym aspektem poezji masońskiej jest jej język. Jest to również język

obrzędu wolnomularskiego. W uorach można odnaleźć wiele odwołań

do symboliki mularskiej – kielni, młotka, Światła, pojęć Wielkiego Archi-

tekta, Tajemnicy czy Świąni, a także idei i wartości wolnomularskich:

równości, bratersa, cno i troski o innych. Można przypuścić, że z ch

powodów już nie lko sam związek posiada elitarny charakter, ale również

jego poezja. Aby zrozumieć treści wierszy masońskich, należy być wprowa-

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

dzonym w terminologię mularską i mularskie ideały. Zatem paradoksalnie

te pozornie „proste” uory, operujące jednak językiem symboli i znaków,

wymagają pewnej określonej wiedzy i informacji, wtajemniczenia.

Podobnie jak cała organizacja, tak i jej poezja była w znaczącym stopniu

sferą męską. Jednak z uorów ch da się wyłuskać także wątek kobiecy.

Próbę ukazania jego aspektów oprę na analizie uorów pochodzących

z Antologii oraz na wierszach w niej nieuwzględnionych, znajdujących się

w Pieśniku wolno-mularskim z 1818 roku Tadeusza Wolańskiego.

Reeksję nad wątkiem kobiecym w poezji wolnomularskiej warto poprze-

dzić jednak przypomnieniem órczości kobie, która co prawda z wol-

nomularsem nie miała nic wspólnego, ale spod jej pióra wyszły ciekawe

teks poświęcone kwestii pojawienia się na ziemiach polskich masone-

rii, czy też raczej jej parawolnomularskiej odmiany. Myślę tu o Elżbiecie

Drużbackiej i jej uorze zatułowanym Na kampanią franc-masonów

dla kawalerów i na kampanię de mops dla dam:

Za mego wieku dwie kompanii weszło

Z ostatnią modą do Polskiej z Paryża,

Już le czasów temu lichu przeszło,

Czy świat do końca bliskiego się zniża?

Franc-mason znaczy wolnego mularza,

Jak mur mocnego w sekcie sekretarza.

Nie wiem, skąd jejmość jakaś zaszła modna,

Przywiózłszy z sobą mopsa na obróżce,

Znać, społeczności z ludźmi będąc głodna,

Kładzie przy sobie wierność na poduszce,

Zachęca w order kompaniji mopsa,

Nie mając człeka, przypyta się do psa.

Kto by mię spytał: co bym z dwojga tego

Obrać myśliła, psa czy franc-masona?

Wolę człowieka zawsze, chociaż złego,

Wszak ludziom z ludźmi żyć rzecz przyrodzona,

Każdy to przyzna, nie masz myśleć na czym,

Że głupia liga z rodzajem sobaczym.

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

Chociaż franc-mason wyklę z ambony,

Przecie za upór jego nikt nie ręczy,

Że od Kościoła będąc odrzucony,

Już go czart żywcem z potępionym dręczy;

Nie tak skwapliwy Bóg na kary nasze,

Zbawi mularza, jak fartuch odpasze.

Szaweł, Kościoła prześladowca główny,

Chce go rozrzucić i do szczętu zburzyć,

Wojuje z Bogiem, jakby mu był równy,

Myśli owieczki z owczarnie wykurzyć;

Cóż mu Bóg za to? Z dobroci dowodów

Czyni go jeszcze doktorem narodów.

I tak niech będzie zmiennik, apostata,

Przecie on człowiek z nieśmiertelną duszą,

Niechaj się z Lutrem, z Kalwinem pobrata,

Często go mocne skrupuły ususzą.

Myśli nieborak kontrakt czynić z jutrem,

Jakby się rozstać z Kalwinem i Lutrem.

Franc-mason przyjaźń w sekcie zachowuje

I miłość świadczy nad swym towarzyszem,

Wspomóc bliźniego tak się obliguje,

Jeden drogiego nie cierpieć hołyszem.

Nie lepszaż przyjaźń z takim kameratem,

Niż dla wierności dać się zwać psubratem?

Bo w m sorzeniu ni dusza, ni sekta

Miejsca nie znajdzie; podły gust niewieści,

U której takie psy mają respekta,

Że go całuje, na kolanach pieści,

Przy ch karesach smrodliwie oddycha

Czy to mops młody, czy stara mopsicha.

Jeśli za wierność psa kładziesz przy sobie

Na aksamitnym wezgłowiu u łóżka,

Ja cię przestrzegam z afektu ku tobie,

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

Że śmiele przyjdzie ój domowy służka,

Przekupi wierność, mops na mięso łasy,

Przyniósłszy z sobą kawałek kiełbasy.

Wśród uorów panegirycznych, moralizatorskich, religijnych i sarycz-

nych, które wyszły spod jej pióra, znalazła się ta kryka masonerii i Za-

konu Mopsów, z którymi Drużbacka mogła się zetknąć lub o nich się do-

wiedzieć na dworach Lubomirskich, Czartoryskich albo Jana Klemensa

Branickiego, na których kolejno przybywała od 1736 roku. Jak wynika

z treści wiersza, autorka oba zjawiska przedstawia jako mody przybyłe

z Paryża. Ich kolebką jest zatem europejska kultura zachodnia. Z treści

wynika, że w szeregach adeptów Sztuki Królewskiej nie znajdowały się

kobie. O ile wolnomularso „męskie” broni się przed ostrzem jej kry-

ki, to osąd Kompanii Mopsów jest dosyć bezwzględny. Oba związki

budzą jednak niepokój, ich pojawienie się rodzi pytanie o „bliski koniec

świata”, wyrażony już w pierwszej stroe. Wolnomularze zostali przecież

„wyklęci z ambony” bullą Klemensa XII z 1738 roku. Autorka porównuje

ponadto masonerię do początkowej działalności św. Pawła z Tarsu („Sza-

weł, Kościoła prześladowca główny”), który potępiał Kościół i religię

chrześcijańską. Jednak był on człowiekiem i posiadał duszę. Dzięki Bo-

żej łasce nawrócił się i został Apostołem Narodów. Na szansę zbawienia

zasługują również wolnomularze, jeśli lko „odpasają fartuchy” – porzu-

cą swoje sekretne rzemiosło. W przekonaniu Drużbackiej nawet zasada

tolerancji religijnej masonów ma swoje granice. Po dokonaniu kalkula-

cji i walce skrupułów wielu z nich odstąpi zapewne od swoich przygód

z nurtami protestanckimi i powróci na łono Kościoła katolickiego. Mówi

o m w strofach drugiej i kolejnych czterech. Po czym Drużbacka wyra-

ża przekonanie, że jeśli miałaby wybierać mniejsze zło, to masoneria jest

dla niej czymś przystępniejszym, ponieważ opiera się na związku między

ludźmi, budowanym na trwałym fundamencie przyjaźni, miłości i pomo-

cy bliźnim.

Zakon Mopsów natomiast jest dla niej czymś zupełnie zepsutym i zde-

moralizowanym, nazywa go „sobaczą ligą”. Poświęca temu drugą stro-

fę utworu, przedstawiając Kompanię jako modną, zachodnią igraszkę

dam złaknionych towarzystwa i zabawy. Jej krytyka kobiet-mopsic jest

bardzo ostra, bezpardonowa. To „podły gust niewieści” doprowa-

dza do rzeczy tak niebywałych, przywiązanie do czworonogów, któ-

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

re w tym towarzystwie stanowiły przecież jedynie symbol wierności.

Drużbacka ironicznie, wręcz sarkastycznie rozprawia się z tym aspek-

tem. Twierdzi, i czyni to jakoby w imię przyjaźni z członkinią Zakonu,

że wierność ta może być bardzo łatwo przekupiona kawałkiem kieł-

basy, jest więc nic nie warta. Co więcej, autorka zdaje się sprowadzać

działalność Mopsów jedynie do sfery alkowy („jeśli za wierność psa

kładziesz przy sobie/ Na aksamitnym wezgłowiu u łóżka”), w jej oczach

mogła stanowić jedynie erotyczną zabawkę zblazowanej arystokracji.

Ciężko jednak byłoby spodziewać się innego osądu po skromnej i na-

bożnej szlachciance, która swoją starość postanowiła spędzić przy

klasztorze bernardynek w Tarnowie, z czego powodu radość wyrażała

w swoich wierszach.

Odrzucając te tradycyjne i konserwawne oceny, warto traktować osiem-

nastowieczną kobiecą przynależność do lóż adopcyjnych i Zakonu Mop-

sów, obok salonów i skromnego jeszcze życia publicznego, jako poszerzenie

ich działalności na sfery zarezerwowane dotąd wyłącznie dla mężczyzn,

a nawet spojrzeć na nią jako na zalążek kobiecej emancypacji.

Problem kobiecy w poezji wolnomularskiej nie jest specjalnie wyekspono-

wany, o czym była już mowa, ale jednak jest, co istotne, obecny także w tej

literaturze. Najliczniejsze odniesienia do kobiet odnajdziemy w toastach

pieśni bankietowych. Są tam wspominane zarówno kobie „światowe”,

jak i kobie-masonki. Część uorów to dedykacje poświęcone siostrom,

niektóre z nich napisane zostały na okoliczność odwiedzin mularek w mę-

skich lożach bądź na spotkania w lożach adopcyjnych. Wspomnienie ko-

biet w ogólnym wymiarze znalazło się również w wierszu dedykowanym

Wielkiemu Mistrzowi. W wielu uorach można odnaleźć odniesienia do

idei miłości i kobiecości, które, jak się okazuje, w świadomości masonów

są nierozłączne. Inne uory wspominają o kobietach znajdujących się

w potrzebie, ubogich, owdowiałych, które należy otoczyć opieką i nieść

im pomoc. Jeden z wierszy powstał natomiast na okoliczność śmierci

i pogrzebu Marianny Brühlowej, doczy więc konkretnego wydarzenia

i konkretnej postaci.

Pierwsi wolnomularze sorzyli pokaźną ilość tzw. pieśni bankietowych, które

wykonywano podczas uczt i masońskich przyjęć. Najwyraźniej ta sfera prac

lożowych była najmilsza braciom w fartuszkach, ale też było to miejsce i mo-

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

ment, w którym poezja szczególnie była potrzebna. Uory te były zazwyczaj

sekwencją toastów, przypieczętowanymi „wystrzałami z armat”, czyli napiciem

się wina. Gros z nich posiada podział na role – przewodnią odgrywał zazwy-

czaj Wielki Mistrz. Wiele z ch toastów było wznoszonych na cześć kobiet

i „drogich siostrzyczek”, jak na przykład we fragmencie pierwszego uoru Pie-

śnika, autorsa brata Tadeusza Wolańskiego:

Jeden głos.

Arma nabijajcie,

I dobrze wyrównajcie.

Dwa głosy.

Nasz Mistrzu ukochany,

Twój rozkaz wykonany.

Wszyscy Bracia.

Niech żyją gorliwi Mularze Rodacy;

Niech każdy owocu doczeka swej pracy;

Niech żyją Siostrzyczki i lube Luony;

Poczciwy, choć Laik, niech będzie sławiony!

Ta nalna strofa wiersza ukazuje pewną hierarchię postaci w świadomo-

ści mularskiej. Pierwsi w kolejności są współbracia, dlatego życzy im się

tego, co dla nich najważniejsze – spełnienia owocnej pracy. Po nich wspo-

minane są siostry masonki i Luony, według informacji z rytuału – dzie-

ci wolnomularzy. Na końcu toastu wymienieni są „Laicy”, czyli profani.

Z kolejności tej wynikałoby, że siostry mularki są najważniejsze dla ma-

sonów zaraz po nich samych, jednak w ich świadomości zajmują miejsce

bliższe profanom.

W kolejnej pieśni bankietowej, przełożonej z języka niemieckiego przez

brata Tadeusza Wolańskiego, wykonywanej z muzyką, również odnaj-

dziemy fragment z toastem za zdrowie wolnomularek:

Jeden głos.

Węzły miłości ponowić,

Wszyscy.

Pijemy!

Jeden głos.

Lube siostrzyczki pozdrowić,

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

Wszyscy.

Pijemy!

Chór.

Chwyciwszy z nas każdy puchar nalany,

Niech łyknie za zdrowie Siostrzyczki kochanej!

Ostatnia część tego wiersza podsumowuje całość i brzmi:

Chór.

Za puchar chwyciwszy w uciesznej ochocie,

Wypalmy: Wierności, Piękności i Cnocie! –

Idea Piękna może mieć tu podwójne znaczenie – jest jednym z elemen-

tów triady wartości wolnomularskich, ale również można ją interpreto-

wać jako alegorię wiążącej miłości, „kochanych siostrzyczek” i kobiecości.

Kolejnym uorem-toastem wyrażającym uwielbienie dla kobiet, ale rów-

nież miłości jest Pieśń ogólna bankietowa, którą z języka niemieckiego

przełożyli Tadeusz Wolański i Henryk Kałużyński. Interesujące zagad-

nienia znajdują się we fragmencie uoru:

Jeden głos.

Niech żyje Miłość!

Wszyscy.

Trąćmy w kielichy!

Jeden głos.

Niech będzie stałą!

Wszyscy.

Na wieki!

Jeden głos.

Życiem jest miłość, miłością jest życie!

Kto wiernie kocha swoją Lubą skrycie,

Tego szczęśliwość niezawodna czeka;

Miłość jest duszą w życiu u człowieka…

Fragment ten jest w głównej mierze toastem na cześć miłości. Bracia wy-

rażają życzenie, aby była ona stałą i wieczną, gdyż jak mówią, „życiem jest

miłość, miłością jest życie”. Ma ona zatem dla człowieka status czegoś dla

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

niego najważniejszego – „duszy”, która wyróżnia go spośród innych istot.

Ta miłość przejawia się w uczuciu do ukochanej kobie. Jeśli brat darzy

wierną miłością swoją Lubą, dostępuje wtedy największego szczęścia.

Kobieta umożliwia więc spełnienie miłości i stanowi źródło szczęścia.

Ponadto może dawać również ukojenie po trudach prac lożowych, o czym

mówi ostatnia strofa wiersza W Dniu Imienin brata Tadeusza Wolańskie-

go:

A idąc nocą strudzony,

Od nas w północnej cichości,

W całusach cnotliwej żony

Kosztuj owoce miłości!

Jak mówią te cztery wersy, miłość, jeśli jest udziałem „cnotliwej żony”,

przyniesie słodkie owoce.

Kolejną pieśnią opartej na toastach wspominającą kobie jest Śpiewka

Bankietowa L:.[udwika] D:.[muszewskiego] powstała na obchody dnia świę-

tego Jana w loży krakowskiej. Interesujący fragment znajduje się w ostat-

niej stroe:

Dla Wolnych Mularzy

Świąnią jest świat,

Ich cnota kojarzy,

Z cnót jaśnieje Brat.

Lecz w ten miły dzionek

Tak drogi dla nas,

Za zdrowie Luonek

Strzelmy trzeci raz...

W m wesołym uorze, w którym bracia wyrażają swoją radość ze

wspólnego święta i przypominają również wolnomularskie zasady, zna-

lazło się także miejsce na uczczenie zdrowia kobiet-luonek. Świadczy to

o m, że kobie były kojarzone i łączone głównie ze strefą święta, rado-

ści, szczęścia i zabawy. Podobnie rzecz przedstawia się w anonimowym

uorze, który służył jako noworoczne życzenia na 1820 rok, zatułowa-

nym Od BB [braci]:

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

Upłynęły stare lata,

Nowy rok swój bieg przyspiesza,

Niech Wielki Budownik Świata

Równie Was Bracia pociesza!

Błogosławi wasze prace,

Wspiera kolumny i mło,

Daje sprawiedliwą płacę

Za zasługi, trudy, cno.

Co gorliwości przodują

Niech siądą na Mistrzów tronach,

I niech pociechę znajdują

W Braciach, Luonkach, Luonach.

Życzenia te są w głównej mierze pochwałą Wielkiego Budownika Świata,

który błogosławi prace braci, jest podporą w ich symbolicznych budow-

lach, dziele naprawy świata, sprawiedliwie wynagradza trudy. Jest czy-

sm dobrem i źródłem pocieszenia. Podobnym źródłem są inni współ-

bracia, Luonki i Luony, a więc osoby najbliższe adeptom, związane

z ideą miłości. Masońska praca pod pieczą Wielkiego Budownika i mi-

łość bliskich, w m kobiet, gwarantują poczucie najgłębszego szczęścia.

Kolejną grupą uorów doczącą kobiet są te w całości dedykowane wol-

nomularkom. Jest nim na przykład wiersz brata Mirosławskiego zatu-

łowany Siostrom:

Niegdyś prac naszych tajemnych

Płeć piękna była ozdobą,

Lecz dla wdzięków zbyt przyjemnych

Musieliśmy zerwać ze sobą.

Pod próbami nie uległa,

Z odwagą pierś odkrywała,

Lecz miłości zbyt podległa,

Sekretu nie dochowała.

Uległ niejeden Brat stały,

Będąc w miłości zbyt skory,

Zerwał zakonu uchwały,

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

Dla nadobnych wdzięków Flory.

Starsi się na nas spiknęli,

Dbali o nasze ustawy;

Siostry z grona wyłączyli

Dla zakonu większej sławy.

Pełne zalet z drugiej strony,

Czułe kochanków kochanki,

Dobre matki, wierne żony,

Kochające Kraj Słowianki.

By uczcić cnotę w Kobiecie,

Nie sądźmy ich tak surowie,

I dziś przy naszym Bankiecie,

Spełnijmy sióstr naszych zdrowie.

Pierwsza strofa wiersza ukazuje pewien kontekst historyczny. Mówi, że

kiedyś kobie i mężczyźni pracowali w loży wspólnie. Może być to od-

niesienie do Braca Czerwonego, które przyjmowało reprezentantów

obu płci. Ze znamiennego powodu – zbyt urokliwych i rozpraszających

braci kobiecych wdzięków – kobie zostały wykluczone ze wspólnych

prac, w imię „większej sławy zakonu”. Na podstawie stro trzeciej można

by przypuszczać, że sorzono dokument mówiący o tej konieczności.

Treść wiersza to w głównej mierze obraz dawnych masonek. Jako „płeć

piękna” były ozdobą lóż. Wykazywały się dzielnością i determinacją pod-

czas rytualnych prób, „z odwagą odkrywając pierś”. Ponadto wzorowo

wypełniały swoje społeczne funkcje: były czułymi kochankami dla swo-

ich wybranków, wiernymi żonami, dobrymi matkami i „kochającymi Kraj

Słowiankami” – patriotkami. Piękno, „nadobne wdzięki”, którym ulega-

ją bracia i które mogą wprowadzać chaos w porządek loży, to elemen

niezależne od woli kobiet, bo takimi sorzyła je „Flora”, czyli Natura.

Inna negawna cecha ukazana w wierszu – niedyskrecja – zgodnie z jego

treścią również wynika z natury kobiecości. Masonki nie dotrzymywały

tajemnicy zakonu przez swoją uczuciowość, były „zbyt podległe miłości”,

co w ostateczności doprowadziło do wiadomych konsekwencji. W kal-

kulacji pozywów i negawów konsekwencja wydaje się zbyt surowa.

Ostatnia strofa jest wyrazem pamięci o kobietach i rekompensa wobec

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

nich, dlatego bracia podczas bankietu wznoszą toast na cześć ich zdrowia

i cnót. Uór ten należy również lokować w grupie pieśni bankietowych.

Kolejną pochwałą przymiotów masonek wyrażaną podczas toastów jest

przekład uoru niemieckiego autorsa brata Tadeusza Wolańskiego,

również zatułowany Siostrom:

Broń, Mularze nabijajcie

I do góry wznoście;

Na sióstr zdrowie wystrzelajcie,

Ich pochwałę głoście.

Mąż gdy swą uściska żonę,

Wnet się cuda dzieją –

W jedno ciało połączone

Dusze dwie istnieją.

O siostrzyczki pełne cno,

Wdzięczne, czułe, hoże!

Piękne wasze któż przymio

Wszystkie śpiewać może? –

Dalej! Bracia, nabijajmy,

Broń do góry wznośmy –

Na sióstr zdrowie wystrzelajmy,

Ich pochwałę głośmy!

Strofa pierwsza i ostatnia orzą ramę kompozycyjną uoru i świadczą

o m, że jest on uorem-toastem wykonywanym w czasie lóż bankie-

towych, na których obecne były również siostry. Strofa druga jest swo-

ism erokiem. Dzięki miłości związek mężczyzny i kobie jest w stanie

orzyć rzeczy mające cudowny wymiar – w czasie zbliżenia wiąże ich

w jedno ciało, zamieszkałe przez dwie dusze. Kochających się szczerą mi-

łością męża i żonę łączy więc braterso dusz. Trzecia strofa wychwala

niezliczone przymio „siostrzyczek”, między innymi cnotę, wdzięczność,

czułość, radosną urodziwość. Mimo, że wiersz ten ma ludyczny, zabawo-

wy charakter, ukazuje jednocześnie głębsze treści. Dzieje się tak w wielu

uorach masońskiej proweniencji.

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

Uorem również dedykowanym kobietom i także zatułowanym Sio-

strom jest wiersz autorsa brata Ludwika Adama Dmuszewskiego:

Witajcie siostry swobody,

Witajcie w Świąni chwały,

Które ręce świętej zgody

Dla dobra świata zdziałały.

Wznoście z bratnimi oary,

Podstawy cno ołtarzy,

I złóżcie na nich te dary,

Co zdobią wolnych Mularzy.

Jak promień jasnej pogody

Skrzepłe ożywia isto,

Tak wasze, Siostry swobody,

Piękne nas cieszą przymio!

Oto wasz tuł wsławiony,

Wdzięczne Córki, tkliwe Matki,

Dobre Panie, wierne Żony,

Kochające kraj Sarmatki!

Wiersz jest bezpośrednim zwrotem do sióstr, a strofa pierwsza ich przy-

witaniem w „Świąni chwały”, powstał zatem najprawdopodobniej na

okoliczność ich odwiedzin w loży męskiej. Strofa druga wskazywałaby

na równość braci i sióstr. Jest zachętą do składania oar na „ołtarzu cno-

”, a dary kobiet i mężczyzn są takie same. Strofa trzecia to pochwała

przymiotów „Sióstr swobody”, które swym pięknem cieszą oczy braci, są

niczym ożywcze, ciepłe promienie. Podobnie jak w poprzednim wierszu,

strofa czwarta to wyliczenie zaszczytnych ról, jakie są udziałem kobiet –

wdzięcznych córek, tkliwych matek, dobrych pań, wiernych żon i przede

wszystkim Sarmatek patriotek.

Uór ten ma inny wydźwięk, niż poprzedni, tak samo zatułowany.

Gdy tamten chwalił, ale w znacznej mierze raczej ganił kobiece wady,

przypominając, że doprowadziły one do odsunięcia kobiet ze wspólnych

prac, uór brata Dmuszewskiego jest pełną apologią wolnomularek.

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

Po pierwsze, są to „Siostry swobody”, cieszą się zatem pewną wolnością

i niezależnością. Ich zale i cno masońskie są tożsame z męskimi, nie

znajdują się na „niższej” pozycji. Skoro zostały zaproszone do „Świąni

zgody”, znaczy to, że bracia nie obawiają się, że ich obecność zburzy zgo-

dę i harmonię, jakie powinny panować w loży, nie wprowadzi niezdrowej

konkurencji wśród braci. Ich obecność jest czymś pozywnym – ozdobą,

ale i „ciepłym promieniem pogody.” Poza m docenione zostają również

przymio kobiecości, ich natury: siły ożywiania (dawania życia). Tak, jak

w poprzednim uorze, podkreśla się piękno kobiece, a także wartość

ról społecznych i obowiązków, jakie są z nimi związane. Znamiennymi są

odwołania do idei słowiańskości i sarmazmu oraz udziału kobiet w pie-

lęgnowaniu tej tradycji.

Dawne wolnomularki doczekały się również bardzo pięknej i udanej pod

względem arscznym dedykacji. Jest to anonimowy wiersz Siostrom,

znajdujący się w Pieśniku, opatrzony numerem 27:

Gdy się braterska kończy biesiada,

I wnet ucichną gmachu sklepienia,

Wprzódy nim Mularz fartuch swój składa,

Radosne siostrom niech nuci pienia.

Związek miłości jeśli jest czys,

Równie naszemu świę, wieczys.

Niech wyższe sfery, niech Olimp cały,

Co w znak potęgi pioruny ciska,

Patrząc na związek nasz okazały,

Wzrok swój na świata zwróci igrzyska;

Ujrzy omamień zamilkłe burze,

Gdy czuła miłość świeci naturze.

O Siostry! Przez to wielkie ogniwo,

Wy, których serce naszym tchem włada,

Przyjmijcie od Braci oarę tkliwą,

Jaką płci waszej Geniusz składa;

Piękność, łagodność, uczucie cno,

Te waszą duszę zdobią przymio

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

Płci piękna! Całą upiększasz ziemię,

Dzieła e słodkie powaby szczycą;

Wszystkich ci światów hołd niesie plemię,

Natura dla cię jest niewolnicą.

Z cnotą, Skromnością gdy żyjesz w parze,

Wolni e imię cenią Mularze!

Pierwsza strofa sugeruje, że pieśń wykonywano przy zakończeniu prac

lożowych, gdy bracia „nucą Siostrom radosne pienia.” Ostatnie wersy tej

stro porównują czys miłosny związek do „świętego i wieczystego”

związku mularskiego. W kolejnej stroe znajdują się odniesienia do wyż-

szych sfer i Olimpu, a więc do aspektu sacrum, a także świata jako miej-

sca ludzkich igrzysk, miejsca niespokojnego, burzliwego. Lekarsem na

ten zamęt i ciemność ma być czuła miłość, która oświeca, daje światło.

Trzecia strofa jest zwrotem, prośbą skierowaną do Sióstr, a także wy-

razem ich uwielbienia. Mówi, że życie (dech) znajduje się we władaniu

Sióstr (ich serca i miłości, jaką daje). Przymio piękna, łagodności i cno

są ozdobami dusz masonek. Przez to zasługują one na największą oa-

rę, jaką mogą im złożyć bracia masoni – „ckliwą oarę rozumu”. Strofa

ostatnia jest apologią kobiecości, „płci pięknej”, która jest ozdobą całego

świata. To, co czynią kobie, jest piękne, zachwycające, szczytne do tego

stopnia, że natura staje się ich niewolnicą, a całe „ludzkie plemię” składa

im hołd. Wersy końcowe przypominają natomiast o konieczności cno

i skromności.

Jak można wnioskować z treści tego anonimowego uoru, siostry nie są

pełnoprawnym i równorzędnym partnerem życia lożowego, które, o czym

już była mowa, było przede wszystkim przestrzenią męską. Cieszyły się

uwielbieniem braci, były traktowane jak boginie władające ich sercami

i Naturą, mające wpływ na sfery sacrum i profanum, jedynie pod wa-

runkiem zachowania cnotliwości i skromności. Wiersz ponadto wyraża

oświeceniowego ducha i idee epoki – odwołuje się do kultury ancznej,

klasycznej, wartości ludzkiego rozumu (geniuszu) oraz aspektu Natury.

Zupełnie odmiennym zjawiskiem w grupie wierszy masońskich, odno-

szących się do kobiet jest uór powstały na okoliczność śmierci Marian-

ny z Potockich Brühlowej, drugiej żony Alojzego Fryderyka, uznanego

wolnomularza, działacza społecznego i wojskowego. Wiersz nosi tuł Na

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

śmierć Przezacnej Siostry BRÜHLOWEJ Generałowej Arty[lerii] Kor.[onnej].

Od Loży Narodowej Świątyni Izis. Jego autorem jest brat Franciszek Dio-

nizy Kniaźnin, wybitny poeta epoki o znakomim warsztacie literackim,

órca pokaźnego i różnorodnego zbioru dzieł własnych i przekładów.

Zacne Serce czułych zebranie

Ta czarna postać Świąni,

To smutne Ogniów miganie,

Żałosny Widok nam Czyni.

Te brzmienia co Jęk zdradzają

Ta cicha przerwa po chwili,

Te Malowidła znać dają

Żeśmy rzecz drogą stracili.

Te Oczy ku łzom skłonione

Są to Świadkowie rzetelni;

Że czujem Siostrę straconę

I żeśmy równie Śmiertelni.

Przebyła Cnót Swych podróże

Środkiem doczesnej gorzkości,

A skąd się wrócić nie może,

Stoi za brzegiem wieczności.

Ona tam teraz na łonie

Twórcy Swojego Szczęśliwa

Patrzając w jasnej Koronie

Na nas, litości używa.

Lecz my w m nędzy padole

Jak Serce każe tak czujem:

Choć Ona słodką ma dolę,

Winszując szczęścia, żałujem.

Sama Jej Pamięć Nas drażni,

Płci pięknej będąc Ozdobą

Czczona od wiernej przyjaźni

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

Wszystkich ciągnęła za Sobą.

Znaliśmy zacne przymio:

Świadczyć, było jej rozkoszą

Jeszcze Ją płaczą Siero

I w niebo ręce podnoszą.

Jakiż ból Męża dla Żony

Któremu Śmierć Ją odrywa?

Z nich Nam był Model stawiony

Oto jest para szczęśliwa.

Na rychłą stratę pieszczo

Mdleje, rozpacz i kwili.

Wielkie zyskali z Swej Cno

Lecz mało szczęścia użyli.

Myle się, czyli Cień Onej

Tu jeszcze z nami przebywa?

Głos jakiś Boskiej Matrony

Pieśń moją nagle przerywa.

„Kto mi spokojność zakłócił

Którąm po Śmierci nabyła?

Kto przeszłą pamięć przecucił?

Pamięć okrutną, żem żyła?

„Cóż to? Czym Znowu na Świecie?

Żyjesz mej Duszy połowa?

Choć w Raju zostałam, przecie

Dla Niegom odżyć gotowa?

„Kędyż tam są moje Dziatki?

Kto teraz Ich pielęgnuje! –

Czuć to musicie o Matki

Jak drobnych Sierot żałuję.

„Cóż to postrzegam nowego?

Żałobna dla mnie Usługa

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

O Serce Czułe!... lecz mego

Szczęścia chwile niedługie.

„Darujcie Kochane Siostry!

Odejść w Kraj muszę daleki

Wyrok mnie nagli Zbyt ostry,

Dziękuję... Żegnam... na Wieki”.

Marianna Potocka była córką Ignacego i Józe Petronelli z Sułkowskich. Nie

znamy da jej urodzenia. Alojzy Fryderyk był jej drugim mężem. Z pierw-

szego związku z Jerzym Sołłohubem urodziła się Józefa, która z czasem rów-

nież została wolnomularką (w Uzupełnieniach Hassa guruje jako Potocka,

żona generała Stanisława Potockiego, członkini loży Eden).

Szesnaście strof wiersza jest wyrazem uwielbienia dla zmarłej, a także

wyznaniem żalu po jej odejściu. Podmiotem lirycznym jest osoba obec-

na podczas ceremonii pożegnania zmarłej siostry. Trzy pierwsze opisują

zebranie „czułych Serc” – braci i sióstr w loży żałobnej. Wystrój Świąni

utrzymany jest w czarnej kolorysce, znajdują się w niej „smutno miga-

jące ognie” i zapewne portre zmarłej („malowidła”), co przyprawia ze-

branych o jeszcze większy ból. W loży panuje cisza, przerywana jedynie

odgłosami płaczu nad stratą „drogiej rzeczy”. Obecni w loży mają oczy

pełne łez, bo tęsknią za siostrą, ale również dlatego, że odczuwają swo-

ją śmiertelność. Kolejne stro to opis stanu, sytuacji zmarłej, w jakich

się teraz znajduje. Przebyła swoje życie i stoi nad „brzegiem wieczności”,

który bezpowrotnie odgradza ją od świata żywych. Miejsce, w którym te-

raz przebywa, jest miejscem dla niej szczęśliwym, ponieważ znajduje się

„na łonie swojego sórcy” i przyozdobiona w złotą koronę używa boskiej

litości. Zebrani zdają sobie z tego sprawę, dlatego rozdarci są między

skrajne uczucia, o czym świadczą wersy:

Choć Ona słodką ma dolę,

Winszując szczęścia, żałujem.

Dalsze stro to opis zmarłej siostry, jej zalet i przymiotów. Była ona oczy-

wiście „płci pięknej ozdobą”, więc jej cechy musiały wyróżniać się wyjątko-

wymi walorami. Przyjaźń, jaką obdarzała innych, była prawdziwa i wierna,

podążali za nią wszyscy. Radość przynosiła jej możliwość pomocy innym

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

i wykorzyswania swoich przymiotów. Jej dobro tak mocno przywiązało

innych do niej, że teraz nie mogą pogodzić się z jej stratą. Są niczym osie-

rocone dzieci, wyciągające za nią ręce do nieba. Stro dziewiąta i dziesiąta

to opis idealnego, choć nieste krótkiego związku, jaki orzyła z Aloj-

zym Fryderykiem. Byli oni dla pozostałych masonów modelem szczęśliwej

pary, uzupełniającej się cnotami. Nieste, nie dane im było długo cieszyć

się swoim szczęściem. Owdowiały mąż „mdleje, rozpacza i kwili” po ry-

chłej stracie „pieszczo”. Po m następuje zwrot w treści uoru. Pod-

miot liryczny odczuwa obecność zmarłej, a po chwili słyszy jej głos, który

brzmi jak „głos boskiej matrony”. W początkowej części swojego przemó-

wienia siostra wydaje się być zaskoczona i rozczarowana, że ktoś zakłócił

jej pośmiertny spokój, przypomniał jej smutny fakt, że już nie żyje. Nie jest

pewna swojej egzystencjalnej kondycji, wydaje jej się, że nadal znajduje się

pośród żywych i szuka braterskiej duszy, swojej drugiej połowy. Uczucie,

jakie żywiła do męża, jest na le silne, że gotowa jest dla niego z powro-

tem odżyć. Dalej wyraża żal matki i tęsknotę za swoimi dziećmi, troskę

o pozostawione na świecie siero. Następnie widzi przyszykowaną dla niej

lożę oraz zebranych i cieszy się m chwilowym szczęściem przebywania

z bliskimi. Jej ostatnie słowa i zarazem ostatnia strofa to pożegnanie z ko-

chanymi siostrami. Są urywane, zawieszone, co świadczy o m, że odejście

zmarłej od grona przyjaciół również jej sprawia ból. Dziękuje im i oddala

się w „Kraj daleki na Wieki”.

Uór ten pokazuje, jak silne więzi łączyły członków wolnomularsa. Głę-

boko przeżywali stratę po zmarłych braciach i siostrach, organizowali spe-

cjalne ceremonie żałobne i pożegnalne uory. Treść powyższego tekstu jest

bardzo emocjonalna i dramaczna, wyraża ogromny żal po stracie „ukocha-

nej siostry”, jak po członku najbliższej rodziny. Zaznacza się w nim również

lozoa masońska odnosząca się do życia i śmierci, sfery sacrum i profanum.

Zgodnie z nią gdy brat lub siostra umiera, przenosi się do lepszego, szczę-

śliwego świata. Wstępuje na najwyższy stopień swojej duchowej egzysten-

cji, ponieważ znajduje się w bliskiej obecności Sorzyciela. W porównaniu

z m, świat doczesny jawi się jako „padół nędzy”. Wiersz odnosi się również

do idei wiecznej miłości. Marianna i jej mąż w oczach innych adeptów byli

„modelową” parą, łączyło ich braterso dusz. Jak wynika z treści uoru,

związek ten był szczęśliwy, lecz nieste krótki. W rzeczywistości trwał dwa

lata – ślub odbył się w 1780 roku, w 1782 roku Marianna zmarła, na ten rok

można zatem datować powyższy uór. Para nie doczekała się potomsa.

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

Dlatego przywoływane w wierszu „siero”, to opuszczeni bracia i siostry, dla

których zmarła była jak matka. Przywołane przymio Marianny Brühlowej

to kodeks cnót wzorowej masonki: była „płci pięknej Ozdobą”, wierną przy-

jaciółką. Pomoc innym dawała jej radość, a z mężem łączyła ją szczęśliwa,

wierna i niemal transcendentna miłość. Stanowić może zatem obraz idealnej

masonki.

Kobieta w wierszach wolnomularskich występuje w jeszcze jednej roli,

jako ta, której należy nieść pomóc, gdy znajdzie się w potrzebie. Doczy

to zazwyczaj kobiet owdowiałych. Ten mow pojawia się na przykład we

fragmencie przekładu wiersza niemieckiego Pamięć dla Ubogich, którego

translatorem był brat Tadeusz Wolański:

Wdowa smutkiem przyciśniona,

Płaczem, głodem wycieńczona,

Wzdycha ku naszej litości;

I nie jeden rozpłakany

Mularz dźwiga swe kajdany

Dziś w nagrodę poczciwości!

W kodeksie zasad wolnomularskich znajduje się praca nad poprawą sta-

nu społeczeńsa i niesienia pomocy ludziom cierpiącym, starcom i, jak

mówi przytoczona strofa, wdowom, często ubogim i głodującym. Poczci-

wy mularz, wypełniający te powinności za swoje uczynki na pewno zo-

stanie wynagrodzony.

O kobietach wspomina również inny wiersz brata Franciszka Dionizego

Kniaźnina: Do Wielkiego Mistrza. Jest to wiersz dedykowany któremuś z prze-

wodników loży i stanowi jego pochwałę. Mówi ponadto o Zakonie i powin-

nościach adeptów, w m o obowiązku wobec dam:

Płeć piękna od nas hołd powinny bierze,

Gotowa za nią broń nasza,

Kiedy szlachetna w najdroższej oerze

Szacunkiem wartość ogłasza.

Znowu pojawia się tu atrybut kobiecego piękna, któremu mężczyźni

składają hołd. Panowie ponadto porównują siebie do rycerzy gotowych

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

bronić pięknych dam i zginąć w „najdroższej oerze”, głosząc przez to

szacunek wobec nich. Kobie są więc kimś na le ważnym, że czcząc ich

cno, warto poświęcić dla nich życie.

Na podstawie wszystkich przytoczonych tu uorów można wnioskować,

że wątek kobie, jej przynależności do Sztuki Królewskiej, a także aspekt

kobiecości zajmowały umysły dawnych braci, choć funkcjonowały na okre-

ślonych zasadach. Rzeczywista obecność kobiet jest widoczna głównie we

wspólnych bankietach i m samym w uorach przygotowanych na takie

okazje. Wiele z ch uorów-toastów ma nieco frywolny, zabawowy wy-

dźwięk. Jest to dowód na to, że wolnomularze nie traktowali sfery eroki

jako tabu. Potrali czerpać radość ze wszystkich aspektów natury czło-

wieka. Kobie były w m przypadku na pewno elementem niezbędnym.

Warto też pamiętać, że był to przełom XVIII i XIX wieku, a więc czasy ro-

kokowej przyjemności i zabawy, których akcja rozgrywała się często w al-

kowach. Dowody na to znajdziemy na niejednej rycinie i obrazie pocho-

dzących z tego okresu, jak również w licznych erokach. Dlatego nie dziwi

mnogość uorów wychwalających wdzięk i urok kobiet, uorów do-

kających sfery zmysłów – takich jak dok, wzrok. Bracia potrali docenić

piękno kobiecej natury, mieli jednak świadomość jego wpływu na swoje

zachowanie. Nieste, zamiast popracować nad swoją wstrzemięźliwością

i statecznością, winą za wprowadzanie zamętu i niezdrowej rywalizacji

między sobą obarczyli kobie. I odsunęli je od wspólnych prac lożowych.

Należy jednak przyznać, że w oczach braci uznanie znalazła druga strona

piękna kobiecej natury – ta niezwiązaną z przemijającą, „światową” urodą,

ale z cnotami i przymiotami kobiet. Uważali, że to, co dobre w siostrach-

-masonkach, to ich wdzięczność, czułość, troskliwość, opiekuńczość i czu-

łość, jaką obdarzały innych. Kobie były częścią idei miłości, a ta była waż-

nym elementem masońskiej lozoi. Doświadczenie prawdziwej, wiecznej

i wiernej miłości, braterso dusz dawały spełnienie i były źródłem naj-

większego szczęścia. Kobie odgrywały ponadto ważne role społeczne. To

czułe ukochane, wierne żony, troskliwe matki, ale także patriotki. Tkwiły

w nich również sarmackie tradycje, a więc echa wielkiej, niezależnej Polski,

co także zostało docenione w uorach.

Analiza poezji masońskiej pod względem elementu kobiecego pozwala

sorzyć, być może idealisczny, obraz dawnych adeptek Sztuki Królew-

skiej, ale również może stanowić dodatkowy, jak dotąd niezbadany, wątek

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

z zakresu wiedzy doczącej kondycji społecznej kobiet przełomu XVIII

i XIX wieku. Jak widać, zajmowały one coraz większe miejsce w świado-

mości mężczyzn i sferach jak dotąd lko dla nich zarezerwowanych. Nie-

ste była to nadal przestrzeń marginalna. Jednak biorąc pod uwagę fakt,

że stanowiła dopiero stadium początkowe, była czymś przełomowym

i oierała nowe pola dla kobiecej działalności i niezależności. Warto za-

tem przyjrzeć się temu, co zajmowało osiemnastowieczne wolnomularki.

Działalność kobiet w lożach

Jak pisze Hass, „w Europie Środkowo-Wschodniej zaistniała specyczna

sytuacja – rozwój wolnomularsa wyprzedził tu postępy myśli Oświece-

nia. (...) Adeptów do lóż pchała chęć naśladowania braci z Zachodu, czy

w ogóle naśladownico tamtejszej obyczajowości sfer uprzywilejowa-

nych” (Ludwik Hass, Sekta farmazonii warszawskiej. Pierwsze stulecie wol-

nomularstwa w Warszawie, Warszawa 1980, s. 95.) Również z Zachodu,

wraz z pojawieniem się paryżanek, na Ziemiach Rzeczypospolitej zaczyna

kształtować się pewna tradycja samodzielności kobiet. Prekursorką była

Maria Ludwika Gonzaga i jej znaczny, a nawet dominujący wpływ na mał-

żonków. Kolejny przykład to Maria Kazimiera de La Grange d’Arquien,

czyli ukochana Marysieńka Jana III Sobieskiego. Kobie te, umiejętnie

kierując działaniami mężów, mogły wpływać pośrednio również na poli-

kę kraju.

Masoneria sama w sobie musiała się wydawać czymś zupełnie nowym i pio-

nierskim, a za jeszcze bardziej innowatorską musiała uchodzić obecność

kobiet w ruchu. Wolnomularso jest również dowodem na wielopłaszczy-

znowość i przewrotność epoki. Oświecenie, z jego hasłami racjonalizmu,

empiryzmu, dziełem pierwszej Encyklopedii, jak widać poświęciło sporo

uwagi rzeczom niezwykłym: legendom, mitom, alchemii i kabale oraz sto-

warzyszeniom tajemnym, w znacznej mierze masonerii. Choć w obszarach

nauki, paranauki i wiedzy tajemnej prym nadal wiedli mężczyźni, to coraz

bardziej świadome i niezależne panie zaczęły chętniej dopraszać się udzia-

łu w ch nowych zjawiskach.

Co mowowało osiemnastowieczne damy do wejścia w szeregi adeptów

Sztuki Królewskiej? Na pewno silny wpływ kultury Zachodu, zwłaszcza

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

kultury francuskiej. Masoneria uważana była za modę przybyłą właśnie

znad Sekwany, zatem niektórym damom zapewne nie wypadało nie być

wolnomularką. Ponadto moda ta objęła zarówno kobie, jak i mężczyzn,

więc dla pań mogła być m bardziej atrakcyjna. Przykłady z historii po-

kazują osobowości o silnych charakterach oraz wysokiej świadomości

doczącej własnych możliwości i wpływów. Wiele z nich potrało umie-

jętnie to wykorzystać. Panie nie chciały już być jedynie piękne, posażne,

pobożne i usłużne. Teraz chciały stać się również akwne. Wydaje się,

że masoneria musiała jawić się w m wymiarze jako obszar szczególnie

interesujący. Mimo że kobie z kręgu elit nie były jeszcze samodzielne

pod względem prawnym, to ich niezależność społeczna i towarzyska była

już całkiem znacząca. Posiadały pewne zabezpieczenia prawne i przede

wszystkim nansowe. Na przeszkodzie stać mogło jedynie przekonanie

(zarówno ich samych, jak i przywiązanych do tradycji mężczyzn), że – po-

nieważ są kobietami – wolnomularso nie jest miejscem dla nich.

Kolejnym powodem, o którym mówią badacze, było to, że loże stały się

pewnymi „przedsiębiorsami rodzinnymi”, łącząc w sobie członków

różnych familii. Nawet same placówki męskie wśród adeptów posiadały

teściów i zięciów, ojców, synów i szwagrów. Mogło to nieść pewne pro

z obszaru wpływów policznych czy wspólnych interesów.

Tradycja przynależności do wolnomularsa zaczęła obejmować także

przedstawicieli wielu pokoleń, również w przypadku kobiet. Interesują-

cy przykład tego znajdziemy w linii wywodzącej się z masońskiej pary

Stanisława Lubomirskiego i Izabelli z Czartoryskich wraz z jej pobocz-

nymi pokrewieńsami. Bardzo prawdopodobne, że ich wszystkie czte-

ry córki: Julia, Elżbieta, Aleksandra i Konstancja, wstąpiły do wolnomu-

larsa. Jak już było wspomniane w rozdziale pierwszym, mężem Julii

był wolnomularz Jan Nepomucen Potocki. Obecność wszystkich człon-

ków najbliższej rodziny w ruchu przemawia również za członkosem

Julii. W innym wypadku byłoby to bardzo niepowe. Elżbieta poślubiła

Wielkiego Mistrza loży Wielkie Mistrzoso Polskie i Litewskie, Igna-

cego Potockiego. W historii tej pary znajdziemy smutną ciekawostkę.

Po śmierci ukochanej żony ten wybitny mąż stanu i wolnomularz zrzekł

się powierzonego mu stanowiska Wielkiego Mistrza i zaprzestał zaan-

gażowanej działalności lożowej. Mężem kolejnej młodej Lubomirskiej

– Aleksandry był brat wyżej wspomnianego Ignacego, czyli Stanisław

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

Kostka Potocki. Dochowali się syna Aleksandra, który również został

adeptem Sztuki Królewskiej. Jak więc widać, dwie biologiczne siostry-

-masonki wyszły za mąż za dwóch biologicznych braci będących ma-

sonami. Tylko Konstancja miała męża profana. Na m jednak to ma-

sońskie drzewo genealogiczne się nie kończy. Do loży należał również

brat Izabelli Lubomirskiej – Adam Kazimierz Czartoryski. Jego żoną

była „pani na Puławach” – Izabella z Flemmingów Czartoryska, rów-

nież adeptka Sztuki Królewskiej. Loża mogła zatem stanowić także

arenę mariaży. Związki małżeńskie nie były zazwyczaj zwieńczeniem

uczuć, ale efektem kalkulacji wpływów i łączenia majątków. Wszystkie

małżeńsa córek Lubomirskich były efektem przemyślanych strategii

marszałkowej Izabelli.

Ponadto loża mogła jawić się jako nowy, nieznany, a przez to zapewne

intrygujący ląd w kulturalno-towarzyskim świecie. Było to coś innego niż

znany i popularny, będący domeną pań salon. Prace lożowe, ich miska

i rytuały, a także możliwość wymiany myśli, mogły sycić głód nowości

w dochczasowym życiu towarzyskim. Nieste, w dostępnych źródłach

nie znajdziemy wiele informacji o samych pracach osiemnastowiecznych

masonek w loży. Właściwie nie mówią o jakiejkolwiek tego pu działal-

ności. Udało się natomiast ustalić, że miały ograniczoną samorządność,

podlegały placówkom męskim, przy których były aliowane, i musiały

uzyskać ich zgodę na oorzenie warsztatu. Również wszystkie godno-

ści lożowe obsadzano podwójnie, przez kobie i mężczyzn. Nie wiemy,

czy miały miejsce zebrania, w których brały udział lko kobie. Jedyne

źródła, które doczą prac lóż adopcyjnych, czyli zapisy rytuałów, świad-

czą, że w ich zebraniach brali udział również bracia. Co więcej, znaczenie

i wpływ na ceremonie ch braci, którzy pełnili funkcje, były nawet więk-

sze niż kobiet na bliźniaczych stanowiskach (nawet Wielkiej Mistrzyni).

Ponadto analiza porównująca oba rytuały pokazuje, że wiele więcej uwa-

gi i prac poświęcano życiu lóż męskich niż adopcyjnych. Obrzędy Do-

broczynności są skromniejsze w treści, a także płytsze pod względem

intelektualnym i lozocznym od obrzędów Świąni Izis. Pomimo tego,

że są to jedyne zachowane źródła i nie wiemy, jak sytuacja przedstawiała

się w innych placówkach (może wcale nie posiadały udokumentowanych

ceremonii), to wydają się wystarczającym dowodem na to, że wolnomu-

larso kobiece posiadało jednak bardzo marginalną pozycję.

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

Przynależność do wolnomularsa i związany z m sposób życia i zajęcia

mogły być nową, ciekawą okazją do spędzania czasu wolnego. Miska,

obrzędowość i odpowiednia dla niej oprawa, stroje i insygnia, a zwłaszcza

intrygująca aura tajemniczości masonerii wkomponowywały się w panu-

jący za czasów Stanisława Augusta, przyjaciela Muz i Gracji, teatralny

sl życia i popularne maskarady w towarzyskim gronie. W odróżnieniu

od „światowych” norm życia, przebywanie i działanie w lożach dawały

ucieczkę od egzaltacji obyczajowych i konwenansów społecznych. Z ch

powodów wolnomularso mogłoby stanowić atrakcję i przyciągać ów-

czesne eli.

Być może istniały jeszcze inne pobudki, które skłaniały osiemnasto-

wieczne damy do angażowania się w prace lożowe, o których nie wie-

my z powodu braku zachowanych źródeł. Gdyby istniało więcej śladów,

może udałoby się wyciągnąć jeszcze inne wnioski.

Monograe Hassa zawierają bogatą historię polskiego wolnomularsa

męskiego. Badacz porusza również wiele wątków społecznych i policz-

nych, które miały wpływ na życie lożowe i na jakie wpływ mieli bracia

wolnomularze. To, co udało się wydobyć na temat środowiska kobiecej

masonerii, stanowi bardzo nieduży procent całości. Nie są to informa-

cje o życiu placówek adopcyjnych, ale raczej informacje o okołolożowej

akwności adeptek Sztuki Królewskiej. Warto jednak przyjrzeć się tej

działalności, bo daje ona, co prawda mglis, obraz tego, czym zajmowały

się pierwsze polskie wolnomularki.

Jak już wiemy, adepci Sztuki Królewskiej często spokali się w swoim

kręgu. Spotkania te miały bardziej charakter towarzyski. Dowody na to

znajdziemy w sporej liczbie pieśni bankietowych służących do oprawy

uczt, obtujących w toas i „wystrzały armat”. W tego pu zebraniach

często brały udział masonki, przybyłe na zaproszenie braci. Ich obecność

była okazją do chwalenia ich zalet oraz przymiotów i, jak mówią słowa

uorów, wznoszono wiele toastów za ich zdrowie.

Klimat takich posiedzeniach był zapewne nieco „luźniejszy” i przyjazny,

a zasada równości i pozostawienie konwenansów hierarchii towarzyskiej

za drzwiami loży pozwalały na swobodną konwersację i wymianę zdań,

nowinek oraz poglądów. Spotkania były też okazją do towarzyskiego ob-

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

cowania przedstawicieli różnych szczebli drabiny społecznej, które nie-

możliwe było w sferze życia ocjalnego. Ponadto, jak pisze Hass, „panie

uświetniały swoją obecnością większe zebrania wolnomularskie, przy-

sparzały też Sztuce Królewskiej popularności w najwyorniejszych ko-

łach towarzyskich Warszawy”. Osiemnastowiecznym damom nie można

również odmówić ważnej roli – animatorek życia kulturalnego i towarzy-

skiego. Przy okazji wielu ogólnych, „światowych” spotkań siostry mogły

popularyzować Sztukę Królewską w szerokich kręgach towarzyskich

i zachęcać do wstępowania w jej szeregi. Ponadto w okresach ożywionej

dyskusji policznej loże adopcyjne mogły być narzędziem oddziaływa-

nia na elitarne kręgi opinii publicznej.

Przykładem uroczystości, w których uczestniczyli przedstawiciele obu płci,

były obchody dnia świętego Jana, patrona mularsa już od czasów średnio-

wiecznych. 24 czerwca 1770 roku w jurydyce Bielino (obecnie stanowiącej

centralną część Warszawy) szczególnie okazale celebrowano ten dzień.

Okazja była podwójna – święto zbiegło się z uroczysm oarciem praw-

dopodobnie pierwszego, a na pewno jednego z pierwszych, domu wolnomu-

larskiego w Europie. Autorem projektu i kierownikiem był August Fryderyk

Muszyński, wieloletni i uznany wolnomularz. Na uroczystość przybyło około

stu pięćdziesięciu gości, w pełnej oprawie wolnomularskich strojów i insy-

gniów. Wśród nich znalazły się Izabella Lubomirska i jeszcze jedna wysoko

społecznie postawiona adeptka. Po uroczysch obchodach przyszedł czas

na bankiet, którego organizację wsparli Stanisław August Poniatowski i pry-

mas Jan Gabriel Podoski. Wysłuchano koncertu, urządzono zabawy, a po za-

chodzie słońca goście podziwiali bogato iluminowany budynek.

Jak widać, w świecie Sztuki Królewskiej pojawiała się też postać Stanisława

Augusta Poniatowskiego. Pogłoski krążące w owym czasie towarzysie

głosiły, że był inicjowany w placówkach zagranicznych. W 1776 roku objął

protekcją paryski elitarny związek parawolnomularski Ordre des Chevaliers

et des Dames de la Persévérance. Co dla nas istotne, stało się to za przyczy-

ną uznanej w kręgach arystokracji paryskiej za urodę i zale charakteru

Teresy Potockiej. Rok później król przystąpił do Ścisłej Obserwy, przy-

bierając nazwisko zakonne Salsinatus eques a Corona vindicata. Musiał

darzyć sympatią wolnomularzy, większa część z nich stanowiła krąg jego

ministrów, doradców, wojskowych i otaczającej go eli. Na ich opinii pole-

gał zapewne niejednokrotnie. Jeszcze większą sympatią króla cieszyły się

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

niektóre masonki. Przez wiele lat darzył uczuciem Izabellę z Czartoryskich

Lubomirską, a jedną z jego licznych miłostek była Izabella z Flemmingów

Czartoryska. Obie damy nie darzyły się zbyt ciepłym uczuciem, a rywaliza-

cja o względy króla musiała jeszcze zaogniać obopólną niechęć. Ciekawe,

jak rywalki zachowywały się względem siebie w loży, do której obie nale-

żały. Co prawda, wszystko działo się pod kluczem obowiązku tajemnicy,

jednak gdyby doszło do jakiegoś starcia, być może choćby w zawoalowa-

ny sposób wzmianka o nim znalazłaby się w dziennikach, listach lub pa-

miętnikach. Przypuszczać można, że brak takiego podania. Zatem zgodnie

z ideami przyjaźni i jedności siostrzanej i braterskiej, loża być może była

miejscem, które łagodziło nawet najbardziej gorące spory.

Efek prac wolnomularskich przejawiały się również poza obrębem lóż.

Ważna wartość, która im przyświecała – dobroczynność – widoczna była

w działaniach prospołecznych oraz wpływie na proces modernizacji pań-

sa. Organizowano zbiórki pieniężne na pomoc dla ubogich, a działalność

ta była domeną lóż adopcyjnych. „Na uroczysm obchodzie imienin króla,

8 maja 1785 roku, członkinie lóż adopcyjnych zebrały na rzecz poszkodo-

wanych ostatnią powodzią wiślańską ponad 2000 zł”, co musiało być sumą

całkiem pokaźną. Udzielano się również w propagowanym przez króla

przedsięwzięciu upowszechnienia szczepień na ospę. Bywało, że szcze-

pienia prowadzono w lokalach lożowych, w czym brał udział Jan Bapsta

Czempiński, nadworny lekarz wolnomularzy Jana Klemensa Branickiego

i marszałka Stanisława Lubomirskiego. Również księżna marszałkowa

wyróżniała się swoją działalnością dobroczynną. Otaczała opieką ubogich

i potrzebujących, dbała o edukację niższych wars społeczeńsa. „Nie

było wioski w jej dobrach, w której nie zbudowałaby szkoły, szpitala, nie

osadziła lekarza, czy akuszerki. Jej rządcy mieli obowiązek czuwać nad za-

kładami dobroczynnymi”. Dzięki majątkowi Izabelli mieszkańcy jej włości

byli otoczeni bezpłatną opieką medyczną. Nie żałowała również środków

na opłacenie swoich pełnomocników i lekarzy, aby służyli również m

najbiedniejszym. A gdy któryś mierził się na powierzone obowiązki, cze-

kały na niego furia, gwałtowny gniew oraz ryzyko szybkiego pożegnania

się z posadą. Izabella realizowała wolnomularską zasadę dobroczynności

w sposób nad wyraz gorliwy.

Loże adopcyjne można uznać za swego rodzaju przewrót w mentalności

epoki oraz zalążek emancypacji. Ich działania doprowadziły do możliwości

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

przynależności do stricte męskiego związku, sorzyły gałąź wyrastającą

ze stricte męskiej organizacji. Mimo iż nadal nie miały ani podmiotowo-

ści prawnej, ani intelektualnej. Można powiedzieć, że wyszły poza powo

kobiecy salon towarzyski. Oczywiście, wyraźnie widać różnice między pla-

cówkami męskimi a adopcyjnymi oraz zwierzchność lóż męskich, jednak

loże damskie rozpościerały przed kobietami kolejną drogę do działania

i rozwoju.

Podsumowanie

Powyższe analizy pozwalają przybliżyć zjawisko polskiego wolnomu-

larsa adopcyjnego w początkowym okresie jego funkcjonowania. Po-

mimo małej liczby źródeł możliwe jest przedstawienie jego historii oraz

przybliżonych danych stascznych. Problem kobiecy można odnaleźć

w fundamentalnych częściach wolnomularskiego świata – w jego rytuale

i poezji. Rozpatrywanie ch sfer akwności wolnomularskiej pod kątem

aspektu kobiecego przyniosło interesujące wnioski doczące charakteru

wolnomularsa adopcyjnego.

Wszystkie dokonane analizy ukazują marginalną pozycję kobiet w ma-

sońskim świecie. Wiadomo mało o historii i działalności placówek ad-

opcyjnych, ponieważ nie były zapewne tak rozwinięte jak te, w których

pracowali mężczyźni. Widoczny jest zwierzchniczy stosunek męskiej

części Sztuki Królewskiej do masonerii kobiecej. Miało to miejsce za-

równo w wymiarze organizacyjnym (placówki adopcyjne nie funkcjono-

wały samodzielnie, ale przy lożach męskich, konieczne było podwójne

obsadzanie godności), jak i ideologicznym, ukazanym w rytuale i poezji.

W świadomości wolnomularzy kobie były płcią piękną, ale słabą, cza-

sem wręcz ułomną. Stąd wynikały ograniczenia ich działalności oraz

konieczność męskiej kurateli. Jednak samo wolnomularso adopcyjne

traktować należy jako przełom. Kobie zdołały przekroczyć tradycyjny

zakaz dopuszczania ich do członkosa w organizacjach Sztuki Królew-

skiej i zyskały m samym nowe, względnie samodzielne pole działania,

do tej pory zarezerwowane wyłącznie dla mężczyzn. To, że działały wła-

śnie pod sztandarem masonerii z jej ideami równości, bratersa czy do-

skonalenia siebie i ludzkości, mogło przyczynić się do podwyższenia ich

statusu, stanowić krok do zrównania ze społeczną pozycją mężczyzn.

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

Sama masoneria może wiele zawdzięczać kobietom. Miały one znaczny

wpływ na sterowanie opinią publiczną w dobie Oświecenia. Przez to, że

życie kulturalne i towarzyskie było właśnie domeną pań, mogły przyczy-

niać się one do popularyzowania zjawiska wolnomularsa. Natomiast

dzięki mariażom łączącym adeptów i adeptki w pary, więzi jedności i bra-

tersa na pewno zyskiwały na sile, a wpływy masonerii rosły. Nie należy

też zapominać o działalności charytawnej lóż adopcyjnych. Ich wpływy

miały zatem wymiar także ogólnospołeczny. Powyższe argumen do-

wodzą, że pomimo iż masoneria adopcyjna przechodziła dopiero przez

proces kształtowania się, a także traktowana była w sposób marginalny,

odgrywała już znaczącą rolę w świecie Sztuki Królewskiej, a wątek kobie-

cy obecny jest we wszystkich istotnych dla niej elementach.

Głównym problemem badawczym, który pojawił się w toku pracy, była

niemożliwość ustalenia dokładnych danych stascznych obejmujących

liczbę kobiet-wolnomularek. Należy pamiętać, że Wykaz Małachowskiego-

-Łempickiego zawiera duble nazwisk. Z racji braku szczegółowych da-

nych w przypadku wielu pozycji, nie sposób było ustalić tożsamości niektó-

rych pań. Sporządzony indeks masonek daje jednak możliwość względnej

orientacji w liczbie adeptek Sztuki Królewskiej doby Oświecenia.

Warto wspomnieć, że związek masonerii i kobie odnajdziemy również

w literaturze kolejnej epoki. W 1836 roku w Paryżu została wydana książ-

ka Ludwika Mierosławskiego Żelazna Maryna. Jest to powieść poecka,

której tułowa bohaterka, kierowana żądzą zems, do swoich działań

mających wymiar zarówno osobis, jak i patrioczny włącza członków

loży wolnomularskiej i przewodzi im. W powieści ukazane są paralele

symboliki i tradycji wolnomularskiej z symbolami polskości i polską hi-

storią. Wyraźnie widać, że autor wykorzystał zapis rytuału masońskie-

go. Uwidacznia się to w scenie inicjacji, gdzie mit zamordowanego przez

trzech oprawców Hirama porównany jest z historią Polski rozdartej mię-

dzy trzech zaborców. Żelazna Maryna stanowi zatem konnuację wątku

kobiecego w literaturze podejmującej temat masonerii.

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

Spis alfabetyczny kobiet wolnomularek

należących do lóż znajdujących się na ziemiach polskich przygotowany

na podstawie Wykazu Stanisława Małachowskiego-Łempickiego z uzu-

pełnieniami Hassa

[W nawiasie okrągłym podano numerację Małachowskiego-Łempickie-

go]

1. (23) Aloy de Franciszka. Członkini loży adopcyjnej de la Bienfaisance.

2. (53) Augusnowicz. Mistrzyni Obrządku loży adopcyjnej Szczera Przyjaźń (rok 5785).

3. (137) Berneau. (Berneaux) Członkini loży adopcyjnej de la Bienfaisance (rok 5785).

4. (399) Chaudouar. (Chaudoir) Członkini loży adopcyjnej de la Bienfaisance (rok 5787).

5. (426) Chodkiewiczowa. Członkini loży adopcyjnej Eden (rok 5810).

6. (486) Cruss. Mistrzyni Ceremonii loży adopcyjnej Szczera Przyjaźń (rok 5785).

7. (517) Czartoryska Izabella księżna, generałowa ziem podolskich. Członkini loży adopcyjnej

Dobroczynność.

8. (893) Gen Anna. Członkini loży adopcyjnej Dobroczynność (rok 5785).

9. (1160) Heüssler. Członkini loży adopcyjnej Szczera Przyjaźń (rok 5785).

10. (1368) Jelska Amelija. Członkini loży adopcyjnej Dobroczynność (rok 5784).

11. (1504) Kempścina. Członkini loży adopcyjnej Eden (rok 5810).

12. (1908) Lasocka Teresa. Członkini loży adopcyjnej Dobroczynność (w latach 5783–5790).

13. (1931) Lefort baronowa. Członkini loży adopcyjnej bez nazwy (rok 5767) i loży Dobroczyn-

ność (rok 5783).

14. (2036) Lubomirska księżna, marszałkowa. Członkini wolnomularsa angielskiego (XVIII

wiek).

15. (2037) Lubomirska Anna księżna. Członkini loży adopcyjnej Dobroczynność (rok 5783).

16. (2038) Lubomirska Izabela księżna. Członkini loży adopcyjnej Dobroczynność (rok 5783).

17. (2123) Łuszczewska Aleksandra z Cieciszowskich. Członkini loży adopcyjnej Dobroczynność

(rok 5783).

18. (2907) Potocka Aleksandra hr. z Lubomirskich. Członkini loży adopcyjnej de la Bienfaisance

(rok 5783).

19. (2908) Potocka Anna Sewerynowa hr. z Sapiehów. Członkini loży adopcyjnej de la Bienfaisan-

ce (rok 5783).

20. (2909) Potocka Joanna Karolina hr. z Sapiehów. Członkini loży adopcyjnej de la Bienfaisance

(rok 5783).

21. (2910) Potocka Józefa hr. z Mniszchów. Członkini loży adopcyjnej de la Bienfaisance (rok

5783).

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

22. (2911) Potocka hr. Ignacowa. Wielka Mistrzyni loży adopcyjnej de la Bienfaisance (rok 5783).

23. (2912) Potocka hr. Piotrowa, starościna szczerzecka. Członkini loży adopcyjnej la Bienfaisan-

ce (rok 5783).

24. (3036) Radziwiłłowa Helena z Przezdzieckich, księżna. Członkini loży adopcyjnej la Bienfa-

isance (rok 5785).

25. (3239) Rzewuska, hetmanowa polna. Członkini loży adopcyjnej de la Bienfaisance (rok 5783).

26. (3831) Traverssier. Członkini loży adopcyjnej de l’Amitié Sincère (rok 5785).

27. (3881) Tyszkiewicz Teresa. Wielka Mistrzyni loży de la Bienfaisance (rok 5783).

28. (4022) Wielhorska hr. Członkini loży adopcyjnej Ad. Eden.

29. (4068) Willans Izabela. Członkini loży adopcyjnej Dobroczynność (rok 5785).

30. (4514) Brühlowa, generałowa arlerii koronnej. Członkini loży Adopcyjnej.

31. (4559) Cichocka, Członkini loży adopcyjnej Eden (rok 5810).

32. (4532) Cagliostro Lorenza hr. (Feliciani). Wielka Kopta. Założycielka loży Egipskiej w War-

szawie (rok 5780).

33. (4658) Fersen baronowa z ks. Radziwiłłów. Wielka Mistrzyni loży adopcyjnej Doskonała

Wierność (rok 5781).

34. (4714) Glaudel. Członkini loży adopcyjnej Doskonała Wierność (rok 5781).

35. (4718) Godard z hr. Tauirch. Członkini loży adopcyjnej Doskonała Wierność (rok 5781).

36. (4721) Godin. Członkini loży adopcyjnej Doskonała Wierność (rok 5781).

37. (4899) Jocz, panna. Członkini loży adopcyjnej Doskonała Wierność (rok 5781).

38. (5119) Malaisier. Członkini loży adopcyjnej Doskonała Wierność (rok 5781).

39. (5156) Mickiewiczowa. Członkini loży adopcyjnej Doskonała Wierność (rok 5781).

40. (5177) Morawska z ks. Radziwiłłów. Członkini loży adopcyjnej Doskonała Wierność (rok

5781).

41. (5178) Morawska panna (córka Morawskiej z ks. Radziwiłłów). Członkini loży adopcyjnej Do-

skonała Wierność (rok 5781).

42. (5243) Olędzka z Oranowskich. Członkini loży adopcyjnej Doskonała Wierność (rok 5781).

43. (5249) Osińska. Członkini loży adopcyjnej Eden (rok 5810).

44. (5260) Palmier. Członkini loży adopcyjnej Szczera Przyjaźń (rok 5781).

45. (5333) Przezdziecka z Radziwiłłów. Wielka Dozorczyni loży adopcyjnej Doskonała Wierność

(rok 5781).

46. (5353) Radziwiłłowa ks. z ks. Tourn und Taxi. Członkini loży adopcyjnej Doskonała Wierność

(rok 5781).

47. (5410) Sapieżyna z Sułkowskich Franciszka ks. Członkini loży adopcyjnej de la Bienfaisance

(rok 5784).

48. (5461) Sielawa. Członkini loży adopcyjnej Doskonała Wierność (rok 5781).

49. (5495) Sołtanowa z Radziwiłłów. Siostra Straszna loży adopcyjnej Doskonała Wierność (rok

5781).

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

50. (5498) Sołkowa. Członkini loży adopcyjnej de la Bienfaisance (rok 5784).

51. (5547) Szaniawska Anna. Członkini loży adopcyjnej de la Bienfaisance (rok 5784).

52. (5576) Tepperowa Filipina. Członkini loży adopcyjnej de la Bienfaisance (rok 5785).

53. (5642) Wielopolska Elżbieta. Członkini loży adopcyjnej Ad. Eden (rok 5810).

54. (5660) Wodzicka z Dębowskich. Członkini loży adopcyjnej Ad. Eden (rok 5810).

55. (5746) Żwanowa. Członkini loży adopcyjnej Eden (rok 5810).

Uzupełnienia Hassa

z podanymi przez niego źródłami

56. Aksamitowska, <żona Wincentego, gen., wolnomularza>; adopc. Ogród Eden (Poznań) czł. 1810.

Z. Zalewski, Masoneria narodowa w Poznaniu, „Kronika miasta Poznania” 1923, nr 8, s. 147.

57. Aloe Ludwika, następnie żona Aleksandra Rożnieckiego; <nazwa nieznana> adopc. Teresy

Potockiej (Warszawa)

sekr. Ok. 1768. AMP II-1/1, k. 78 v.; II-1/8, k. 1v.

58. Czapska [Kandyda, z Lipskich, żona Antoniego, bądź Anna, z domu Aloe, żona Stanisława];

I – 16 VIII 1779 Katarzyna pod Gwiazdą Północną – adopc. (Warszawa).

W, s. 34.

59. Dąbrowska Barbara z Chłapowskich (1783 – 22 I 1848) <żona Jana Henryka>; adopc. Ogród

Edenu (Poznań) czł. 1810.

J. Falkowski, Księstwo Warszawskie. Obrazy z Życia ... , t. II, Warszawa 1906, s. 10. Z. Zalewski,

Masoneria narodowa w Poznaniu, „ Kronika Miasta Poznania” 1923, nr 8, s. 147.

60. Godardowa, z domu Tauirch [żona Karola ?]; De la Fidelité Parfaite – adopc. (Wilno) czł. 1781.

WKL, s. 8.

61. Gosńska Katarzyna, starościna przyłuska; I – 16 VII 1779 Katarzyna pod Gwiazdą Pół-

nocną – adopc. (Warszawa).

W, s. 34

62. Humiecka [Anna] z Rzewuskich (1721–1798), żona Józefa, miecznika koronnego; W Loża

Cnotliwy Sarmata – loża adopc. przy niej (Warszawa), przewodnicząca 1770.

W, s. 23.

63. Jaraczewska; adopc. Ogród Edenu (Poznań) czł. 1810.

Z. Zalewski, Masoneria narodowa w Poznaniu, „Kronika miasta Poznania” 1923, nr 8, s. 147.

64. Kwaśniewska Eufemia, z Potkańskich <żona Walentego, od marca 1810 komendanta wojsko-

wego Poznania, 24 X 1810 gen. bryg., czł. Les Français et Polonais réunis (Poznań)>; adopc.

Ogród Edenu (Poznań) czł. 1810.

Z. Zalewski, Masoneria narodowa w Poznaniu, „Kronika miasta Poznania” 1923, nr 8, s. 147.

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

65. Le Fort Anna, z domu Gen (żona Piotra); Cnotliwy Sarmata – adopc. (Warszawa) czł. 1768.

W, s. 19.

66. Osińska [? Rozalia z Bogusławskich, żona Ludwika, aktorka ?]; I – 1810 adopc. Eden (War-

szawa).

J. Falkowski, Księstwo Warszawskie, t. II, Warszawa 1906, s. 45.

67. Palombini Karolina <córka Jana Henryka Dąbrowskiego, wolnomularza>; adopc. Ogród

Edenu (Poznań), czł. 1810.

Z. Zalewski, Masoneria Narodowa w Poznaniu, „Kronika miasta Poznania” 1923, nr. 8, s. 147.

68. Ponińska Juliana <żona Józefa, prefekta Poznania, czł. Les Français et Polonais réunis (Po-

znań)>; adopc. Ogród Edenu (Poznań) przewodnicząca 1810.

Z. Zalewski, Masoneria narodowa w Poznaniu, „Kronika miasta Poznania” 1923, nr 8, s. 147.

69. Potocka, żona Marcelego Potockiego; I – 1810 adopc. Eden (Warszawa).

J. Falkowski, Księstwo Warszawskie, t. II, Warszawa 1906, s. 45.

70. Potocka, żona generała Stanisława Potockiego; I – 1810 adopc. Eden (Warszawa).

J. Falkowski, Księstwo Warszawskie, t. II, Warszawa 1906, s. 45.

71. Potocka Anna Teresa, z Ossolińskich (1746–1810), żona Józefa; adopc. <nazwa nieznana>

(Warszawa) przewodnicząca ok. 1768.

AMP II-1/1, k. 78 v.

72. Przezdziecka, z Radziwiłłów; adopc. De la Parfaite Fidelité (Wilno) w inspektorka 1781.

WKL, s. 8.

73. Reiner [kobieta]; adopc. Zur aufrichtigen Freundscha (Lwów) czł. 1785.

BN, BOZ 1760/1, k. 243.

74. Rożniecka Luiza, z domu Aloe, 2° voto Potocka Janowa; adopc. Katarzyna pod Gwiazdą

Północną (Warszawa) czł. 1779.

W, s. 34.

75. Schwerin, żona Kurda Christopha Schwerina, posła pruskiego w Wiedniu; La Confrérie

Rouge (Toruń) czł. 1721.

Schmidt, s. 39.

76. Skrzyszowska, żona kapitana, Lwów; <nazwa nieznana> adopc. (Lwów) czł. 1784.

BN, BOZ 1760/1, k. 73.

77. Sułkowska; adopc. Ogród Edenu (Poznań) czł. 1810.

Z. Zalewski, Masoneria Narodowa w Poznaniu, „Kronika miasta Poznania” 1923, nr 8, s. 147.

78. Waclowa, żona aptekarza, Żytomierz; adopc. Ciemności Rozproszone (Żytomierz) przewod-

nicząca 1786 (bądź nieco później).

S. Małachowski-Łempicki, Wielka prowincjonalna loża wołyńska, Dubno 1931, s. 11.

79. Wielhorska Aleksandra, z domu de Palmière de Veylan, żona Józefa; I – 8 V 1785 <loża

niewiadoma>

BN, BOZ 1760/1, k. 243.

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

80. Zabłocka, z domu Massani; De la Fidélité Parfaite – adopc. (Wilno) czł. 1781.

WKL, s. 8.

81. Zabłocka Augusna <żona Augusna, radcy prefektury, czł. Les Français et Polonais

réunis (Poznań)>; adopc. Ogród Edenu (Poznań), czł. 1810.

Z. Zalewski, Masoneria Narodowa w Poznaniu, „Kronika miasta Poznania” 1923, nr 8, s. 147.

82. Zaborowska <żona Augusta, adwokata Trybunału, przewodniczącego Stałości (Poznań)>;

adopc. Ogród Edenu (Poznań), czł. 1810.

Z. Zaleski, Masoneria narodowa w Poznaniu, „Kronika miasta Poznania” 1923, nr 8, s. 147.

83. Zoa z Potockich Czosnowska, członkini loży Eden. Wymieniona w Sekcie farmazonii

warszawskiej L.Hassa, s. 321.

Alfabetyczny indeks lóż adopcyjnych

Alfabeczny indeks lóż adopcyjnych przygotowany został na podstawie

Wykazu polskich lóż wolnomularskich oraz ich członków w latach 1738–1821

poprzedzonego zarysem historii wolnomularstwa polskiego i ustroju Wiel-

kiego Wschodu Narodowego Polskiego Stanisława Małachowskiego-Łem-

pickiego, wraz z przyporządkowanym do nich wypisem lóż męskich, przy

których funkcjonowały. W nawiasach okrągłych znajdują się numery po-

zycji lóż w Wykazie. Na końcu indeksu znajdują się informacje o źródłach

(dziś często już nieistniejących), na których oparł swój wykaz Małachow-

ski-Łempicki. W nawiasach kwadratowych rozwiązano skró nazw sto-

sowane w dokumentach wolnomularskich.

1. (2) Adopcyjna loża bez nazwy. Le Monde Maçonnique wspomina, iż

w roku 1767 była w Warszawie loża adopcyjna, o której brak informa-

cji; pracowała w lokalu loży Cnotliwy Sarmata. Członkiniami jej były

krajczyna Teresa Potocka, baronowa le Fort, panna Aloy i in. Źródła:

N. 90

(194) Cnotliwy Sarmata (au verteux Sarmate, der tugendhae Sar-

mate) na wsch[odzie]:. Warszawy; Fryderyk-Alojzy Brühl, zamknąw-

szy lożę Trzech Braci, oorzył tę lożę 11 scznia 1767 roku jako sta-

roszkocką, 24 kwietnia 1769 roku loża ta została ogłoszona wielką;

August Muszyński został jej wielkim mistrzem, a Jan Łukasz Toux de

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

Salverte namiestnikiem. Pracowała w polskim i niemieckim językach

w stopniach symbolicznych i szkockich. Źródła: N. 34.

2. (18) de la Bienfaisance (Dobroczynność) na wsch[odzie]:. Warsza-

wy; adopcyjna, powstała w roku 1783. Statut poierdzony został 19

lutego 1785 przez W[ielki]. W[schód]. P[olski].; mistrzynią katedry

była hr. Teresa Tyszkiewiczowa, wśród członkiń ks. Lubomirska i hr.

Rzewuski. Prezesem komisji do opracowania regulaminu [lóż] adop-

cyjnych był wyznaczony Michał Wielhorski (15 kwietnia 1783 roku).

W latach 1785–1788 powstały w Polsce cztery [loże] adopcyjne, zależ-

ne od [loży] de la Bienfaisance. Źródła: N. 34.

3. (22) Bouclier du Nord na ws[chodzie]:. Warszawy; adopcyjna, zało-

żona w roku 1783. Źródła: N. 34.

(21) Bouclier du Nord (Tarcza Północna, das Nordschild) na ws[cho-

dzie]:. Warszawy; oarta 15 października 1780 roku przez w[ielką]

[lożę] Katarzynę pod Gwiazdą Północną pod sterem Wielhorskiego,

pracowała w języku francuskim. W roku 1784 brała udział w powsta-

niu W[ielkiego]. W[schodu]. N[arodowego]. P[olski]. W roku 1786 zla-

ła się z francuską Parfait Silence; 27 czerwca 1810 roku poczęła znów

pracować, przystąpiwszy do W[ielkiego]. W[schodu]. N[arodowego].

P[olski]. W roku 1811 miała 39 członków, a w roku 1815 członków

czynnych 128 i 45 honorowych; przetrwała do kasa w roku 1821.

Źródła: N. 34.

4. (31) Ciemności Rozproszone na wsch[odzie]:. Żytomierza; adop-

cyjna, założona w roku 1786 pod przewodnicem Waclowej, żony

aptekarza. Źródła: N. 96.

(32) Ciemności Rozproszone (Tenèbres Dispersees, Die zerstreute

Finisternis) na wsch[odzie]:. Żytomierza; założona 31 maja 1786 roku

przez [lożę] prow[incjonalną]. Doskonałą Tajemnicę na wsch[odzie]:.

Dubna, pracowała w języku polskim, zależała od W[ielkiego]. W[scho-

du]. N[arodowego]. P[olski]. (1787). Potem była w zależności od w [iel-

kiej]. [loży] Astrei na wsch[odzie]:. Petersburga i pracowała w języku

polskim i francuskim. Źródła: N. 34, 70a.

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

5. (305) Cnotliwy Sarmata na wsch[odzie]:. Warszawy; adopcyjna. Na

sesji 29 listopada 1768 roku Moszyński postanowił, aby loża adopcyj-

na, która od czasu do czasu odbywała swe posiedzenia w lokalu [loży]

Cnotliwy Sarmata, każdym razem brała na to pozwolenie od mistrza.

Źródła: N. 90.

(306) Cnotliwy Sarmata na wsch[odzie]:. Warszawy; ogłoszona w.

lożą 24 kwietnia 1769 roku; pracowała po polsku pod wielkim mi-

strzem Augustem Muszyńskim. Źródła: N. 90.

6. (156) Dobry Pasterz (Bon Pasteur) na wsch[odzie]:. Warszawy; adop-

cyjna, pracowała do 19 lipca 1793 roku. Źródła: N. 90.

(155) Dobry Pasterz (Bon Pasteur) na wsch[odzie]:. Warszawy; założo-

na w roku 1750 przez pułkownika wojsk polskich Jana Łukasza de Toux

Se Salverte, który nadawał stopnie wyższe i rządził nią samowładnie;

w roku 1769 poczęła się zwać grande souveraine loge; w roku 1780 liczyła

99 braci, pracowała do 19 lipca 1793 roku. Źródła: N. 34, 90.

7. (229) Doskonała Tajemnica (Parfait Mystère) na wsch[odzie]:. Dub-

na; adopcyjna, powstała 12 października 1785 roku przy [loży] pro-

wincjonalnej z zezwolenia W[ielkiego]. W[schodu]. N[arodowego].

P[olski]. Źródła: N. 34.

(228) Doskonała Tajemnica (Parfait Mystère) na wsch[odzie]:. Dub-

na; założona 30 października 1780 roku z polecenia W[ielkiego].

W[schodu]. N[arodowego]. P[olski]. przez Michała Lubomirskiego;

od roku 1780 [loża] prowincjonalna wołyńska; 12 października 1785

roku założyła [lożę] adopcyjną; 28 czerwca 1786 roku założyła w Dub-

nie [lożę] córkę Polak Dobroczynny; 31 maja 1786 roku założyła [lożę]

Ciemności Rozproszone na wsch[odzie]:. Żytomierza, zaierdzoną

przez W[ielki]. W[schód]. N[arodowy]. P[olski]. Wskrzeszona i do god-

ności [loży] prowincjonalnej przywrócona w roku 1818; pracowała do

kasa w 1821 roku. Źródła: N. 34, 37.

8. (244) Doskonała Wierność na wsch[odzie]:. Wilna; adopcyjna, założo-

na w końcu XVIII wieku; wielką mistrzynią była baronowa Fersen, wiel-

ką dozorczynią Przezdziecka i siostrą straszną Sołtan. Źródła: N. 98.

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

(243) Doskonała Wierność na wsch[odzie]:. Kamieńca Podolskiego;

w roku 1786 zwróciła się do W[ielkiego]. W[schodu]. N[arodowego]. P[ol-

ski]. z prośbą wydania jej dyplomu; zawiadomiono ją, aby najpierw zwró-

ciła się do swej [loży] prowincjonalnej. Źródła: N. 34.

9. (42) Eden na wsch[odzie]:. Warszawy; adopcyjna, założona 16 czerw-

ca 1810 roku zamiast dawnej adopcyjnej Bienfaisance na wsch:. War-

szawy, pracowała na Lesznie w pałacu Działyńskich, polska. Źródła:

N. 90.

10. (62) Göttin von Eleusis na wsch[odzie]:. Warszawy; adopcyjna, za-

łożona 25 lutego 1786 roku przy [loży] tej nazwy. Źródła: N. 34.

(61) Göttin von Eleusis na wsch[odzie]:. Warszawy; symboliczna,

oarta 15 października 1780 roku przez w. [lożę] Katarzynę pod

Gwiazdą Północną z aproba w. [loży] Royal York, przeszła pod za-

leżność W[ielkiego]. W[schodu]. N[arodowego]. P[olski]., pracowała

w języku niemieckim; wskrzeszona w roku 1809; 24 sierpnia 1810

roku oorzyła w Warszawie [lożę] Astreę, pracowała do kasa

w roku 1821. Źródła: N. 34, 40.

11. (68) Halle der Beständigkeit na wsch[odzie]:. Warszawy; adopcyj-

na. Źródła: N. 90.

(67) Halle der Beständigkeit na wsch[odzie]:. Warszawy; oarta

w roku 1809, należała do W[ielkiego]. W[schodu]. N[arodowego]. P[ol-

ski].; dawniej pracowała pod nazwą zum goldnen Leuchter; 20 wrze-

śnia 1815 roku założyła [lożę] Świąnię Minerwy w Warszawie, pra-

cowała do kasa w roku 1821. Źródła: N. 26, 27, 34.

12. Loża adopcyjna przy [loży] Katarzyna pod Gwiazdą Północną.

(92) Katarzyna pod Gwiazdą Północną na wsch[odzie]:. Warszawy;

nazwana tak na cześć cesarzowej Katarzyny II, założona 20 grudnia

1778 roku, loża szkocka matka dla całej Polski, należała do W[ielkie-

go]. W[schodu]. N[arodowego]. P[olski]., pracowała w języku francu-

skim. Przy loży tej była kapituła większa, czuwająca nad zachowaniem

rytuału i doktryny wolnomularskiej we wszystkich lożach, w składzie

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

w roku 1785: August Ott – prezes; członkowie: Gen, Aleksander

Szembek, Bouquet, Morawski, Stockman, Aubert, Le Fort, Woyna,

Pütz, sekretarz Le Jay. Istniała federacja czterech lóż: Katarzyny pod

Gwiazda Północną, Tarczy Północnej, Bogini Eleuzis i Świąni Izis,

wszystkie na wsch:. Warszawy. W dziesięć lat po założeniu, podczas

Sejmu Czteroletniego zastąpiono nazwę Katarzyna pod Gwiazdą Pół-

nocną nazwą Stanisław August pod Gwiazdą Północną, po rozbiorze

kraju zamieniono na Gwiazdę Wschodnią, a w roku 1818 powrócono

do nazwy pierwotnej Pod Gwiazdą Północną. Źródła: N. 34, 90.

13. (134) Mopsów, loże kobiece, były w Polsce za Augusta III. Źródła: N.

34.

14. (141) Ogród Edenu (Garten Eden) na wsch[odzie]:. Poznania; adopcyjna

przy [loży] Francuzi i Polacy Zjednoczeni, założona przez tę ostatnią 8

listopada 1810 roku. Źródła: N. 34.

(52) Français et Polonais réunis (Bracia Francuzi i Polacy Zjedno-

czeni) na wsch[odzie]:. Poznania; założona 1 scznia 1808 roku przez

w. wsch[ód] Francji; 8 listopada 1810 roku założyła adopcyjną lożę

Ogród Edenu, stała się później kapitularną. Po upadku Napoleona

zamknęła się; wznowiła prace pod nazwą Standhaigkeit i 9 grudnia

1815 roku podległa w. [loży] zu den drei Weltkugeln. Źródła: N. 34.

15. (300) Przesąd Zwyciężony na wsch[odzie]:. Krakowa; adopcyjna;

loża krakowska Przesąd Zwyciężony starała się w roku 1811 przez

swego reprezentanta przy W[ielkim] Wschodzie Kosseckiego o zało-

żenie loży adopcyjnej, znajdując, iż loża taka jest konieczną w „znacz-

nem wolnem i handlowem mieście jak Kraków”. Nie ma śladów, aby

loża adopcyjna była założoną w Krakowie. Źródła: N. 90.

(301) Przesąd Zwyciężony na ws[chodzie]:. Krakowa; prowincjonal-

na. Kapituła Najwyższa aktem z 19 października 1812 roku podniosła

lożę symboliczną Przesąd Zwyciężony do loży prowincjonalnej. Wy-

padki wojenne stanęły na przeszkodzie, aby akt wprowadzić w życie,

i dopiero w roku 1818 poczęła pracować w Krakowie kapituła niższa

Góra Wawel. Źródła: N. 90.

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

16. (212) Stałość Uwieńczona (la Constance Couronnée, zur gekrön-

ten Beständigkeit) na wsch[odzie]:. Poznania; adopcyjna; zezwolenie

W[ielkiego]. W[schodu]. N[arodowego]. P[olski] na oarcie otrzyma-

ne 11 maja 1785 roku. Źródła: N. 34.

(211) Stałość Uwieńczona (la Constance Couronnée, zur gekrönten

Beständigkeit) na wsch[odzie]:. Poznania; założona z polecenia w[iel-

kiej] [loży] polskiej w roku 1780 przez Ignacego Działyńskiego, loża

prowincjonalna, pracowała w języku polskim; w roku 1781 nadano jej

prawa odbywania kapituły w stopniu 4-m i erygowania lóż symbo-

licznych w całej Wielkopolsce. Istniała do roku 1794. Źródła: N. 34.

17. (179) Szczera Przyjaźń (l’Amitie Sincère) na wsch[odzie]:. Lwowa;

adopcyjna, założona przez [lożę] Szczera Przyjaźń; pracowała jeszcze

w roku 1788. Źródła: N. 34.

(178) Szczera Przyjaźń (l’Amitie Sincère, zur ufrichtigen Freundscha-

) na wsch[odzie]:. Lwowa; założona w roku 1782, powstała z [loży]

Trzech Orłów Białych; pracowała po polsku i francusku; 22 czerwca

1783 roku zaierdzona przez W[ielki]. W[schód]. N[arodowy]. P[ol-

ski].; 2 scznia 1788 roku wykreślona przez W[ielki] W[schód] N[aro-

dowy]. P[olski]. z liczby podległych mu [lóż] wskutek edyktu cesarza

Józefa. Źródła: N. 12. 34. 90.

18. (278) Trzech Braci na wsch[odzie]:. Warszawy; adopcyjna, istniała

w roku 1767; innych szczegółów brak. Źródła: N. 90.

(277) Trzech Braci na ws[chodzie]:. Warszawy: wskrzeszona w roku

1758 przez Augusta Moszyńskiego. Źródła: N. 90.

19. (249) Wytrwałość na wsch[odzie]:. Paryża; założona około roku

1771 przez hrabinę Potocką, hrabiego Brzostowskiego i markiza de

Seignelay. Źródła: N. 90.

20. Loża adopcyjna przy (292) zum goldnen Leuchter na wsch.: Warszawy;

loża niemiecka powstała 21 scznia 1805 roku z rozdziału [loży] zum

goldnen Leuchter na niemiecką i polską. Źródła: N.90.

P i o n i e r k i z l ó ż a d o p c y j n y c h w X VI I I –X I X w i e k u

Na arkuł składają się fragmen pracy magisterskiej pt. Działalność ko-

biet w wolnomularstwie na ziemiach polskich w latach 1768–1821. Organiza-

cja – literatura – rytuał, napisanej pod kierunkiem prof. dr hab. Elżbie

Wichrowskiej na kierunku lologia polska, na Uniwersytecie Warszaw-

skim.

Katarzyna Jarzyna

Bibliograa

Cegielski T., Księga Konstytucji 1723 roku i początki wolnomularstwa spekulatywnego w Anglii.

Geneza - fundamenty - komentarze, Warszawa 2011.

Cegielski T., Masoni, kobiety i kwestia kobieca, [w:] Kobieta i świat polityki na Ziemiach Polskich

w XIX w., zbiór studiów, T.3., pod. red. Anny Tarnowskiej i Andrzeja Szwarca, Warszawa 1995.

Cegielski T., Sekrety Masonów. Pierwszy stopień wtajemniczenia, Warszawa 1992.

Hass L., Sekta farmazonii warszawskiej. Pierwsze stulecie wolnomularstwa w Warszawie, Warszawa

1980.

Hass L., Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej w XVIII i XIX wieku, Wrocław 1982.

Maciejewski J., Literatura okolicznościowa i użytkowa (zamiast wstępu), [w:] Napis. Tom poświęcony

literaturze okolicznościowej i użytkowej, seria I, Warszawa 1994.

Małachowski-Łempicki S., Wykaz polskich lóż wolnomularskich oraz ich członków w latach

1738–1821 poprzedzony zarysem historii wolnomularstwa polskiego i ustroju Wielkiego Wschodu

Narodowego Polskiego, Kraków 1929.

Muszyńska-Hoﬀmanowa H., Panie na Wilanowie, Warszawa 1976.

L o ż e k o b i e c e , n o w e z j a wi s k o w hi s t or i i woln o m ul a r st w a p o l sk i e go

Loże kobiece, nowe

zjawisko w historii

wolnomularsa

polskiego

Zacznijmy od sierdzenia, że wolnomularso kobiece sensu stric-

te, przyjmujące wyłącznie kobie i zorganizowane według takich

samych reguł, jakie obowiązują w zakonach męskich, ma stosun-

kowo krótką historię. Ojczyzną liberalnego wolnomularsa kobiecego

jest Francja. To w kraju Woltera i Jana Jakuba Rousseau 21 października

1945 roku powstał pierwszy niezależny Wolnomularski Kobiecy Zwią-

zek Francji (L’Union Maçonnique Féminine de France), który w 1952 roku

przekształcił się w Wielką Żeńską Lożę Francji (Grande Loge Féminine de

France), obediencję, do której obecnie należą polskie żeńskie loże Prome-

tea i Gaja Aeterna.

Należy jednak podkreślić, że historia związków kobiet z wolnomular-

sem jest prawie tak długa jak historia wolnomularsa. Sięgają one

bowiem czasów Oświecenia. Za kolebkę wolnomularsa kobiecego

przyjęto uważać tzw. loże adopcyjne, których nie sposób całkiem pomi-

nąć przy omawianiu współczesnego wolnomularsa żeńskiego. Mimo

iż Konstucja Andersona wykluczała przynależność kobiet do ruchu

wolnomularskiego, uznając je za nie w pełni wolne, to w połowie XVIII

wieku we Francji istniało wiele lóż adopcyjnych, orzonych przy lożach

męskich. Pierwsze kobie znalazły się w lożach adopcyjnych powoła-

nych do życia przez Wielką Lożę Narodową Francji. Nie były to loże ani

samodzielne, ani niezależne i z autencznym wtajemniczeniem niewie-

le miały wspólnego (m.in. stosowano podwójne obsadzanie stanowisk,

a prowadzącym prace był zawsze Czcigodny Mistrz loży męskiej). Loże

te pracowały w oparciu o odrębny, znacznie skromniejszy pod względem

L o ż e k o b i e c e , n o w e z j a wi s k o w hi s t or i i woln o m ul a r st w a p o l sk i e go

duchowym rytuał1. Status lóż adopcyjnych niewątpliwie wynikał z niskiej

pozycji społecznej kobiet w tamtej epoce. Do lóż ch należały prawie

wyłącznie kobie z arystokracji. Jak pisze Leon Chajn, obecność pań,

mimo ich podrzędnej, określonej i ściśle podporządkowanej roli, stano-

wiła jednak dla męskich lóż niewygodny problem2. Po powstaniu w 1773

roku Wielkiego Wschodu Francji bracia z Lóż Narodowych pozbyli się

kłopotu i przekazali te paraloże pod jego opiekę, co formalnie stało się

w 1774 roku. Po długiej, kilkudziesięcioletniej przerwie, w 1906 roku loże

adopcyjne ponownie powróciły do Wielkiej Loży Francji3.

Masoneria kobieca, pod wpływem silnych kulturowych związków z Fran-

cją, dość szybko trała na tereny I Rzeczypospolitej. W osiemnastowiecz-

nej Polsce istniało wiele adopcyjnych lóż kobiecych, zorganizowanych na

wzór francuski. Najważniejszą placówką adopcyjną była loża Dobroczyn-

ność (w wykazie Małachowskiego-Łempickiego guruje dwadzieścia pięć

członkiń)4. Loża zrzeszała wyłącznie arystokratki – matki, żony, córki

masonów. Panie zrzeszone w lożach adopcyjnych nie le realizowały za-

łożenia wolnomularsa, zajmując się własnym rozwojem intelektualnym

i duchowym, lecz skupiały się przede wszystkim na działalności lantro-

pijnej, kulturalnej i towarzyskiej. Loża Dobroczynność była pierwszą lożą

adopcyjną w Europie Środkowo-Wschodniej. Zapewne związane to było

również ze stosunkowo silną pozycją kobiet w dawnej Polsce w porówna-

niu z innymi krajami europejskimi.

Przełomowym krokiem na drodze ewolucji wolnomularsa w kierunku

równego prawa do zrzeszeń mężczyzn i kobiet pod sztandarami wolności,

równości i bratersa było inicjowanie w 1882 roku przez George Martin

pierwszej kobie – wolnomyślicielki Marie Deraismes. Ten śmiały akt dał

początek zakonowi mieszanemu Le Droit Humain5. Powstanie Między-

narodowego Zakonu Mieszanego, gdzie kobie i mężczyźni pracowali na

równych prawach dla postępu ludzkości, zmieniło radykalnie klimat psy-

chologiczno-społeczny wobec problemu wolnomularsa kobiecego.

Niemniej, trzeba było jeszcze siedemdziesięciu lat przemian warunków

życia i świadomości społecznej, aby sytuacja dojrzała do uorzenia

w 1945 roku pierwszego, niezależnego Wolnomularskiego Kobiecego

Związku Francji.

L o ż e k o b i e c e , n o w e z j a wi s k o w hi s t or i i woln o m ul a r st w a p o l sk i e go

Na Konwencie Wielkiej Loży Francji w dniu 17 września 1945 roku z ust

Wielkiego Mistrza padły znamienne słowa: „Dzisiaj emancypacja kobiet

jest w pełni zrealizowana w dziedzinie policznej, należy przypuszczać,

że wkrótce będzie tak samo w dziedzinie prawnej. Byłoby bolesnym

paradoksem, żeby Wolnomularso, całkowicie zwrócone w stronę po-

stępu, pozostało ostatnim miejscem zachowania przestarzałej koncepcji

utrzymującej kobie w haniebnym stanie poniżenia. Dlatego gdy Siostry

wyraziły całkowicie naturalną chęć rekonstrukcji ich warsztatów, zdecy-

dowaliśmy położyć kres przestarzałej formie, aby wreszcie zrobić krok,

który będzie logicznym wynikiem przeszło czterdziestoletnich wysiłków

w naszych Lożach adopcyjnych, czyli sorzenia we Francji samodziel-

nego wolnomularsa kobiecego”6.

Tego samego dnia Wielka Loża Francji przegłosowała unieważnienie Kon-

stucji z 1906 roku i Regulaminu Ogólnego, który ustanawiał i precyzował

sposób organizacji kobiecego wolnomularsa adopcyjnego. Siostry były

w ten sposób wolne i mogły zorganizować niezależną obediencję. Walne

zebranie założycielskie 21 października 1945 roku, któremu przewodni-

czyła z wyboru siostra Gentily, ustanowiło Union Maçonnique Féminine

de France, czyli Żeński Związek Wolnomularski Francji, którego siedziba

mieściła się w Paryżu, przy ulicy Froideveaux pod numerem 63 (Świąnia

Wielkiej Loży Francji). W 1952 roku Kobiecy Związek Francji przekształcił

się w Wielką Żeńską Lożę Francji (Grande Loge Féminine de France), dzi-

siejszą obediencję polskich lóż żeńskich. W początkowym okresie WŻLF

pracowała jeszcze w oparciu o specyczny dla kobiet rytuał adopcyjny. Do-

piero w 1957 roku wprowadzono Ryt Szkocki Dawny i Uznany.

Powstanie wolnomularsa żeńskiego w Polsce było możliwe znacznie

później, bo dopiero po 1989 roku, w czasach transformacji ustrojowej,

budowy społeczeńsa oartego i odradzenia się struktur wolnomular-

skich. Jak wiadomo, w komuniscznej rzeczywistości powojennej wolno-

mularso, zdelegalizowane w 1938 roku dekretem prezydenta Ignacego

Mościckiego, było nadal nielegalne i ocjalnie nie istniało.

Polskie loże Wielkiej Żeńskiej Loży Francji

W Polsce aktualnie istnieją dwie loże kobiece na Wschodzie Warszawy

L o ż e k o b i e c e , n o w e z j a wi s k o w hi s t or i i woln o m ul a r st w a p o l sk i e go

– Prometea i Gaja Aeterna. Obie podlegają organizacyjnie największej

obediencji żeńskiej na świecie: Wielkiej Żeńskiej Loży Francji, która

skupia około czternastu sięcy członkiń w czterystu dwudziestu lożach

i od której otrzymały paten (Prometea w 2000 roku, zaś Gaja Aeterna

w 2010 roku). Uorzenie pierwszej w historii wolnomularsa polskie-

go loży kobiecej – Prometei było możliwe dzięki wsparciu i inicjawie

środowiska emigracyjnego polskich wolnomularek we Francji, a organi-

zacyjnie dzięki loży Wielkiej Żeńskiej Loży Francji innej niż wszystkie

– Róży Wiatrów na Wschodzie Paryża.

Po upadku komunizmu wiele sióstr z pańs Europy Środkowej i Wschod-

niej poczuło potrzebę efekwnego uczestniczenia w przemianach poli-

cznych w ich rodzinnych krajach. Wśród nich znalazły się także Polki.

W odróżnieniu od braci polskiego pochodzenia zrzeszonych w paryskiej

Loży Kopernik, siostry polskiego pochodzenia pracowały indywidualnie

w różnych lożach i nie miały między sobą kontaktów. Zmobilizowała je

idea przeniesienia wolnomularsa kobiecego do odradzającego się kraju

i spotkały się dopiero w Róży Wiatrów.

Idea tej specycznej loży zrodziła się z potrzeby umożliwienia dostępu

do masonerii kobietom w różnych krajach świata, w których nie mają one

organizacyjnych możliwości wolnomularskiej pracy. WŻLF od początku

postawiła sobie za cel rozwój wolnomularsa kobiecego. Dzięki szeroko

zakrojonej police zagranicznej WŻLF powstały niezależne obediencje

żeńskie w Belgii, Szwajcarii, Hiszpanii, Portugalii i Wenezueli. Zakłada-

jąc lożę Róża Wiatrów, WŻLF rozszerzyła swój potencjał przekazu ini-

cjacyjnego.

Światła Róży Wiatrów zostały zapalone w Rycie Szkockim Dawnym

i Uznanym 12 marca 1978 roku na Wschodzie Paryża. Wielka Mówczyni

z tego okresu, Jeanine Pialoux, tak mówiła o misji inicjacyjnej tej „loży

świata”: „Przyjmując kobie bez względu na ich rasę czy religię, Róża

Wiatrów jest nieskończonym łańcuchem jedności, symbolem powszech-

nego bratersa, bratersa wspierającego się na równości autencznej,

dalekiej od czczych haseł wygłaszanych w świecie profańskim”7.

Dzięki pracy Róży Wiatrów, od momentu jej założenia w marcu 1978

roku WŻLF zapaliła światła dwudziestu trzech lóż we Francuskich Tery-

L o ż e k o b i e c e , n o w e z j a wi s k o w hi s t or i i woln o m ul a r st w a p o l sk i e go

toriach zamorskich (Gwadelupa, Reunion, Marnika, Gujana Francuska,

Tahiti, Nowa Kaledonia) i w wielu krajach świata, między innymi w We-

nezueli, Kanadzie, na Mauritiusie, na konnencie afrykańskim (Togo,

Kamerun, Gabon, Kongo Brazzaville, Benin, Wybrzeże Kości Słoniowej,

Senegal, Maroko) oraz w Europie (Niemcy, Węgry, Czechy, Serbia, Ru-

munia). I oczywiście w Polsce!

Początki wolnomularsa kobiecego Polsce wiążą się nieodłącznie z na-

zwiskiem Ewy Jaśkowskiej – wolnomularki, Polki mieszkającej od ponad

czterdziestu lat w Paryżu, która przybyła na początku lat dziewięćdzie-

siąch do Warszawy z misją umożliwienia zainteresowanym ideami wol-

nomularskimi kobietom inicjacji właśnie w loży Róża Wiatrów. Znalazła

sprzymierzeńców swojej misji w braciach z już funkcjonujących w Polsce

struktur wolnomularskich – Wielkiej Loży Narodowej i lóż przyszłego

Wielkiego Wschodu Polski, którzy pomogli jej w nawiązaniu pierwszych

kontaktów. I tak dwie pierwsze Polki inicjowane były w paryskiej loży

Róża Wiatrów w 1993 roku (jedną z nich była Mirosława Dołęgowska-

-Wysocka), a wkrótce dołączyły do nich następne. Pionierki wolnomu-

larsa żeńskiego w Polsce przez pięć lat pracowały na wzór „latających

uniwersytetów” pod różnymi prywatnymi adresami i zgodnie z dewizą

wolnomularsa, że „tutaj wszystko jest symbolem”, w improwizowanych

lokalach lożowych. Mimo że loże te organizowane były ad hoc w różnych

pomieszczeniach prywatnych, to starannie dbano o symbole i szczegóły

rytualne. Praca w loży korespondencyjnej nie była łaa. Pisano przecięt-

nie po kilka prac w danym stopniu. Nie było wówczas Internetu, książek

o temace wolnomularskiej w języku polskim. Podstawowym ogniwem

łączącym polskie wolnomularki z paryską lożą Róża Wiatrów była siostra

Ewa Jaśkowska, a Roża Wiatrów była źródłem ich wiedzy. Inicjacje od-

bywały się w Paryżu, a podwyżki na kolejne stopnie, dzięki przyjazdom

sióstr z Róży Wiatrów, w Warszawie. Tamte podróże między Warszawą

a Paryżem były także jedną z dróg do dzisiejszej połączonej Europy.

12 grudnia 1998 roku powstał Trójkąt na Wschodzie Warszawy. Prace

Trójkąta odbywały się już w prawdziwej loży – siedzibie WLNP. Mimo iż

bracia z tzw. wolnomularsa regularnego, zgodnie z przyjętą doktryną,

do dziś nie utrzymują ocjalnych kontaktów z lożami liberalnymi, okazali

jednak młodemu zrzeszeniu sióstr dużo braterskiej pomocy. I to pomo-

cy nie okazjonalnej, bo siostry korzystały z gościnności Loży Narodowej

L o ż e k o b i e c e , n o w e z j a wi s k o w hi s t or i i woln o m ul a r st w a p o l sk i e go

przez dziesięć lat w dwóch kolejnych siedzibach WLNP. Do dziś eksklu-

zywizm braci z Loży Narodowej doczy wyłącznie prac rytualnych.

W dniu 4 listopada 2000 roku odbyło się zapalenie świateł pierwszej loży ko-

biecej w Polsce. Loża przyjęła nazwę PROMETEA na Wschodzie Warsza-

wy i pracuje w Rycie Szkockim Dawnym i Uznanym. Jest 349. lożą Wielkiej

Żeńskiej Loży Francji. Patent otrzymała od Wielkiej Mistrzyni WŻLF Ma-

rie-France Picart, która przyjechała do Warszawy w asyście Wielkiej Mów-

czyni, Wielkiej Sekretarz i Wielkiej Ekspert. Wśród gości z Francji najliczniej

reprezentowana była loża Róża Wiatrów z Cz:. M:. Cristiną Briceno, która

skupia siostry ze wszystkich konnentów i w której inicjowane były siostry

z Polski, założycielki Prometei. Przybyły także przedstawicielki niemieckiej

żeńskiej loży Mehr Licht! (Więcej Światła!) Na Wsch:. Freiburga, siostry

z węgierskiej loży Naproforgo (Słonecznik) na Wsch:. Budapesztu oraz sio-

stry z Trójkąta na Wschodzie Pragi. Masonerię polską reprezentowali do-

stojni goście z polskiej Jurysdykcji DH oraz WWP. Po uroczystości zapalenia

świateł odbyła się tradycyjna agapa, w której uczestniczył także ówczesny

Wielki Mistrz Wielkiej Loży Narodowej Polski – prof. Tadeusz Cegielski.

Światła drugiej kobiecej loży zostały zapalone na Wschodzie Warsza-

wy w dziesiątą rocznicę powstania Prometei – 20 listopada 2010 roku.

Loża przyjęła nazwę Gaja Aeterna (Wieczna Gaja). Założycielkami loży

było piętnaście sióstr Prometei, które zobowiązały się co najmniej przez

pięć lat pracować w obu warsztatach. Na zapalenie świateł Gai Aeterny

przybyły z WŻLF Zastępczyni Wielkiej Mistrzyni dla regionu I Regina

Toutin, zastępczyni Wielkiej Mistrzyni dla Regionu II Lea Coindet, Czci-

godne Mistrzynie lóż WŻLF: La Pierre Cachée na Wsch:. Lens – Jeanne

Dzielicki i Róży Wiatrów na Wsch:. Paryża – Ewa Jaśkowska. Uroczy-

stość uświetnili także dostojnicy z zaprzyjaźnionych polskich obedien-

cji: Polskiej Federacji Le Droit Humain w osobach Wielkiego Komando-

ra, Prezydenta Federacji, przedstawicieli Rady Zakonu oraz Wielkiego

Wschodu Polski w osobach Wielkiego Mistrza i członków Rady Zakonu.

Nowa loża inicjuje kobie z Warszawy, ale nastawiona jest na przyjmo-

wanie profanek z różnych stron kraju, sarzając im dogodniejsze warun-

ki pracy, uwzględniające konieczność dojazdów i utrudnienia związane

z kontaktami ze środowiskiem wolnomularskim. Nachmiast po zapa-

laniu świateł loży odbyły się pierwsze inicjacje. Dążeniem obu lóż jest

L o ż e k o b i e c e , n o w e z j a wi s k o w hi s t or i i woln o m ul a r st w a p o l sk i e go

bowiem uorzenie trzeciej loży, koniecznej proceduralnie do uorze-

nia pierwszej w historii polskiego wolnomularsa obediencji kobiecej –

Wielkiej Żeńskiej Loży Polski.

Portret własny polskich wolnomularek z lóż

kobiecych

Wolnomularki z polskich lóż kobiecych wyznają te same zasady co wolno-

mularze z innych liberalnych obediencji wolnomularskich. Pracują w Ry-

cie Szkockim Dawnym i Uznanym. Przywiązują dużą wagę do rytuału

i respektowania przyjęch obowiązków. Z założenia i z zasady nie poru-

szają tematów związanych z poliką i religią, uznając, że należą one do

osobistej sfery każdego człowieka. W metodzie wolnomularskiej wyznają

ideę transcendencji symbolizowaną przez koncepcję Wielkiego Architek-

ta Wszechświata. Przyjmują do swojego grona kobie bez względu na ich

stosunek do wiary i religii, ale wymagają od nich wysokich standardów

moralnych. Loże kobiece są nastawione przede wszystkim na pogłębia-

nie reeksji nad problemami lozoczno-ecznymi, psychologicznymi

i społecznymi. Pracują w gronie kobiet, ale nie w izolacji. Odwiedzają się

wzajemnie z innymi warsztatami liberalnymi, wymieniając się pogląda-

mi, efektami pracy i pomagając sobie wzajemnie. Z wolnomularzami obu

płci łączy je przyjaźń i braterso.

Siostry pracują w stroju rytualnym, na który składa się m.in. prosta, czar-

na suknia i medal loży, obowiązkowo projektowany przez każdy warsztat

samodzielnie. Ta suknia jest nie lko nawiązaniem do tradycji (wymy-

ślona była bowiem w 1954 roku przez założycielkę Loży Isis na Wsch:.

Paryża – Gisele Faivre), ale niesie z sobą także symboliczne przesłanie

równości. Gisele Faivre wyraziła się o niej następująco: „Gdy jesteśmy

w czarnych sukniach, to lko nasze głowy nie są idenczne”8.

Co łączy współczesne masonki z ich poprzedniczkami z lóż adopcyjnych?

Zapewne łańcuch tradycji i uznanie dla drogi, jaką utorowały następnym

pokoleniom. W dzisiejszych czasach, kiedy pochodzenie nie stanowi już

żadnego kryterium pozycji społecznej, a dyskusja na temat równości sta-

tusu społecznego płci, przynajmniej na konnencie europejskim, coraz

L o ż e k o b i e c e , n o w e z j a wi s k o w hi s t or i i woln o m ul a r st w a p o l sk i e go

częściej staje się przedmiotem publicznej deba, prawo kobiet do swo-

bodnego zrzeszania się i wyboru slu życia wydaje się oczywiste! Pra-

wo to zresztą jest w Polsce gwarantowane konstucyjnie. Pytanie dzisiaj

brzmi raczej: co w dzisiejszym postmoderniscznym świecie może skła-

niać do bycia wolnomularką?

Współczesny świat cywilizacji zachodniej, jak wnikliwie opisuje go wy-

bitny obserwator kultury ponowoczesnej Zygmunt Bauman, to świat

współczesności bez sacrum, płynnej względności wszelkich idei, rela-

wizmu podającego w wątpliwość wartości uniwersalne, tradycję, histo-

rię. To świat szybkich zmian, nietrwałych związków, nachmiastowych

grakacji, fragmentaryczności i przygodności bytów9. To świat, który

wyrasta z niezgody i opozycji wobec stabilnej nowoczesności reprezento-

wanej przez myśl oświeceniową, z której konstuuje się wolnomularso.

Zdaniem innego badacza – Andrzeja Szahaja – postmodernizm unieważ-

nia pytania o ludzką naturę i o cel człowieczego istnienia, a w zamian

stawia pytania prakczne, np. co możemy zrobić, aby bezkoniktowo

współżyć ze sobą nawzajem10.

Co zatem skłania dzisiaj do bycia w m świecie wolnomularką? Nie pre-

tendując do wyczerpującej odpowiedzi, przytoczę znamienne słowa jed-

nej z uczestniczek ruchu: „Wolnomularso to nisza ekologiczna, gdzie

mogę być sobą i zarazem być osobą wewnątrzsterowną, uwolnioną od

presji opinii mediów, szybko zmieniających się mód i mczasowości. To

miejsce, w którym mogę się zatrzymać i zastanowić, kim naprawdę jestem

i jak ja chcę żyć”.

Każda nowa epoka rodzi się w opozycji do poprzedniej, na skutek wy-

czerpania paradygmatu kulturowego. Postmodernizm zrodził się z opo-

zycji do modernizmu, którego początek datuje się na okres Oświecenia.

Postmodernizm eseiscznie nazywany przez Baumana ponowoczesno-

ścią lub płynną nowoczesnością, oprócz braku jednoznacznego zakoi-

czenia w ideach, wartościach, historii i dojmującej fragmentaryzacji życia

społecznego, mieści w sobie wiele ruchów i konkurencyjnych ideologii:

New Age, nowe ruchy parareligijne, nowe ruchy społeczne pu prozdro-

wotne, proekologiczne i inne pro…, które mają dawać receptę na szczęście

jednostki etc.

L o ż e k o b i e c e , n o w e z j a wi s k o w hi s t or i i woln o m ul a r st w a p o l sk i e go

Masoneria jest tą propozycją, która łączy przeszłość z przyszłością.

Wolnomularze deklarują prace dla dobra ludzkości. Włączeni akwnie

w życie ponowoczesne, kulwują ponadczasowe, uniwersalne wartości

wypracowane przez ludzkość. Metoda wolnomularska z założenia ma do-

trzeć do samej isto człowieczeńsa, z utopijną wizją świata zaludnio-

nego przez Siostry i Braci w Ludzkości. W myśl tego wzniosłego ideału

humanistów ruch wolnomularski jest nośnikiem wartości ogólnoludzkich

odpornych na wpływy zmieniających się epok.

S:. Małgorzata Misiuna

WP 59/Lato 2014

Przypisy

1. Załęski, O masonerii w Polsce od r. 1738 do 1822 na źródłach wyłącznie masońskich, cz. II, Kra-

ków 1908.

2. L. Chajn, Polskie Wolnomularstwo 1920–1938, Warszawa 1984.

3. M. Dołęgowska-Wysocka, Suknia i Fartuszek, „Wolnomularz Polski” nr 50/2012.

4. S. Małachowski-Łempicki, Wykaz lóż polskich lóż wolnomularskich oraz ich członków w latach

1738–1821 poprzedzony zarysem historii wolnomularstwa polskiego i ustroju Wielkiego Wschodu

Narodowego Polskiego, Kraków 1929.

5. Ann Pilcher-Dayton, THE OPEN DOOR, The History of the Order of Women Freemasons

1908–2008, bdm.

6. ACTES DE NAISSANCE DE L’OBEDIENCE (1945–1946) Union Maçonnique Féminine de

France – document réalisé d’après les archives de la Grande Loge Féminine de France à l’occa-

sion du 60ème anniversaire de l’Obédience – 1ère édition 12 mars 2006.

7. Le Rose de Vents – 30 ans d’Historie, Paryż 2008.

8. S. Roc, Le Trace 6007 nr 70.

9. Z. Bauman, Płynna nowoczesność, Kraków 2006.

10. A. Szahaj, Zniewalająca moc kultury. Artykuły i szkice z lozoi kultury, poznania i polityki,

Toruń 2004.

S e n s wol n o mu l a rs t w a ż e ńs k i eg o we w s pó ł c ze s n oś c i

Sens wolnomularsa

żeńskiego we

współczesności

Ruch wolnomularski stawia sobie za cel pracę dla dobra ludzkości.

Wyrósł z gleby Oświecenia, promując wielowymiarowego i speł-

nionego człowieka. Odwołuje się do wartości uniwersalnych

wypracowanych przez Ludzkość na przestrzeni dziejów. Uniwersalnych

w m sensie, że nieprzemijających, niezmiennych, bo doczących samej

isto człowieczeńsa.

Kartezjańska koncepcja człowieka i jego roli w świecie, charakteryscz-

na dla Oświecenia, opierająca się na kulcie rozumu, ładu i porządku spo-

łecznego z ustaloną hierarchią i wartościami ecznymi została zakwe-

stionowana w XX wieku.

Obecnie żyjemy w świecie płynnej względności wszelkich idei, relawi-

zmu podającego w wątpliwość wartości uniwersalne, tradycję, historię.

Jest to świat szybkich zmian, nietrwałych związków, nachmiastowych

grakacji, fragmentaryczności i przygodności bytów. Współczesny

świat cywilizacji zachodniej to świat bez sacrum. Zderzenie wartości

i slów życia spluralizowanej kultury ponowoczesnej z wolnomularskim

kulwowaniem wartości uniwersaliscznych uzasadnia pytanie, czy

w takim świecie wolnomularso ma jeszcze sens. Najprościej można na

to pytanie odpowiedzieć w następujący sposób: skoro coś istnieje, to zna-

czy, że spełnia jakąś funkcję i odpowiada na czyjeś potrzeby. A wolnomu-

larso istnieje ocjalnie już od trzystu lat.

Człowiek od zarania dziejów próbował zrozumieć naturę Wszechświata

i poszukiwał odpowiedzi na pytania doczące sensu życia. Dążenie do

Wielkiej Tajemnicy Życia przybierało rozmaite formy w miarę upływu

S e n s wol n o mu l a rs t w a ż e ńs k i eg o we w s pó ł c ze s n oś c i

kolejnych epok, ale nigdy nie przestało istnieć. Jest głęboko zakodowa-

ne w naszej podświadomości zbiorowej i stanowi integralną część isto

ludzkiej. Stanowi niejako jeden z biegunów natury człowieka, który moż-

na określić biegunem sacrum, w przeciwstawieniu do profanum.

Naturalna potrzeba transcendencji jest wyrażana mniej lub bardziej wy-

raziście u poszczególnych osób i przybiera różnorodne formy. Domena

sacrum wiąże się z rytuałem, ściśle określonym w przypadku konkretnej

grupy kulturowej czy religijnej. Nawet osoby, które odrzucają utrwalone

tradycją nur duchowe, podświadomie orzą rytuały osobiste, rodzin-

ne czy doczącej określonej grupy społecznej, powołując do życia własne

„świętości”, nie zdając sobie sprawy, że wypełniają w ten sposób tę od-

wieczną zwyczajną ludzką potrzebę sacrum.

Żyjemy w epoce, która oprócz braku jednoznacznego zakotwiczenia

w ideach, wartościach, historii oraz dojmującej fragmentaryzacji życia

społecznego, mieści w sobie wiele ruchów i konkurencyjnych ideolo-

gii: New Age, nowe ruchy parareligijne, nowe ruchy społeczne, proz-

drowotne, proekologiczne i inne pro…! Trzeba powiedzieć, że ruchy

te, niezależnie od ich rozmaitych ocen, stanowią wyraźną kontr-ten-

dencję w postrzeganiu duchowości i sensu życia w stosunku do domi-

nującej oferty współczesnej kultury masowej, propagującej wartości

konsumpcyjne.

Czy wolnomularso mieści się w m niszowym

obszarze w stosunku do dominującej kultury?

Eczna metoda wolnomularska uwzględnia holisczny wymiar czło-

wieka. I to tłumaczy jej długowieczność. W czasach nam współczesnych,

w płynnej ponowoczesności podającej w wątpliwość sens przeżywania

sacrum, ruch wolnomularski daje możliwość zaspokojenia tej natural-

nej ludzkiej potrzeby duchowości. Niezwiązany z żadną ocjalną re-

ligią, czerpie swe treści z różnych tradycji, na podstawie których so-

rzył własną, specyczną metodę, której bogaco uniwersalnych treści

pochodzących z dziedzica ludzkości nadaje charakter ponadczasowy.

Wolnomularso nie pretenduje do tego, aby udzielać odpowiedzi na od-

S e n s wol n o mu l a rs t w a ż e ńs k i eg o we w s pó ł c ze s n oś c i

wieczne pytania ludzkości o sens życia, ale sarza sprzyjające warunki

do szukania takiej odpowiedzi, choćby symbolicznej i pośredniej.

Wolnomularso jako projekt opar o wartości ponadczasowe, łączący

to, co najszlachetniejsze w tradycji z m, co najlepsze w ponowoczesno-

ści, wykracza poza przejściowe mody i recep na alternawne sposoby

życia. Odwołując się do wartości uniwersalnych, jednocześnie zapewnia

każdemu swobodę wyboru i myślenia. Respektuje w pełni prawo każde-

go do odmienności, wysoko wynosząc wartość wolności osobistej i tole-

rancji. A są to wartości, które sprzyjają społeczeńsu oartemu i pro-

cesowi przemian.

Wolnomularze żyją tu i teraz, włączeni akwnie w nurt ponowoczesnej

kultury z całym jej bogacem różnorodności i niespokaną dotąd w hi-

storii akceptacją dla różnych sposobów życia. Paradoksalnie, wolnomu-

larso oparte na przekazie tradycji pozwala inicjowanym lepiej odnaleźć

się we współczesnej rzeczywistości. Loże są „niszami ekologicznymi” po-

zwalającymi ludziom zatrzymać się w pędzie codzienności, zastanowić nad

sensem istnienia i lepiej zrozumieć samych siebie. Metoda wolnomularska

umożliwia odnalezienie w glu skrajnie zrelawizowanej i wieloznacznej

współczesności oś równowagi i harmonii, która pozwala w miarę bezpiecz-

nie płynąć między wzburzonymi falami ponowoczesności. Ponowocze-

sność w krajach demokracji zachodniej, mimo licznych utrapień, których

przysparza, wnosi także wiele elementów postępowych, jak choćby uzna-

nie sztandarowych wartości wolnomularskich, wolności i równości za stan-

dardy cywilizacyjne. Publiczne deba na temat lozoi gender, równych

praw kobiet i mężczyzn, parytetów przy obsadzaniu stanowisk, zrównania

praw do opieki nad dziećmi itp., a także orzenie aktów prawnych w m

zakresie nie dopuszczają już podawania w wątpliwość prawa kobiet do ja-

kichkolwiek niezabronionych prawem zrzeszeń, w m wolnomularskich.

Czasy ponowoczesne w cywilizacji zachodniej doprowadziły ostatecznie

do radykalnych zmian pozycji społecznej kobiet i zwiększyły ich udział

w różnych obszarach życia prywatnego i publicznego. Kobie uzyskały

pełnię praw obywatelskich. Przede wszystkim prawo do edukacji i po-

dejmowania decyzji o własnym losie. Stały się wolne i niezależne. Tym

samym zapis Konstucji Andersona wykluczający kobie z wolnomular-

sa został społecznie unieważniony, tracąc swoją legimację.

S e n s wol n o mu l a rs t w a ż e ńs k i eg o we w s pó ł c ze s n oś c i

Biorąc pod uwagę, że metoda wolnomularska doczy duchowej isto

człowieka, wkracza ona w strefę inmności. Proponuje bowiem wejście

w głębokie pokłady ludzkiej duszy, aby dokonać samooceny i podjąć pra-

cę nad sobą. W takich momentach człowiek jest obnażony; pozbawiony

wszelkich masek, które zakłada ze względu na odgrywane role społeczne

czy ogólnie przyjęte konwenanse.

To może tłumaczyć fakt, że niektórzy mężczyźni wybierają pracę w wy-

łącznie męskim gronie, jak i to, że część kobiet woli pracować między

sobą. Daje to im bowiem większą swobodę w poruszaniu pewnych deli-

katnych i wrażliwych tematów.

W każdej dziedzinie życia są sytuacje, gdy kobie wolą być we własnym

gronie. W lożach żeńskich można rozwijać stricte kobiecy punkt widze-

nia na ciągle jeszcze aktualne problemy społeczne, w sposób szczególny

dokające kobie, aby przenieść w świat zewnętrzny już przemyślane

i przedyskutowane propozycje. Żeńskie loże liberalne są adogmaczne

i mimo iż nie inicjują mężczyzn, przyjmują ich na swoich pracach w cha-

rakterze gości.

Wolnomularso żeńskie poświęca problemom pozycji społecznej kobiet

szczególną uwagę. Dlatego m bardziej ma nie lko swoją rację bytu, ale

zajmuje ważne miejsce we współczesnym pejzażu wolnomularsa euro-

pejskiego, wpisując się doskonale w epokę ponowoczesności.

Wolnomularso kobiece jest jedną z wielu istniejących form organiza-

cyjnych całego ruchu. Loże żeńskie pracują na idencznych zasadach,

jak loże męskie czy mieszane. Fakt, że istnieje wybór między różnymi

rytami oraz możliwość wstąpienia do obediencji męskiej, żeńskiej lub

mieszanej, stanowi niepodważalną podstawę głoszonej przez wszystkich

masonów tolerancji. Wobec tej różnorodności ofert i całkowitej wolności

wyboru, nazwa „wolne” mularso nabiera prawdziwego sensu. Wprowa-

dza to jednocześnie harmonijną równowagę do całości naszego ruchu.

W pierwszych dwóch wiekach swojego istnienia był on niewątpliwie no-

śnikiem postępowych idei społecznych i miał bezsprzeczny wpływ na

przeobrażenia społeczeńs. O ile współcześnie w krajach Europy Za-

chodniej obediencje wolnomularskie odgrywają jeszcze pewną rolę w ży-

S e n s wol n o mu l a rs t w a ż e ńs k i eg o we w s pó ł c ze s n oś c i

ciu policzno-społecznym (głównie konsultacyjną), to w Polsce, biorąc

pod uwagę ich niską liczebność (według ostrożnych szacunków jest to

około pięćset 500 osób) i bardzo ograniczony zasięg działania, wolnomu-

larso jest niewątpliwie niewielkim, niszowym ruchem.

Jest nas ciągle jeszcze bardzo mało, pomimo istniejących na terenie Pol-

ski pięciu reprezentawnych obediencji: Wielkiej Loży Narodowej Pol-

ski, Wielkiego Wschodu Polski, Konfederacji Polskiej Międzynarodowe-

go Zakonu Le Droit Humain, Wielkiej Loży Kultur i Duchowości oraz

Wielkiej Żeńskiej Loży Francji w postaci naszych dwóch lóż Prometei

i Gaja Aeterny – nie licząc kilku innych lóż regularnych (WWF) i niere-

gularnych (WWRP).

Społeczeńso polskie pozostaje w ogromnej większości pod silnym wpły-

wem Kościoła katolickiego, „od zawsze” odrzucającego masonerię. Mimo

że mamy ocjalnie zarejestrowane stowarzyszenia, mimo że posiadamy

strony internetowe i konta na Facebooku, adresy naszych siedzib utrzymu-

jemy w ścisłej dyskrecji. Nie występujemy ocjalnie na zewnątrz w spra-

wach publicznych. Nie pełnimy funkcji konsultacyjnych, tak jak to bywa

w innych krajach Unii Europejskiej, między innymi we Francji. Nie jeste-

śmy w żaden sposób partnerem dla władz ani innych pozawolnomularskich

organizacji pozarządowych. Wymusza to na nas sytuacja społeczno-poli-

czna w kraju nad Wisłą. Działamy w sposób tradycyjny i klasyczny dla

ruchu wolnomularskiego, poprzez swoich członków, którzy indywidualnie

angażują się w sprawy publiczne, przenosząc nasze idee, wartości i posta-

wy. Współpracujemy z innymi obediencjami i lożami. Staramy się orzyć

międzyobediencyjne platformy oddziaływania na świadomość społeczną.

Taką platformą jest uorzony w 2013 roku Instut Sztuka Królewska

w Polsce, w którym akwnie działają nasze siostry, a którego członkami

są także profani. Dzięki Instutowi możemy organizować konferencje na-

ukowe, wystawy i prelekcje popularyzujące myśli i dzieło wolnomularskie.

Między innymi, zorganizowaliśmy w 2014 roku międzynarodową konfe-

rencję naukową „Świat jako Loża. Obecność wolnomularsa w kulturze”,

a w 2017 roku, w ramach obchodów trzechsetlecia wolnomularsa speku-

lawnego, cykl publicznych wykładów pt. Akademia Mistrza Hirama. Od

dwudziestu pięciu lat mamy w Polsce jedyne obecnie czasopismo masoń-

skie „Wolnomularz Polski”, którego współórczynią i redaktorką naczelną

jest nasza siostra Mirka wraz z mężem Adamem.

S e n s wol n o mu l a rs t w a ż e ńs k i eg o we w s pó ł c ze s n oś c i

Działamy na miarę naszych możliwości i uwarunkowań. Jakość lóż żeń-

skich oraz ich pozycja w pejzażu wolnomularsa polskiego znacznie

przekracza ilość zaangażowanych osób. Pracujemy i działamy w przeko-

naniu, że kropla drąży skałę, nie tracąc z oczu wolnomularskiego ideału,

jakim jest dobro całej Ludzkości.

S:. Ewa Jaśkowska i s:. Małgorzata Misiuna

Deska wygłoszona podczas wspólnych, uroczystych prac Sz:. L:. Prometea i Gaja

Aeterna

8 kwietnia 2018 roku.

WP 75/Lato 2018

Po l s k a m a s o n e r i a k o b i e c a 1 9 9 3 – 2 0 1 9

Polska masoneria

kobieca 1993–2019

Pierwsze polskie wolnomularki należące wyłącznie do masonerii

żeńskiej pojawiły się nad Wisłą we wrześniu 1993 roku. Tradycje

osiemnastowiecznych lóż adopcyjnych już dawno odeszły w nie-

pamięć, zaś dwie masonki z lubelskiej loży Wolni Oracze (lata sprzed

I wojny światowej) okazały się lko epizodem. Masoneria kobieca przy-

szła do Polski z Francji, z Wielkiej Żeńskiej Loży Francji. W roku 2000

powstała pierwsza polska loża kobieca Prometea na Wschodzie Warsza-

wy, a dziesięć lat później Gaja Aeterna, także na Wschodzie Warszawy.

Wielkim zadaniem stojącym przed polskimi masonkami jest sorzenie

w najbliższych latach Wielkiej Żeńskiej Loży Polski.

Róża Wiatrów na Wschodzie Paryża

Dla Polek ważną datą w historii Wielkiej Żeńskiej Loży Francji, skupiają-

cej obecnie około czternastu sięcy kobiet z całego świata i pracujących

w blisko czterystu sześćdziesięciu lożach, jest rok 1978, kiedy to w Pa-

ryżu narodziła się loża o nazwie Róża Wiatrów, której posłaniem było

sianie ziaren wolnomularsa poza granice Francji. Jedną z jej członkiń

była Ewa Jaśkowska, Polka mieszkająca we Francji od lat sześćdziesią-

ch. Ewa za swoją życiową misję uznała założenie w swojej ojczyźnie

pierwszej w historii loży kobiecej. Tak wspominała o m po wielu, wielu

latach w desce pisanej w 2010 roku na jubileusz dziesięciolecia Prometei,

pierwszej kobiecej loży w naszym kraju:

„Dowiedziałam się, że w WŻLF istnieje specyczna loża, której zadaniem

jest inicjacja kobiet w krajach, w których wolnomularso kobiece nie ist-

nieje. Wstąpiłam do Róży Wiatrów. W przenośni powiem, że tam uczyłam

się rzemiosła. Miałam projekt, w ręce narzędzia, ale ciągle nie było materii.

Aż pewnego dnia jeden z zaprzyjaźnionych francuskich braci zadzwonił

Po l s k a m a s o n e r i a k o b i e c a 1 9 9 3 – 2 0 1 9

z wiadomością, że w gmachu Wielkiego Wschodu Francji na rue Cadet

odbędzie się ceremonia z udziałem braci z Polski. Udało mi się wreszcie

nawiązać pierwszy kontakt z wolnomularzami z Warszawy, a ci przedsta-

wili mi pierwszą kandydatkę, naszą siostrę Mirkę. Doświadczone siostry

z Róży Wiatrów nigdy nie podejmują budowy w jakimś kraju bez spraw-

dzenia gruntu. Jedna z nich przyjechała do Warszawy i spotkała się z pro-

ponowaną przeze mnie kandydatką. W wyniku tego spotkania zapaliło się

zielone światło, Róża Wiatrów zgodziła się podjąć działania w Polsce. Po

trzech latach poszukiwań i przygotowań zaczęło się konkretne działanie.

Zaczęłyśmy rozglądać się za innymi siostrami polskiego pochodze-

nia, członkiniami WŻLF. Z Siostrą Magdą N., profesorką Sorbony, za-

brałyśmy się do tłumaczenia rytuałów. We wrześniu 1993 roku Mirka

i Agnieszka przyjechały do Paryża i zostały inicjowane w Róży Wiatrów.

Do dzisiaj żyje we mnie wzruszenie tej chwili. Ceremonia odbyła się

w dwóch językach, zasadnicze urzędy objęły siostry polskiego pochodze-

nia, późniejsze założycielki loży Prometea i w większości ciągle jeszcze

jej członkinie: Magda, Freda, Halina, później Ewa ze Strasburga, Eliza-

beth z Lille i Małgorzata, świeżo upieczona mistrzyni”.

Pierwsze ziarna nad Wisłą

Ja, będąc jedną z dwóch pierwszych inicjowanych Polek, także nie zapo-

mnę nigdy tamch dni. Ewa spotkała się ze mną w czerwcu 1993 roku.

Mój mąż Adam Wysocki był już inicjowany w loży Wolność Przywrócona

na Wschodzie Warszawy, jednej z lóż należących wówczas do Wielkie-

go Wschodu Francji, i bardzo popierał inicjawę założenia niezależnej

loży kobiecej. Po upływie trzech miesięcy, 26 września 1993 roku doszło

do opisanej przez Ewę inicjacji. Najbardziej utkwiły mi w pamięci dwa

elemen: stare, szare mury byłego klasztoru, gdzie mieściła się paryska

siedziba Wielkiej Żeńskiej Loży Francji i mocno kołysząca się na wietrze,

rosnąca na malutkim dziedzińcu róża, którą obserwowałam, siedząc sa-

motnie przed samą ceremonią.

Podczas tego pobytu nie lko po raz pierwszy zobaczyłam Paryż i za-

kochałam się w jego kawiarenkach, ale i przeprowadziłam – jako rasowa

dziennikarka – kilka wywiadów, które ukazały się potem w pierwszym nu-

Po l s k a m a s o n e r i a k o b i e c a 1 9 9 3 – 2 0 1 9

merze „Wolnomularza Polskiego”. Pismo to sorzyliśmy wspólnie z Ada-

mem, moim mężem i bratem wolnomularskim. We wrześniu 1993 roku był

już gotowy jego numer sygnalny. Wieści o inicjacji pierwszych Polek, roz-

mowy z s:. Ewą i Czcigodną Mistrzynią loży Róża Wiatrów opublikowa-

liśmy w numerze pierwszym „Wolnomularza Polskiego”, który ukazał się

w sczniu 1994 roku pod tułem Róża Wiatrów, loża inna niż wszystkie.

„Było to piętnaście lat temu – opowiadała Czcigodna Mistrzyni – jed-

na z naszych sióstr stanęła przed problemem, jak nie stracić kontaktu

z dwiema innymi siostrami z Togo, które po kilku latach pobytu we Fran-

cji wracały na stałe do swojej ojczyzny. Nie muszę dodawać, że nie było

wówczas w Togo masonerii kobiecej. Właśnie w ten sposób zrodziła się

idea naszej loży; loży, w której w ciągu ch piętnastu z górą lat inicjowa-

łyśmy ponad pięćset kobiet z całego świata. Większość z nich uorzyła

już swoje loże w krajach, których są obywatelkami. Chcę podkreślić, że

loże te są samodzielne i niezależne”. Spytałam także Czcigodną Mistrzy-

nię, co chciałaby przekazać Polkom za pośrednicem „Wolnomularza

Polskiego” i usłyszałam: „Jeśli Pani rodaczki są zainteresowane sprawami

wolnomularsa, winny nawiązać z nami kontakt. Przyjmiemy je z rado-

ścią. Chcemy także i im udostępnić możność prakkowania naszych ide-

ałów: Wolności, Równości i Bratersa”.

Byłyśmy wówczas dwie: Agnieszka i niżej podpisana. Obok zasygnali-

zowanego już „Wolnomularza Polskiego” zaczęliśmy wydawać z mężem

w tzw. małej poligrai BIBLIOTECZKĘ „Wolnomularza Polskiego”, lko

do użytku wewnętrznego braci i sióstr. Jednym z jej pierwszych tomików

stał się mój tekst pt. SUKNIA I FARTUSZEK, o masonerii kobiecej

w Polsce. Wydaliśmy go w marcu 1996 roku. „A co z kobietami? – py-

tałam retorycznie. – Jesteśmy! Nasze grono liczy na razie zaledwie pięć

członkiń, ale jest pewne, iż za rok będzie nas dwa, trzy razy więcej, a za

kilka lat powstanie w Polsce prawdziwa loża kobieca. [...] Chcemy być co-

raz bliżej naszych sióstr – masonek z Francji. W m samym czasie, gdy

nasza Ojczyzna – Polska stara się ze wszystkich sił, by znaleźć się w zjed-

noczonej, demokracznej Europie, my już tam jesteśmy. Po prostu...”.

Nieformalne spotkania i rozmowy odbywały się w różnych miejscach,

w m naszym mieszkaniu na Nowym Świecie, w ramach tzw. Spotkań

pod Akacją. Miały one ponadobediencyjny charakter. Spokali się u nas

Po l s k a m a s o n e r i a k o b i e c a 1 9 9 3 – 2 0 1 9

bracia z lóż Wielkiego Wschodu Francji, a potem Wielkiego Wschodu

Polski, bracia i siostry z Le Droit Humain, byli też masoni z Wielkiej Loży

Narodowej, no i oczywiście my, pierwsze siostry z Róży Wiatrów.

Siostra Ewa wspominała: „Regularnie inicjowałyśmy siostry w odstępach

kilku miesięcy, grupa szybko się powiększała. Większość nowych kandyda-

tek była proponowana przez nasze pierwsze siostry. Siostry Róży Wiatrów

powierzyły mi na początku instrukcję polskich sióstr, oczywiście drogą ko-

respondencyjną. Starałam się przyjeżdżać do Warszawy tak często jak lko

było to możliwe. Ponieważ doszłyśmy wspólnie z siostrami z Róży Wiatrów

do wniosku, że konieczna jest różnorodność interpretacji symboliki masoń-

skiej, z czasem podzieliłyśmy się z siostrami z Francji rolami Pierwszej i Dru-

giej Dozorujących. Konieczne były tłumaczenia, ale dałyśmy sobie radę”.

Rok 1998 był ważny z dwóch względów: Róża Wiatrów obchodziła swoje

dwudziestolecie, a w Polsce nasz stan osobowy okrzepł na le (było nas

kilkanaście), że uorzony został formalny Trójkąt na Wschodzie War-

szawy, której przewodniczącą została niżej podpisana.

1 lutego 1998 roku wysłałyśmy do Paryża Posłanie:

„20 lat Loży Róża Wiatrów na Wschodzie Paryża

Kiedy przed 20 la w stolicy Francji rodziła się idea loży Róża Wiatrów,

żadna z nas w Polsce nawet nie śmiała marzyć, że przyjdzie czas, że i Po-

lki będą mogły należeć do masonerii. Wydawało się, że podziały na na-

szym konnencie są wieczne, że o hasłach Wolność – Równość – Brater-

so będziemy mogły jedynie się uczyć z podręczników historii Polski,

z rozgoryczeniem i... zazdrością spoglądając na Zachód.

Aż przyszedł przełomowy dla naszego kraju rok 1989. W Warszawie po-

jawili się pierwsi – nieste wyłącznie męscy – przedstawiciele wolnomu-

larsa. O masonerii zaczęło być głośno, choć trzeba przyznać, że przed-

stawiano ją nie zawsze w pozywnym świetle.

Kilka lat później, któregoś dnia, od zaprzyjaźnionych braci nadszedł sy-

gnał, że francuska masoneria żeńska z radością przywitałaby w swoich sze-

Po l s k a m a s o n e r i a k o b i e c a 1 9 9 3 – 2 0 1 9

regach siostry ze Wschodu. W czerwca 1993 roku przyjechała do Warsza-

wy nasza rodaczka od wielu lat zamieszkała w Paryżu — siostra Ewa. Już

we wrześniu tego samego roku dwie pierwsze Polki znalazły się na inicjacji.

Obawy i wątpliwości – jak nas przyjmą? czy znajdziemy z siostrami we

Francji wspólny język? – szybko ustąpiły miejsca fascynacji i radości.

Okazało się, że masońskie hasła o bratersie, wspólnocie nieznającej

granic są hasłami rzeczywiście realizowanymi w prakce. W Róży Wia-

trów znalazłyśmy serdeczność i życzliwość. Mimo barier językowych,

kulturowych, barier różnych doświadczeń historycznych, czułyśmy się

wśród sióstr jak u siebie w domu. I chyba o to właśnie chodzi – aby cały

świat był jednym wspólnym domem dla ludzi, niezależnie od tego, czy są

biali, żółci, czy czarni.

Nasza loża Róża Wiatrów i cała nasza obediencja chce urzeczywistnienia

ch szczytnych idei. Życzymy naszym siostrom z Francji i we wszystkich

krajach, w których wykiełkowały nasiona Róży Wiatrów, aby hasła Wol-

ności, Równości i Bratersa żyły nie lko na kartach Konstucji, ustaw

i statutów, lecz by były żywe w sercach i sumieniach ludzi. Wtedy to rze-

czywiście zatryumfują!

Z braterskim pozdrowieniem siostry z Polski.

Warszawa, 1 lutego 1998 r.”.

Potrzeba było jeszcze dwóch lat z okładem, aby doszło do zapalenia świa-

teł Sz:. L:. Prometea na Wsch:. Warszawy, pierwszej w historii Polski nie-

zależnej loży kobiecej. Stało się to w listopadzie 2000 roku. Jej pierwszą

przewodniczącą, czyli Czcigodną Mistrzynią została s:. Ewa.

Historia nazwy loży Prometea

Nazwę dla loży PROMETEA wymyśliła siostra Kamila, potem jej druga

Czcigodna Mistrzyni, tak samo jak trójkątny lożowy medal. Napisała też

ręcznie na kartkach zwykłego zeszytu uzasadnienie dla obu. Zachował

się w archiwum projekt dokumentu lożowego, szykowanego na zapale-

nie świateł loży, zatułowany „PROMETEA – pierwsza loża kobieca”.

Oto on: „Nazwa loży PROMETEA bezpośrednio nawiązuje do mitu pro-

metejskiego. Pragniemy jako masonki przyczynić się do poprawy świata,

Po l s k a m a s o n e r i a k o b i e c a 1 9 9 3 – 2 0 1 9

szerzyć idee Wolności, Równości i Bratersa. Wierząc w nasze idee, nie

możemy zniechęcać się trudnościami i przeszkodami. Chcemy być wy-

trwałe i cierpliwe, śmiałe i przewidujące [Prometeusz w języku greckim

znaczy właśnie przewidujący, wys.]. Jest jednak coś więcej w tej nazwie.

Zaledwie mała część światowej masonerii, tej o zabarwieniu liberalnym,

uznaje prawo kobiet do bycia masonkami. Dla większości światowych

obediencji wolnomularskich jesteśmy «masonerią nieregularną», w do-

myśle – tą gorszą. PROMETEA ma nieść światło także i tam, do naszych

braci. Bowiem Wolność – Równość – Braterso są ideami uniwersalny-

mi, ogólnoludzkimi, nie są «przyznane» lko mężczyznom”.

Do nazwy naszej loży raz jeszcze nawiązałyśmy bezpośrednio w zbio-

rowej desce lożowej, napisanej w roku 2005, a zatułowanej „Zadania

wolnomularsa w kształtowaniu postaw zaangażowanych”. Cytuję:

„Nazwa naszej Loży – Prometea, bezpośrednio nawiązuje do Mitu Pro-

metejskiego, do Światła, które chcemy nieść, oświetlając najpierw swoje

nieraz mroczne wnętrze, aby potem rozświetlać drogę innych, bliższych

i dalszych nam ludzi. […] Nam, masonom, chodzi głównie o zaangażowa-

nie w sprawy, które bezpośrednio doczą naszego systemu wartości. Są

one Światłem, które zgodnie z przesłaniem naszego rytuału i zadaniami

wolnomularsa chcemy nieść do świata profańskiego”.

Dlaczego Gaja?

Po dziesięciu latach, w listopadzie 2010 roku piętnaście sióstr loży Pro-

metea zostało założycielkami drugiej żeńskiej loży kobiecej o nazwie

Gaja Aeterna. Jej pierwsza Czcigodna Mistrzyni Małgorzata Misiuna

(ps. Izis Iusta) napisała deskę o roli masonek we współczesności, której

zakończenie przytaczam: „My, siostry Gai Aeterny, żyjemy tu i teraz, włą-

czone akwnie w nurt ponowoczesnej kultury z całym jej bogacem,

różnorodnością i niespokaną dotąd w historii akceptacją dla różnych

sposobów życia. Jednocześnie kulwujemy w loży ponadczasowe, uni-

wersalne wartości. Paradoksalnie, wolnomularso oparte na przekazie

tradycji pozwala nam lepiej odnaleźć się we współczesnej rzeczywistości.

Nasza loża jest niszą ekologiczną pozwalającą nam odciąć się od brutal-

ności świata, zatrzymać się w pędzie codzienności, zastanowić nad sen-

Po l s k a m a s o n e r i a k o b i e c a 1 9 9 3 – 2 0 1 9

sem istnienia i lepiej zrozumieć same siebie. To właśnie dzięki metodzie

wolnomularskiej potramy w glu skrajnie zrelawizowanej i wielo-

znacznej współczesności złapać oś równowagi i harmonii, własny pion,

który pozwala nam w miarę bezpiecznie płynąć między wzburzonymi

falami ponowoczesności ku archipelagu Mądrości, Dobra i Piękna” (de-

ska wygłoszona w loży Gaja Aeterna 25 października 2014 roku, z okazji

czwartej rocznicy Zapalenia Świateł loży).

Przez obie loże – Prometeę i Gaję – przewinęło się w ciągu ch lat kil-

kadziesiąt Polek. Pozostało nas około pięćdziesiąt, w m kilka z Francji.

Współpracujemy blisko z lożami Wielkiego Wschodu Polski, który od 2008

roku jest obediencją koedukacyjną. Chodzimy z wzajemnością na prace lóż

Le Droit Humain Polska, od początku, tj. od progu XX wieku, światowej

obediencji koedukacyjnej. Nasze posiedzenia, zwłaszcza te specjalne, Jana

Zimowego i Letniego cieszą się wielkim powodzeniem i stają się wspól-

nym świętem polskiego wolnomularsa liberalnego. Nie tak dawno, bo

w październiku 2017 roku powstała pierwsza w Polsce kobieca loży stopni

wyższych Rytu Szkockiego Dawnego i Uznanego, tzw. Loża doskonało-

ści o nazwie Lux Orientis. Jej członkiniami są siostry z Polski i Francji.

W przyszłości, gdy narodzi się trzecia „niebieska” loża, będzie możliwość

powołania Wielkiej Żeńskiej Loży Polski. Wiele zatem jeszcze przed nami.

dr Mirosława Dołęgowska-Wysocka

Inicjowana 24 września 1993 r. w Paryżu w loży Róża Wiatrów, Wielka Żeńska

Loża Francji; potem masonka w lożach polskich: Prometea na Wschodzie Warsza-

wy (od 2000) oraz Gaja Aeterna na Wschodzie Warszawy (od 2010). Redaktorka

naczelna i wydawca „Wolnomularza Polskiego”.

Artykuł napisany dla wydawnictwa – pracy zbiorowej, będącej pokłosiem konfe-

rencji pt. Niedokończona emancypacja, zorganizowanej przez Społeczny Komitet

Lewicy w listopadzie 2018 roku, poświęconej stuleciu nadania Polkom równych

praw politycznych.

Bibliograa

Na łamach „Wolnomularza Polskiego” wielokrotnie zamieszczane były

teks o wolnomularsie kobiecym w Polsce i na świecie. Osoby zainte-

Po l s k a m a s o n e r i a k o b i e c a 1 9 9 3 – 2 0 1 9

resowane tą temaką mogą sięgnąć do archiwalnych numerów pisma, do-

stępnych w najważniejszych bibliotekach polskich. Wszystkie egzemplarze

posiadają Biblioteka Narodowa, Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie,

Biblioteka Jagiellońska w Krakowie oraz szesnaście bibliotek wojewódz-

kich, w m w Lublinie. Swoje archiwum posiada także redakcja WP.

20 lat z masonkami, rozmowa z dr Mirosławą Dołęgowską-Wysocką, WP 55 (lato 2013).

Dr Małgorzata Misiuna, Loże kobiece, nowe zjawisko w historii wolnomularstwa polskiego, WP

59 (lato 2014).

Ewa Jaśkowska, Małgorzata Misiuna, Sens wolnomularstwa kobiecego we współczesności, WP

71 (lato 2017).

Ewa Jaśkowska, Małgorzata Misiuna, Sens wolnomularstwa żeńskiego we współczesności,

IZIS Iusta, Gaja w ponowoczesności, miejsce wolnomularstwa w czasach współczesnych, WP 61

(zima 2014–2015).

IZIS Iusta, Świadomość Gai, WP 57 (zima 2013–2014).

IZIS, Loże bliźniacze Wielkiej Żeńskiej Loży Francji, WP 51 (lato 2012).

Magdalena Długosz, Wolność, równość, spółdzielczość, WP 73 (zima 2017–2018).

Małgorzata Misiuna, Gaja jest kobietą, WP 76 (jesień 2018).

Masoneria jest rodzaju żeńskiego, rozmowa z M. Dołęgowską-Wysocką, Wykłady, konferencje,

spotkanie, WP 71 (lato 2017).

Mirosława Dołęgowska-Wysocka, Etyka niezależna a wolnomularstwo, WP 76 (jesień 2018).

Mirosława Dołęgowska-Wysocka, Jadwiga Marcinkowska, konspiratorka i joginka w fartuszku,

WP 59 (lato 2014).

Mirosława Dołęgowska-Wysocka, Moja Francja, mój Paryż, WP 51 (lato 2012).

Mirosława Dołęgowska-Wysocka, Mopsy i Mopsichy, WP 75 (lato 2018).

Mirosława Dołęgowska-Wysocka, Prometeusz i Hermes w świecie i loży, WP 61 (zima

2014–2015).

Mirosława Dołęgowska-Wysocka, Suknia i fartuszek, kartki z dziejów wolnomularstwa kobiece-

go, WP 50 (wiosna 2012).

Mirosława Dołęgowska-Wysocka, Wolność – równość – braterstwo – siostrzeństwo, WP 74

(wiosna 2018).

Mona Caisy, Straszne boginie, symbole żeńskiej energii kosmosu, WP 75 (lato 2018).

Róża Wiatrów, loża inna niż wszystkie, WP 1 (sczeń 1994).

Siostry loży Gaja Aeterna, Wolność w XXI wieku – mit czy redenicja, WP 76 (jesień 2018).

Wielka Mistrzyni WLF z wizytą w Polsce, WP 75 (lato 2018).

Z masonkami jest mi po drodze, rozmowa z dr Mirosławą Dołęgowską-Wysocką, WP 53 (zima

2012–2013).

P R O M E T E A , g e n d e rowa w e r sj a Prome t e us z a

PROMETEA,

genderowa wersja

Prometeusza

Mow mitu o Prometeuszu był podejmowany już we wczesnym

anku. Znajdujemy go w tragedii Ajschylosa pt. Prometeusz

skowany. W II wieku n.e. mow podję został przez Lukia-

na w dialogu pt. Prometeusz albo Kaukaz, a także w innych dziełach:

O oarach, Zeus wzięty na spytki, Bogowie miłości. W swych pismach od-

noszą się do mitu Prometeusza także Cyceron, Pauzaniasz, Arrian i Fla-

wiusz Filostrat. Do Prometeusza sięga pisarz chrześcijański Tertulian,

utożsamiając go z samym Bogiem, sórcą człowieka. Pod wpływem

dialogów Lukiana własny dialog pisze Maria Konopnicka (Prometeusz

i Syzyf). Z mitu o Prometeuszu narodził się prometeizm lub postawa

prometejska – postawa eczna, dla której ideałem moralnym jest do-

browolne podporządkowanie działań jednostki dobru większych grup

społecznych lub nawet całej ludzkości. Oznacza on także bunt przeciw-

ko boskim wyrokom i siłom natury oraz cierpienie własne w imię szczę-

ścia ogółu. Przykładami z literatury mogą być dr Rieux z Dżumy Alberta

Camus, Kordian Juliusza Słowackiego oraz Konrad w III części Dzia-

dów Mickiewicza (jego prometejska postawa ukazana jest w Wielkiej

Improwizacji) czy dr Judym z Ludzi bezdomnych Żeromskiego (pierwo-

wzorem postaci był doktor Radziwiłłowicz, wybitny polski wolnomu-

larz początków XX wieku).

A jak jest na naszym masońskim podwórku? 4 listopada 2014 roku mija

równo czternaście lat od zapalenia świateł loży PROMETEA na Wscho-

dzie Warszawy, trzysta czterdziestej dziewiątej loży Wielkiej Żeńskiej

Loży Francji, pierwszej czysto kobiecej loży w Polsce. Prometea to gende-

rowa wersja Prometeusza, który wykradł bogom z Olimpu ogień. Jednak

mit Prometeusza jest o wiele bardziej „zasobny”, niż pamiętamy na co

P R O M E T E A , g e n d e rowa w e r sj a Prome t e us z a

dzień i przez to dla nas – masonek – chyba jeszcze ciekawszy. Sięgnęłam

ponownie po Mity greckie Roberta Gravesa.

Jeden z tanów

Prometeusz, zwany w starożytności sórcą ludzkości (ulepił człowieka

z gliny i łez), a przez niektórych zaliczany do siedmiu tanów, był synem

tana Eurymedonta i nim Klimene. Miał trzech braci, z których naj-

słynniejszym był Atlas. Zanim Prometeusz skradł z Olimpu ogień, przy-

czynił się wielce do rozwoju ludzkości, a to za sprawą bogini Ateny. To

ona właśnie – tu cytuję za Gravesem: „...nauczyła go architektury, astro-

nomii, matemaki, nawigacji, medycyny, metalurgii i innych pożytecz-

nych umiejętności, które on z kolei przekazał ludziom”. Zwracam tu uwa-

gę sióstr na matemakę i architekturę, bez której wolnomularso

operawne nie mogłoby istnieć. Spójrzmy także na metalurgię. W na-

szych rytuałach, mówiąc o narodzinach metalurgii, sięgamy po postacie

biblijne, a to przecież lko krok od alchemii, i kilka kroków od alchemii

duchowej, rzadko kiedy kojarzonej z imieniem Prometeusza. My jednak,

zważywszy na nazwę naszej loży, ten wątek prometejskiego mitu akurat

powinnyśmy pamiętać.

Przejdę teraz do zasadniczego wątku, czyli prometejskiego ognia, które-

go konkretny kontekst często umyka. Zaczęło się od problemu z oarami

dla bogów: „W Sykionie toczyła się dyskusja nad m, którą część oar-

nego byka należy przeznaczyć dla bogów, a którą zachować dla ludzi. Po-

proszono Prometeusza, by sprawę rozstrzygnął. Poćwiartował on byka

i uszył z jego skóry dwa wory. Do jednego worka włożył całe mięso, ale

ukrył je pod żołądkiem, najmniej atrakcyjną częścią zwierzęcia; w dru-

gim worku umieścił kości ukryte pod grubą warsą tłuszczu, po czym

zwrócił się do Zeusa, aby dokonał wyboru. Zeus łao dał się oszukać

i wybrał worek z kośćmi i tłuszczem”. Ale na Prometeusza dosłownie się

wściekł, m bardziej, że on wyśmiewał go za plecami. I dlatego właśnie

Zeus postanowił nie dać ludziom sorzonym przez Prometeusza ognia.

„Niech jedzą surowe mięso” – zawołał.

Bardzo mnie zastanowił ten okrzyk Zeusa. W historii ludzkości zdobycie

ognia i umiejętność jego krzesania było m samym co wynalazek koła

P R O M E T E A , g e n d e rowa w e r sj a Prome t e us z a

czy odkrycie atomu, a może miało jeszcze większe znaczenie. Jest teo-

ria we współczesnej nauce, że człowiek stał się człowiekiem, dzięki... je-

dzeniu, a konkretnie pieczonemu na ogniu, a potem gotowanemu (też na

ogniu, le że w garnkach) mięsu. Wzbogaciło to dietę o przeorzone,

łaostrawne białko, czego gros poszło na odżywianie ludzkiego mózgu.

Mózg zaczął rosnąć i mądrzeć :). Wedle tej teorii to nie praca, lecz ogień

sorzyły prawdziwego, współczesnego człowieka.

Wracamy do Prometeusza. Jak obszedł kląę Zeusa? Znowu o pomoc

poprosił Atenę, która schodami kuchennymi wpuściła go na Olimp,

gdzie zapalił pochodnię od ognistego rydwanu boga słońca Heliosa,

odłamał kawałek żarzącej się głowni i wrzucił do pustego wnętrza ol-

brzymiej łodygi kopru. Następnie zgasił swą pochodnię i niezauważo-

ny przez nikogo podarował ludziom ogień. Zeus zaprzysiągł zemstę…

i przykuł nagiego Prometeusza do słupa w górach Kaukazu, gdzie głod-

ny sęp wyżera mu przez cały dzień wątrobę, męczarniom zaś jego nie

ma końca, ponieważ co noc, kiedy Prometeusz straszliwie marznie,

wątroba mu odrasta. Miał tak cierpieć trzydzieści sięcy lat, cierpiał

lko trzydzieści, bo Herkules zabił strzałą z łuku zesłanego przez Ze-

usa sępa.

Historia nazwy Prometei

Nazwę dla naszej loży, PROMETEA, wymyśliła siostra Kamila, tak

samo jak trójkątny kształt i szczegóły naszego lożowego medalu. Napi-

sała też ręcznie na kartkach zwykłego zeszytu uzasadnienie dla obu. Ja

później redagowałam dokumen, dodając wnioski wypływające z na-

szej dyskusji. Zachował się w moich zbiorach PROJEKT dokumentu

lożowego, szykowanego na zapalenie świateł, zatułowany „PROME-

TEA – pierwsza loża kobieca”. „Nazwa loży PROMETEA bezpośrednio

nawiązuje do mitu prometejskiego. Pragniemy jako masonki przyczynić

się do poprawy świata, szerzyć idee Wolności, Równości i Bratersa.

Wierząc w nasze idee, nie możemy zniechęcać się trudnościami i prze-

szkodami. Chcemy być wytrwałe i cierpliwe; śmiałe i przewidujące [Pro-

meteusz w języku greckim znaczy właśnie przewidujący, wys.]. Jest jednak

coś więcej w tej nazwie. Zaledwie mała część światowej masonerii, tej

o zabarwieniu liberalnym, uznaje prawo kobiet do bycia masonkami.

P R O M E T E A , g e n d e rowa w e r sj a Prome t e us z a

Dla większości światowych obediencji wolnomularskich jesteśmy «ma-

sonerią nieregularną», w domyśle – tą gorszą. PROMETEA ma nieść

światło także i tam, do naszych braci. Bowiem Wolność – Równość –

Braterso są ideami uniwersalnymi, ogólnoludzkimi, nie są «przyzna-

ne» lko mężczyznom”.

Do nazwy naszej loży raz jeszcze, jak pamiętam, nawiązałyśmy bezpo-

średnio w zbiorowej desce lożowej, napisanej w roku 2005, a zatuło-

wanej Zadania wolnomularstwa w kształtowaniu postaw zaanga-

żowanych. Cytuję: „Nazwa naszej Loży – Prometea, której pięciolecie

będziemy obchodzić na początku listopada br., bezpośrednio nawiązu-

je do Mitu Prometejskiego, do Światła, które chcemy nieść, oświetlając

najpierw swoje nieraz mroczne wnętrze, aby potem rozświetlać drogę

innych, bliższych i dalszych nam ludzi. […] Nawiązując do tułu tej de-

ski, zadajmy pytanie: czym w ogóle jest zaangażowanie? Zaangażowa-

nie jest przeciwieńsem obojętności. Jeśli tak, to nie można być za-

angażowanym we wszystko. Konieczny jest wybór pól zaangażowania

czy też spraw, w które się angażujemy. Takich wyborów dokonujemy

codziennie, w różnych sytuacjach życiowych. Nam, masonom, chodzi

głównie o zaangażowanie w sprawy, które bezpośrednio doczą na-

szego systemu wartości. Są one Światłem, które zgodnie z przesłaniem

naszego rytuału i zadaniami wolnomularsa, chcemy nieść do świata

profańskiego.

Ale w jaki sposób można nieść to światło na zewnątrz, skoro nie działamy

jako organizacja? Może to uczynić każdy indywidualnie, przenosząc tę

wiedzę i wartości do życia profańskiego, do wszystkich ch sfer, w któ-

rych działamy, począwszy od rodzinnego, sąsiedzkiego, towarzyskiego,

aż po wyższe piętra organizacji społecznej i policznej. To światło ma

być jednak niedostępne oczom profanów. Ma być dyskretne tak, aby źró-

dła jego inspiracji pozostały nieujawnione”.

Tyle fragmen deski lożowej sprzed dziewięciu lat. Wracając do nasze-

go mitu prometejskiego: gdyby całkowicie spełnić jego postula, mu-

siałoby być tak, że Prometeusz wykrada bogom ogień i jednocześnie

wymazuje swoje imię z historii. Zadam pytanie: Jak być zatem i nie

być Prometeuszem jednocześnie? – a tak nam robić wypada

zgodnie z zasadami zachowania tajemnicy masońskiej.

P R O M E T E A , g e n d e rowa w e r sj a Prome t e us z a

Hermes

Pozwólcie siostry, że sięgnę znów do mitologii. Jednym z wysoce obrot-

nych bogów na Olimpie był Hermes, przedstawiany często ze skrzydeł-

kami u nóg, bóg wszędobylski, wykorzyswany często przez Zeusa do

spraw niemożliwych. Dodajmy, że Hermes był synem Zeusa z nieprawego

łoża. Jego matką była córka Atlasa, jak pamiętamy, brata Prometeusza.

Zatem Prometeusz był dla Hermesa stryjem. To swemu boskiemu ojcu

Zeusowi mały Hermes miał powiedzieć: „Uczyń mnie swoim heroldem,

ojcze, a wówczas będę odpowiadał za całość wszelkiej niebieskiej wła-

sności, nigdy nie będę kłamał, chociaż nie mogę obiecać, że zawsze

będę mówił całą prawdę”…

Kupcy wzięli Hermesa za swego patrona, ale nie lko oni. Gdy kontak

Greków z Egiptem stały się silniejsze, Hermes pojawił się i tam, w ciągu

wielu wieków zlał się z egipskim Thotem. Gdy po podbojach Aleksan-

dra Wielkiego nastały czasy hellenizmu, a jego najwybitniejszym ośrod-

kiem stała się Aleksandria, jako giel religijno-intelektualny, tam właśnie

skonstruowano miczną postać Hermesa Trismegistosa, czyli Hermesa

po Trzykroć Wielkiego, tam nastąpił rozkwit myśli „hermecznej”. Jak

pisze w znakomitej książce W kręgu Hermesa Trismegistosa (Biblioteka

Hermaionu, Wydawnico OKULTURA Darka Misiuny) prof. Kazi-

mierz Banek: „Tak oto powstało bóso ezoteryczne oraz ezoteryczne

ugrupowanie jego wyznawców, poszukujących kultu indywidualnego

i prywatnego, nieuwikłanego w sferę poliki i pańsa, lecz umożliwia-

jącego zgłębianie wszelkich, nawet największych tajemnic doczących

Boga, Świata i człowieka”. Tak narodził się hermezm.

Hermezm

„Hermetyzm, tak jak zresztą cały neoplatoński nurt w nowożytnej my-

śli europejskiej, posługiwał się symboliczną formą opisu świata. Wią-

zał się on bezpośrednio z «tajemnym» charakterem hermetycznej he-

terodoksji, z przekonaniem, iż prawdziwa wiedza o Bogu i człowieku,

o zachodzących między nimi związkach, zastrzeżona jest dla godnych

jej przyjęcia, dla «wybranych»”. To nie jest ciąg dalszy wywodu pro-

fesora Panka, lecz naszego brata profesora Tadeusza Cegielskiego

P R O M E T E A , g e n d e rowa w e r sj a Prome t e us z a

w jego sztandarowej pozycji sprzed dwudziestu lat, pt. Ordo ex Chao

(Porządek z chaosu). Podkreśla on, że „w oficjalnej wykładni zasad

obediencji [Wielkiej Loży] hermetyzm zajmował poczesne miejsce już

od 1723 roku, to jest od czasu ogłoszenia opracowanych przez Jamesa

Andersona (ok. 1680–1739) pierwszych konstytucji wolnomularskich”.

Prof. Cegielski pisze dalej, że podjęta przez niego dyskusja o roli her-

metyzmu w masonerii „ma przecież na celu nie lko wydobycie

na światło dzienne określonej prawdy historycznej; sądzimy –

konkluduje – że pominięcie hermecznego nurtu w dziejach

wolnomularsa spekulawnego uniemożliwia prawidłową

ocenę rozlicznych funkcji – ecznych, policznych, religij-

nych i psychologicznych – jakie nowy p masonerii wypełnił

w skomplikowanej rzeczywistości bryjskiej początku XVIII

wieku”.

W historii wolnomularsa tajemnice cechowe wolnomularzy opera-

wnych zostały zatem wzmocnione wszelakimi postaciami tradycji

hermecznej i to różnorakiej: pitagorejskiej, różokrzyżowej, alchemicz-

nej wreszcie, które tak szeroko i wnikliwie analizuje prof. Cegielski. To

od samego początku współistniało z masońską tradycją prometejską:

oartego niesienia Światła dla dobra całej ludzkości, co ostatecznie

znalazło swój wyraz w trójczłonowym haśle: Wolność, Równość,

Braterso. Najdobitniejszym dotąd dziełem arscznym, wypły-

wającym z tak rozumianego prometeizmu masonerii, jest nowojorska

Statua Wolności, a właściwie Wolność opromieniająca świat wy-

konana przez naszego brata Frédérica Auguste’a Bartholdiego, po-

darowana przez Francję Stanom Zjednoczonym w stulecie zdobycia

niepodległości przez USA.

Filozoa masonerii

Kwestiami zamknięcia i otwartości warsztatów masońskich, metod

niesienia światła do świata profańskiego zajmował się także współ-

czesny filozof, nasz nieodżałowany brat profesor Andrzej Nowicki.

Wygłosił na ten temat w loży Europa deskę, którą potem znacznie

rozszerzył i wydał siedemnaście lat temu jako Filozofię masonerii.

Podkreślił tam: „Cele masonerii to poszukiwanie prawdy, podnosze-

P R O M E T E A , g e n d e rowa w e r sj a Prome t e us z a

nie poziomu umysłowego ludzkości, krzewienie idei masońskich ży-

wym słowem, drukiem, a przede wszystkim własnym przykładem.

[...] Jak realizować te cele, skoro w czasie inicjacji składa się przysię-

gę, w której znajdują się m.in. następujące słowa: «zobowiązuję się

bezwzględnie zachować tajemnicę masońską, nigdy nie mówić ani

nie pisać o tym, co mógłbym zobaczyć czy usłyszeć, a co dotyczyłoby

masonerii».

Jak krzewić idee masońskie, nie ujawniając tego, czego dowiedzieliśmy

się, uczestnicząc w pracach loży? Jak oświecać ludzi, jak podnosić ich

poziom umysłowy, ukrywając przed nimi wiedzę tajemną? Wielu myśli-

cieli masońskich zwracało uwagę na tę sprzeczność, ierdząc,

że ukrywanie prawdy jest niemoralne i sprzeczne z zasadami

ecznymi masonerii [podkr. wys.]. Wyciągali stąd wniosek, że przysię-

ga masońska jest staroświeckim przeżytkiem i należy ją usunąć z obrzę-

dów masońskich, publicznie oświadczając, że masoneria nie ma nic do

ukrycia”.

Brat Nowicki rozważa następnie trzy obszary owej wiedzy masoń-

skiej: pierwszy – obejmujący adresy lóż i nazwiska członków, drugi

– dotyczący „celów i zadań masonerii, jej zasad etycznych, modelu

stosunków między ludźmi i między narodami, sposobu rozumienia

haseł Wolności, Równości i Braterstwa”, oraz trzeci – dotyczący form

obrzędów oraz ukrytego znaczenia symboli wskazujących na istnienie

„tajemnej wiedzy”. Konkluduje wreszcie: „Cele masonerii i jej zasa-

dy etyczne nie mogą być przedmiotem tajemnicy masońskiej, wręcz

przeciwnie, każdy mason jest zobowiązany do ich rozkrzewiania i wy-

jaśniania. Co do trzeciego obszaru należy uwzględnić fakt, że to, co

dotyczy formy obrzędów masońskich, inicjacji, wystroju lóż, stopni

masońskich itd. było wielokrotnie opisywane, znajduje się w licznych,

łatwo dostępnych drukowanych wydawnictwach, a więc nakaz zacho-

wania tajemnicy nie ma w tej dziedzinie większego sensu, skoro każdy

może pójść do biblioteki i w ciągu paru godzin zaspokoić własną cie-

kawość”.

Słowa te prof. Nowicki pisał w latach dziewięćdziesiąch ubiegłego wie-

ku, jeszcze przed erą Internetu. Dzisiaj jego słowa o „pójściu do biblio-

teki” stają się ciut anachroniczne, pokawałkowaną wiedzę na wszystkie

P R O M E T E A , g e n d e rowa w e r sj a Prome t e us z a

możliwe tema zdobywa się bowiem w Internecie. Sprawdziłam na przy-

kład, że sformułowanie „inicjacja masońska” daje w google’u prawie dzie-

sięć sięcy odniesień, a wpisanie słów „tajemnica masońska” daje wynik

dziesięć razy „lepszy”, czyli sto sięcy odniesień!

Konkluzja

Czy można zatem w ogóle zrezygnować z masońskiej tajemnicy

i pozostać masonem czy masonką? Moim zdaniem – nie. Od ści-

słego hermezmu z jednej strony do idei prometejskiej z drugiej rozciąga

się całe spektrum idei i poglądów. Każda z nas może umieścić się na tej

osi. Takiemu wzajemnemu współistnieniu, przenikaniu się i walki w wol-

nomularsie idei hermecznej i prometejskiej bliskie, choć nie tożsame

jest podejście wybitnego Polaka, pastora i wolnomularza Karola Seri-

niego, który pisał przed wojną w swej pracy pt. Symbol w wolnomular-

stwie: „Duch, wieczny rewolucjonista, stale niszczy formy, w których się

wypowiada, lecz bez nich nie może się obejść, o ile nie ma zgładzić same-

go siebie. Wszystkie tarcia, niesnaski, walki i rozłamy w wolnomularsie

tu miały i zawsze mieć będą swe źródło. [...] Wolnomularso proklamu-

je wolność ducha przy zachowaniu trwałości formy, z czego wynika nie-

uchronna walka między wolnością ducha i autorytetem formy. Zadaniem

każdego pokolenia wolnomularskiego jest dążyć do syntezy ch dwu

pierwiastków. Do harmonii przy bezwzględnym zachowaniu tezy za-

sadniczej – humanitaryzmu”.

Myślę, że tak jak pisał Karol Serini, Duch (choć może nie „Święty”)

Prometeusza i Hermesa Po Trzykroć Wielkiego jest stale obecny w na-

szym lożowym życiu. I każdy z nas, masonów i masonek, ma cząstkę

w sobie boga i tytana Starożytnej Hellady. Ile ujawnić? Ile zataić? Ile

przeżyć? Ile światła i w jaki sposób przekazać dalej, do świata profań-

skiego? – na te pytania odpowiada sobie każde pokolenie wolnomula-

rzy. Za każdym razem działamy w zmieniającym się, płynnym świecie.

I jak te boje na wzburzonym oceanie – że posłużę się obrazem, któ-

ry przedstawiłam w loży Gaja Aeterna, po desce s:. Małgosi pt. GAJA

W PONOWOCZESNOŚCI – jesteśmy mocno przywiązani do naszej tra-

dycji, ale lina łącząca nas z podłożem nie jest sztywnym prętem, lecz

elastycznym wiązaniem; sztywny pręt nie wytrzymałby tak silnych na-

P R O M E T E A , g e n d e rowa w e r sj a Prome t e us z a

pięć. Możemy być pewne siły tego wiązania, bo z jednej strony trzyma

go Prometeusz, a z drugiej Hermes Trismegistos. Nie zawiodą nigdy,

ale tylko wówczas, gdy – paradoksalnie – będą występować pospołu.

S:. Mirosława Dołęgowska-Wysocka

Deska wygłoszona podczas uroczystych prac Sz:. L:. Prometea na Wsch:. Warszawy

4 listopada 2014 roku, na czternastolecie zapalenia świateł loży.

WP 61/Zima 2014–2015

Bibliograa

Kazimierz Banek, W kręgu Hermesa Trismegistosa, Wydawnico OKULTURA, b.m. 1993.

Tadeusz Cegielski, Ordo ex Chao: wolnomularstwo i światopoglądowe kryzysy XVII i XVIII wieku,

Wydawnico Bellona, Warszawa 1994.

Robert Graves, Mity greckie, przeł. Henryk Krzeczkowski, Pańsowy Instut Wydawniczy,

Warszawa 1992.

Andrzej Nowicki, Filozoa masonerii u progu VII tysiąclecia, Wydawnico Gdynika, Gdynia

1997.

Karol Serini, Symbol w wolnomularstwie, reprint, Wydawnico Armoryka, b.d.m.

G a j a w p o n o wo c z e s n o ś c i

Gaja

w ponowoczesności

Do napisania tej deski skłoniła mnie od dawna odczuwana i ulot-

nie obecna w naszym wolnomularskim dyskursie potrzeba głęb-

szej reeksji i namysłu nad miejscem i rolą wolnomularsa

w czasach współczesnych, tak przecież odległych i skrajnie odmiennych

od projektu oświeceniowego, z którego wyrasta wolnomularso.

Masoneria do dzisiaj kulwuje uniwersalne wartości, prakkuje rytu-

ały i posługuje się metodą wypracowaną w tamtej epoce. W m kon-

tekście, zwłaszcza w świecie profańskim, nieuchronnie rodzą się pytania:

czy wolnomularso nie jest anachronizmem? Czy nie jest szczątkowym

wyrostkiem, pozostałością po pewnym etapie rozwoju, kiedy spełniało

wymierne funkcje na drodze Postępu? Czy odpowiada jeszcze na potrze-

by społeczne?

Myślę, że to ważne pytania, które powinnyśmy sobie postawić, nie lko

z punktu widzenia tożsamości naszej loży, ale także świadomości per-

spekwy rozwojowej wolnomularsa w ogóle.

Każda nowa epoka rodzi się z zakwestionowania paradygmatu kulturo-

wego epoki minionej. Tak jest i w czasach nam współczesnych lub pono-

woczesnych, które zanegowały i zdemontowały ład instucjonalny i lo-

zoczny porządek minionej epoki nowożytnej.

Współczesny świat cywilizacji zachodniej, jak opisuje go wnikliwy badacz

kultury ponowoczesnej Zygmunt Bauman, to świat współczesności bez sa-

crum, płynnej względności wszelkich idei, relawizmu podającego w wąt-

pliwość wartości uniwersalne, tradycję, historię. To świat szybkich zmian,

nietrwałych związków, nachmiastowych grakacji, fragmentaryczności

i przygodności bytów. To świat, który rodzi się z niezgody i opozycji wobec

stabilnej nowoczesności reprezentowanej przez myśl oświeceniową.

G a j a w p o n o wo c z e s n o ś c i

Wolnomularso, chociaż wyrasta z osiemnastowiecznej myśli oświece-

niowej, którą konstuuje idea postępu, ładu społecznego opartego na

pracy i wypełnianiu obowiązków, a nade wszystko armacja rozumu, od-

wołuje się do wartości uniwersalnych wypracowanych przez ludzkość na

przestrzeni dziejów. Uniwersalnych w m sensie, że nieprzemijających,

niezmiennych, bo doczących isto człowieka.

O ile paradygmat epoki nowożytnej, czy inaczej – epoki nowoczesnej,

opierał się na kulcie rozumu, ładu i porządku społecznego z ustaloną

hierarchią i wartościami ecznymi, to przejście do epoki ponowoczesnej

odbyło się poprzez ich pełną dekonstrukcję we wszystkich wymiarach

życia społecznego.

W czasach ponowoczesnych zakwestionowano przede wszystkim absolut-

ne kompetencje rozumu. Podważono istnienie jednoznacznych kryteriów

prawdy i dobra. Każdemu przyznaje się prawo do stanowienia o własnej

prawdzie. Wartością naczelną stała się niczym niekrępowana wolność jed-

nostki, na le, na ile się da, uwolniona od powinności i zobowiązań. Dla

większości młodego pokolenia perspekwa wiązania się z czymkolwiek

lub kimkolwiek na całe życie jest z gruntu mało atrakcyjna i napawa lękiem.

Związków nie zawiera się już z przekonaniem, że będą trwać przez całe

życie. Anonimowość, przelotność kontaktów i epizodyczność życia (życie

składa się z niepowiązanych przyczynowo epizodów), mimo że daje poczu-

cie swobody i niewyczerpanych szans – wszystko przecież można zacząć

od nowa – ma jednak swoją cenę. Tą ceną jest chroniczna niepewność. Nie-

pewność docząca tego, co stanie się jutro, ale także brak zaufania do tego,

co robiło się wczoraj. Zdobyte wykształcenie nie daje już poczucia stabili-

zacji i gwarancji wykonywania jednego zawodu przez całe życie. Liczy się

elasczność, zdolność przystosowania i udział w grze. Związki, przyjaźnie

trwają tak długo, jak długo zaspokajają potrzeby przyjemności.

Konsekwencją braku niepewności jest brak poczucia bezpieczeńsa.

Reguły nie są jasne, zasady są wieloznaczne. Planowanie życia jest bar-

dzo ograniczone i sprowadza się do nieustannych inwescji, w nadziei,

że przyniosą one jakąś stopę zwrotu.

Ceną, jaką płacimy za tę prawie nieograniczoną wolność, jest także spły-

cenie więzi między ludźmi. Dzisiaj bliskość osobistą powoli wypiera bli-

G a j a w p o n o wo c z e s n o ś c i

skość wirtualna. Bezpieczna i niezobowiązująca. Komórkę, internet, tele-

wizor można wszak wyłączyć w każdej chwili, kończąc wirtualną bliskość

jednym przyciśnięciem guzika. Kontak wirtualne są zbyt krótkie i płyt-

kie, aby mogły przekształcić się w więzi. Jesteśmy razem i osobno, razem

i obok siebie, nie lko w przestrzeni wirtualnej, ale także społecznej i ro-

dzinnej. Narusza to podstawowe potrzeby ludzkie: przynależności, miło-

ści i bezpieczeńsa, napędzając pacjentów psychoterapeutom. W zato-

mizowanym i coraz bardziej anonimowym społeczeńsie permanentne

zaburzenia w zaspokojeniu ch naturalnych ludzkich potrzeb w małych

grupach (np. rodzinie) rodzą zjawisko tzw. nowoplemienności – zrzesza-

nia się w mniejsze grupy i wspólno połączone jakimś wspólnym celem.

Celem, który czasami jest funkcjonalnie pozywny, ale też nierzadko

bywa, zwłaszcza wśród osób sfrustrowanych, skierowany przeciwko in-

nym, jak np. w przypadku fanaków religijnych czy terrorystów.

Świat współczesny jawi się jako wielki supermarket, w którym wszystkie

towary na wolnym rynku idei są równie ważne. Żyjemy w epoce, która

oprócz braku jednoznacznego zakoiczenia w ideach, wartościach, hi-

storii oraz fragmentaryzacji życia społecznego, mieści w sobie wiele ru-

chów i konkurencyjnych ideologii: New Age, nowe ruchy parareligijne,

nowe ruchy społeczne, prozdrowotne, proekologiczne i inne pro…, które

mają dawać receptę na szczęście jednostki. Pośrodku tego gigancznego

supermarketu krąży zagubiony człowiek, który często kupuje nie to, po

co przyszedł, kupuje za dużo, na ogół więcej, niż potrzebuje.

Czy pozostało jeszcze coś żywego z dawnej hierarchicznej wizji świata:

religii, metazyki, arystokracji ducha, pogłębionej edukacji, myślenia hi-

storycznego, szacunku dla dorobku przeszłości, uniwersalnych wartości?

– pyta Bartłomiej Dobroczyński w arkule Nowe szaty króla (rynku)1. To

pytanie jest szczególnie aktualne w kontekście rozważań nad miejscem

i rolą wolnomularsa we współczesności. Wszak wszystkie te wartości

orzą istotę wolnomularskiej metody doskonalenia człowieka.

Od zarania dziejów człowiek próbuje zrozumieć naturę wszechświata

i poszukuje odpowiedzi na pytania dotyczące sensu życia. Dążenie

do odsłonięcia Wielkiej Tajemnicy Życia przybierało rozmaite formy

w miarę upływu epok, ale nigdy nie przestało istnieć. Jest głęboko

zakodowane w naszej podświadomości zbiorowej i stanowi integralną

G a j a w p o n o wo c z e s n o ś c i

część istoty ludzkiej. Jest jakby jednym z biegunów natury człowieka,

który można określić mianem bieguna „sacrum”, w przeciwstawieniu

do „profanum”. Etyczna metoda wolnomularska uwzględnia holistycz-

ny wymiar człowieka, co tłumaczy jej długowieczność. W czasach

nam współczesnych, w płynnej ponowoczesności podającej w wątpli-

wość sens przeżywania sacrum, ruch wolnomularski daje możliwość

zaspokojenia tej naturalnej ludzkiej potrzeby duchowości. Niezwią-

zany z żadną oficjalną religią, czerpie swe treści z różnych tradycji,

na podstawie których stworzył własną, specyficzną metodę. Bogactwo

uniwersalnych treści pochodzących z dziedzictwa ludzkości nadaje jej

charakter ponadczasowy. Wolnomularstwo nie pretenduje do tego,

aby udzielać odpowiedzi na odwieczne pytania ludzkości o sens życia,

ale stwarza sprzyjające warunki do szukania takiej odpowiedzi, choć-

by symbolicznej i pośredniej.

Nie będzie ono nigdy ruchem masowym, gdyż dociera jedynie do ludzi

świadomych takiej potrzeby.

Masoneria jest propozycją, która łączy przeszłość z przyszłością, sacrum

z profanum, łączy ludzi różnych kultur, światopoglądów i ras.

Metoda wolnomularska z założenia ma dotrzeć do samej isto czło-

wieczeńsa, z utopijną wizją świata zaludnionego przez Siostry i Braci

w Ludzkości. W myśl tego wzniosłego ideału humanistów ruch wolno-

mularski jest nośnikiem wartości ogólnoludzkich, odpornych na wpływy

zmieniających się mód.

W moim głębokim przekonaniu, w dzisiejszym spluralizowanym i po-

dzielonym świecie jest miejsce dla masonerii. Nie lko dlatego, że pono-

woczesność jest bardzo pojemna. Również dlatego, że wolnomularso,

które zmierza do doskonalenia człowieka w oparciu o wartości uniwer-

salne, zapewnia mu jednocześnie swobodę wyboru i myślenia, respek-

tuje w pełni prawo każdego do odmienności, wysoko wynosząc wartość

wolności osobistej i tolerancji. A są to wartości, które sprzyjają społe-

czeńsu oartemu i procesowi przemian. Fakt, że masoneria łączy tra-

dycję ze współczesnością, pozwala jej nie lko trwać, nie lko nadążać

za zmianami, ale także często stać na ich czele, co udowodniła historia

naszego ruchu.

G a j a w p o n o wo c z e s n o ś c i

Wbrew zapewnieniom wielu, że wolnomularso było, jest i będzie, jest

ono z pewnością narażone na różne mniejsze lub większe zagrożenia,

zarówno zewnętrzne, jak i wewnętrzne, wynikające z dzisiejszej epoki

powszechnej dekonstrukcji i gruntownego przewartościowania idei.

Zagrożeniem zewnętrznym dla wolnomularsa w Polsce mogą być

ewentualne zmiany natury prawnej. Historia jednak pokazała, że potra-

ło się ono odrodzić nawet po bardzo drascznych ciosach. Istnieje też

potencjalne zagrożenie, że ruch nasz może rozpaść się od wewnątrz, jeśli

zbyt daleko odsunie się od tradycji, która zdaje się być gwarantem jego

trwania. Jeżeli w imię „ducha epoki” zacznie wprowadzać zmiany burzą-

ce spójność przekazu, istnieje niebezpieczeńso utra wypracowanego

przez stulecia wymiaru uniwersalnego. I wtedy może przekształcić się

w organizację pustą pod względem treści.

Tym, co odróżnia wolnomularso od innych organizacji i zrzeszeń ma-

jących na celu różne formy doskonalenia człowieka, jest nasza oryginal-

na metoda pracy w oparciu o rytuał i zgłębianie lozocznego przekazu

symboli. Metoda ta, łącząc racjonalne spojrzenie z przeżyciem ducho-

wym, rozum z intuicją, pozwala na całościowy wgląd w naturę zjawisk

i uwewnętrznienie wartości, które uznajemy za ważne i własne. Wartości

uznawane i przeżywane, a nie lko deklarowane, mają silniejszy wpływ

na nasze postawy życiowe i zachowania. Rezygnacja lub daleko idące

uproszczenia rytuału, traktowanie go powierzchownie jako fasadowego

ozdobnika, mogą spowodować utratę zdolności przekazu.

Nieodpowiedzialne korzystanie z wszechobecnego Internetu może za-

kłócić tradycyjną drogę przekazu Mistrz–Uczeń oraz specykę inicjacji,

polegającą na stopniowym wtajemniczaniu. Podobnie wprowadzenie do

lóż idei skrajnego racjonalizmu, z wykluczeniem wszelkiej duchowości,

może doprowadzić do utra tożsamości wolnomularskiej. Wówczas ma-

soneria, pozbawiona swojej specyki, pozostałaby wolnomularsem już

lko z nazwy.

Świadomość zagrożeń nie oznacza kulwowania postaw bezwzględnie

konserwujących dawne obyczaje. Masoneria ewoluuje pod wpływem

zmieniających się warunków epoki. Co więcej, przystosowanie się jest

nieuchronne, jak choćby to, związane z rozluźnieniem dyskrecji, o którą

100

G a j a w p o n o wo c z e s n o ś c i

coraz trudniej w pańsach o rozbudowanej administracji i systemach

prawnych czy w społeczeńsach oarch z ogromną opinioórczą

rolą mediów.

My, siostry Gai Aeterny, żyjemy tu i teraz, włączone akwnie w nurt

ponowoczesnej kultury z całym jej bogacem, różnorodności i niespo-

kaną dotąd w historii akceptacją dla różnych sposobów życia. Jedno-

cześnie kulwujemy w loży ponadczasowe, uniwersalne wartości. Pa-

radoksalnie, wolnomularso oparte na przekazie tradycji pozwala nam

lepiej odnaleźć się we współczesnej rzeczywistości. Nasza loża jest niszą

ekologiczną pozwalającą nam odciąć się od brutalności świata, zatrzy-

mać się w pędzie codzienności, zastanowić nad sensem istnienia i lepiej

zrozumieć same siebie. To właśnie dzięki metodzie wolnomularskiej po-

tramy w glu skrajnie zrelawizowanej i wieloznacznej współczesności

złapać oś równowagi i harmonii, własny pion, który pozwala nam w miarę

bezpiecznie płynąć między wzburzonymi falami ponowoczesności ku ar-

chipelagu Mądrości, Dobra i Piękna.

S:. Małgorzata Misiuna

Deska wygłoszona podczas prac loży Gaja Aeterna 25 października 2014 r. z oka-

zji czwartej rocznicy Zapalenia Świateł loży.

WP 61/Zima 2014–2015

1. godnik.com.pl/kontrapunkt/52-53/dobro. html

Racjonalizm otwarty na wartości

101

„ Nie pytamy, czy lozofować, lecz jak lozofować.

Wszak nie pytamy, czy być człowiekiem,

ale zastanawiamy się jak być nim w pełni”.

Jerzy Perzanowski

Racjonalizm oar

na wartości

Rozwinięcie myśli zawartej w tule wymaga zastosowania kon-

strukcji pojęciowej dostatecznie obszernej, aby pomieściła zara-

zem różne dziedziny lozoi i reeksję wolnomularską – czym-

kolwiek by ona nie była. Z moich poszukiwań wynika, że warunek ten

spełnia najlepiej koncepcja racjonalizmu oartego na wartości, sorzo-

na przez polskiego lozofa i matemaka prof. Andrzeja Grzegorczyka

i wyłożona w książce z 1995 roku zatułowanej Życie jako wyzwanie.

Wprowadzenie w lozoę racjonalistyczną.

W pracy tej przedstawiona jest propozycja wstępnej konceptualizacji rze-

czywistości o następujących cechach wymienionych w przedsłowiu:

1. trzyma się mocno codziennego doświadczenia oraz nauk wykłada-

nych dziś we wszystkich krajach świata,

2. nie produkuje wniosków ograniczających lub przeciwstawiających

się najbardziej rozpowszechnionym, w szczególności religijnym,

poglądom na świat, ale przeciwnie dostarcza dla nich dogodnego

punktu wyjścia,

3. ułaia uznanie ogólnoludzkich wartości moralnych, takich jak sza-

cunek dla każdego człowieka, sprawiedliwość i dobroć.

102

Racjonalizm otwarty na wartości

We współczesnym świecie, opanowanym przez informacyjny przesyt i za-

męt, przed lozofami staje zadanie dobrego uporządkowania treści z po-

zoru banalnych, takich jak całość świata i całość ludzkiego poznania na

przestrzeni ludzkiego życia, rozumianego jako nieustająca interakcja mię-

dzy człowiekiem a wszystkim m, co go spoka, czyli jego losem. Prof.

Grzegorczyk nazywa tę konstrukcję pojęciową protolozoą. Z mojego

punktu widzenia wielką jej zaletą jest to, że pozwala spojrzeć z lotu ptaka

na wszystkie podstawowe dziedziny lozoi: ontologię, gnoseologię i an-

tropologię lozoczną, lokując na jednej płaszczyźnie przeszło setkę kie-

runków i szkół, które od starożytności składały się na ich dorobek.

Protolozoa posługuje się swoistą „protometodologią”, wymagając od

ch, którzy ją stosują, przede wszystkim órczej wrażliwości na zna-

czenie używanych pojęć i zadawanych pytań oraz trafnego wybierania

odpowiednich rozumowań. Kontrolowanie związku wypowiedzi z rze-

czywistością może polegać na odwoływaniu się do przykładów rzeczy

podpadających pod ogólne pojęcia. Przykłady te mogą pochodzić z dzie-

dziny lozoi, ale także z dorobku innych nauk, np. ścisłych, które posłu-

gują się bardziej zaawansowanymi metodami badawczymi.

Powstający w ten sposób przekaz lozoczny znajduje się na granicy mię-

dzy poznaniem zbiorowym a osobism. Jego podmiotem jest człowiek

realizujący wartości duchowe w zgodzie z rzeczywistością, traktowaną

jako skierowane do siebie zadanie. Zadania tego podejmuje się bez rosz-

czeń, odgrywając najlepiej jak potra rolę, w której może swoimi moż-

liwościami służyć wszystkim ludziom. W sytuacji koniktu, kierując się

zasadą przekraczania, wartości duchowe przedkładając nad witalne. Tak

przedstawia się pobieżny szkic tej propozycji wstępnej konceptualizacji

rzeczywistości, którą spróbuję skonfrontować z ideami lozoi wolnomu-

larskiej.

Filozoa wolnomularska jest jedną z dziedzin, które można wywieść

z protolozoi na dwa sposoby: albo jako bezpośrednie rozszerzenie,

albo traktując ją jako pewien obszar antropologii lozocznej. W pierw-

szej wersji reeksja wolnomularska jawi się jako prakczne rozwinięcie

przedstawionego wyżej wprowadzenia do lozoi. Podobieńsa są ude-

rzające i obejmują zarówno treść oraz funkcje tej domeny, jak i sposób

jej uprawiania. Reeksja wolnomularska stawia sobie te same pytania

Racjonalizm otwarty na wartości

103

ontologiczne doczące związku między bytem materialnym a myślą, epi-

stemologiczne, doczące zgodności wiedzy gromadzonej przez człowie-

ka z rzeczywistością, a także antropologiczne na temat sensu ludzkiego

trwania na wszystkich wymiarach warunkujących istnienie człowieka

w społeczeńsie i poza nim. Należy jednak zwrócić uwagę na różnice

w rozłożeniu akcentów. Jak ierdzi prof. Andrzej Nowicki w Filozoi

masonerii, większość konstucji stowarzyszeń wolnomularskich w kwe-

stiach ontologicznych pozostawia inicjowanym całkowitą swobodę, uwa-

żając, że o własnych przekonaniach na ten temat powinni decydować

sami, kierując się własnym sumieniem i odrzucając wszelkie dogma.

Wynika stąd, że dla wolnomularzy ważniejsze są, uprawiane na swój spo-

sób, epistemologia oraz antropologia lozoczna.

Epistemologia wolnomularska. Dążenie do osiągnięcia coraz wyż-

szych poziomów poznania rzeczywistości jest powinnością każdego czło-

wieka. Wiedza jako autonomiczny cel jest potrzebna jednostce ludzkiej

jak woda i powietrze. Umysł ludzki podtrzymuje dzięki niej swoje funkcje

i nie obumiera w trakcie niekończącej się wędrówki ku Światłu. Prawda

i Mądrość nie istnieją poza człowiekiem, ale stają się w nim, dopóki jego

umysł zdolny jest do przeżycia kolejnego wglądu lub olśnienia.

Wolnomularso nie zachęca do zdobywania wiedzy szturmem, „ar-

dymi” metodami wypracowanymi przez naukę, choć nie odwraca się

plecami od jej zastanego dorobku składającego się przeważnie z uprosz-

czonych i słabo zintegrowanych zależności przyczynowych, czekających

w kolejce na wygaśnięcie swego „terminu ważności”. Metody wolnomu-

larskie nie przynoszą tak szybkich i efektownych rezultatów jak labora-

toryjne eksperymen, są bardziej „miękkie” i zawodne. Ale też, co jest

ich wielką zaletą, nie opierają się na zredukowanym i odczłowieczonym

oglądzie rzeczywistości, świadczącym przede wszystkim o zagubieniu

się badaczy w rytuałach obiekwizmu.

Naturalną podstawę wszelkiego ludzkiego poznania, nawet tego uzyska-

nego w wyniku najdokładniejszych pomiarów, stanowi używana od wie-

ków metoda introspekcji.

Jak w przypadku wszystkich sprawozdań introspekcyjnych, odczywanie

przez ludzi, wskazań aparatury badawczej oznacza rozbieżności sądów

104

Racjonalizm otwarty na wartości

i wynikające stąd nieporozumienia. Czyżby wiara w możliwość dotarcia

człowieka do prawdy nieskażonej nim samym polegała lko na iluzji?

W odróżnieniu od psychozyków, wolnomularze nie stosują introspekcji

jako metody studiowania elementarnych zjawisk świadomości, ale trak-

tują ją jako główną metodę odkrywania własnego wnętrza na drodze do

samodoskonalenia. Postępują w sposób, który Anthony de Mello opi-

suje następująco:

Uczeń prosił o słowo mądrości.

Mistrz rzekł:

– Idź, usiądź w swojej celi, a ona nauczy cię mądrości.

– Ale ja nie mam żadnej celi. Nie jestem mnichem.

– Ależ masz ją. Wejrzyj w siebie!

Jednym ze sposobów dochodzenia do prawdy jest według Platona percepcja

obrazów ulokowana powyżej nazywania i deniowania. I nie bez przyczyny,

albowiem według arstów, a zwłaszcza malarzy i graków „obraz wart jest

siąca słów”. Określenie to doczy wszelkich obrazów zjawisk, zarówno ze-

wnętrznych, jak i dostrzeżonych wewnątrz siebie. Szczególnego znaczenia

nabierają one wtedy, kiedy stają się symbolami, czyli gdy zjawiska przekształ-

cają się w wyobrażenia należące do pewnego społecznego kręgu.

Bardzo bogata i wyranowana symbolika wolnomularska jest, podobnie

jak introspekcja, zarówno przedmiotem badania, jak i metodą docierania

do prawdy. Jest to metoda alternawna w stosunku do naukowej, obywa-

jąca się bez abstrahowania, czyli odrywania uzyskiwanej wiedzy od cza-

sowo-przestrzennych okoliczności jej nabywania, a także od naturalnego

kontekstu emocji i innych przeżyć. Tu można by zacytować Konfucjusza:

„Powiedz mi, a na pewno zapomnę, pokaż, a jest szansa, że zapamiętam.

Pozwól przeżyć, a będę pamiętał całe życie”. Wolnomularz, wstępując na

drogę doskonalenia, poszerza wiedzę na temat symboli, docierając za po-

średnicem transcendencji do ich coraz głębszego znaczenia wykracza-

jącego daleko poza doświadczenie zmysłowe, nawet wsparte myśleniem

logicznym. Według encyklopedii PWN transcendencja to istnienie jakie-

goś bytu na zewnątrz (poza lub ponad czymś), w szczególności istnienie

przedmiotu poznania poza umysłem poznającym bądź bytu absolutne-

go poza rzeczywistością podmiotu. Ścieżka ta wychodzi poza poznanie

Racjonalizm otwarty na wartości

105

oparte na doświadczeniu i oiera drogę dla poznania apriorycznego

oraz różnego rodzaju idealizacji i myślowych eksperymentów. W wolno-

mularsie idea transcendencji przekłada się na postać Wielkiego Archi-

tekta Wszechświata, ale może też wyrażać bardziej deisczne przekona-

nie, że człowiek jako punkt wyjścia każdej rzeczy i każdego poznania jest

jedynym osobowym bogiem, którego wolnomularso uznaje i akceptuje.

Rolę spoiwa łączącego poznanie zmysłowe i duchowe odgrywa intuicja,

psychologicznie określana jako niezróżnicowana i niepowtarzalna masa in-

dywidualnego doświadczenia zapisanego w ciele człowieka wraz z kontek-

stem. Nie bez powodu użyłam tu słowa „ciało”, ponieważ wolnomularso

to także kroki i ges w odpowiednich kierunkach, obcowanie z różnymi

przedmiotami, mówienie lub milczenie. Jest to także uczestnico w ce-

remoniach przypominających starożytne misteria, którym towarzyszyła

zawsze muzyka, według Platona dyscyplinująca uczestników emocjonalnie

i służąca orzeniu i podtrzymywaniu więzi. Tę samą funkcję pełni ona

w wolnomularsie. A bywa to muzyka komponowana na jego potrzeby

przez mistrzów najwyższej próby. Za pośrednicem harmonijnych ruchów

przekazywane są wzorce napięć mięśniowych, nie zawsze rejestrowane

w świadomości, ale stanowiące istotny składnik światopoglądu jednostki

jak np. gest „do porządku” odmienny dla różnych stopni wolnomularsa.

Podobne funkcje pełni inicjacja wolnomularska, której symbolika pod-

czas wstępowania do loży obejmuje całe przejście od profana (zaczyna-

jące się w podziemiu) do neo, a potem ucznia, któremu milcząc wolno

oglądać Światło z perspekwy Północnej Kolumny. Tajemnica inicjacji

doczy głównie rytualnych przejść pomiędzy kolejnymi poziomami wta-

jemniczenia. Ich oprawa symboliczna, jak stopniowo rozsuwająca się za-

słona, przepuszcza coraz więcej światła, które rozjaśnia masońskie zasa-

dy moralne, przydając im coraz więcej mocy duchowej, w miarę osiągania

przez wolnomularza kolejnych stopni. Symbole służące zarówno odsła-

nianiu, jak i ukrywaniu zjawisk są z natury swej wieloznaczne, ale pozwa-

lają dostrzegać w m samym czasie przeciwstawne jak dwie strony lu-

stra aspek rzeczywistości i myśleć órczo, opierając się na analogiach.

W ten sposób orzy się tolerancja na różnice i sprzeczności oraz szan-

sa na znalezienie w dłuższym czasie rozwiązań lepszych, czyli bliższych

prawdy, choć oczywiście niedoskonałych. Pragnę dodać, że prof. Andrzej

Nowicki potraktował zasadę transcendencji i tajemnicę inicjacji jako fun-

106

Racjonalizm otwarty na wartości

damentalne zasady rozstrzygające o tożsamości ruchu wolnomularskiego

wraz z podstawowymi wartościami, o których będzie dalej.

Wolnomularska lozoa człowieka. Zasady wspólne całemu rucho-

wi masońskiemu, odnoszące się do ludzi i panujących między nimi relacji

to wolność, tolerancja i braterso.

Naczelna idea łącząca wolnomularso z Wielką Rewolucją Francuską,

czyli wolność, głosi prawo człowieka do niezależnego życia, swobodne-

go wypowiadania swoich poglądów i działania według nich, jeśli nie na-

ruszają wolności innych ludzi. Tylko w warunkach całkowitej zewnętrz-

nej i wewnętrznej wolności możliwy jest duchowy rozwój poszczególnych

jednostek ludzkich udzielających sobie moralnego wsparcia i dbających

o to, aby cała ludzkość orzyła jedną moralną społeczność.

Zasada tolerancji wyłożona pierwotnie przez Voltaire’a w rozprawie

Traktat o tolerancji z 1763 roku opiera się na szacunku należnym wszyst-

kim ludziom niezależnie od tego, jaki sens nadają światu i postawie wyro-

zumiałości wobec odmiennych uczuć, upodobań, wierzeń i obyczajów. Jej

prostą konsekwencją jest idea równości, czyli pomijania sztucznych po-

działów wyarzanych między ludźmi na podstawie różnic stanowych,

rasowych, narodowych i religijnych.

Sposób, w jaki prof. Grzegorczyk widzi równość, może zachwycić każ-

dego wolnomularza. W swoim Wprowadzeniu do lozoi racjonalistycznej

pisze: „Różniąc się tak bardzo pod względem posiadanych możliwości,

jak w prakce się różnimy, naprawdę możemy się uważać za równych

lko wtedy, gdy uznajemy, że stoimy wobec ch samych, przekraczają-

cych nas wartości lub symbolizującego je Absolutu. Jesteśmy równi wo-

bec czegoś, co nas wszystkich zdecydowanie przekracza i wyznacza skalę

naszych wartości. Jesteśmy równi wobec punktu najwyższego tej skali,

ponieważ biorąc pod uwagę ten punkt, mało różnimy się między sobą”.

Stosunki między równymi ludźmi prof. Grzegorczyk opisuje tak: „Los

jest dany i drugi człowiek stawia przed nami wyzwanie moralne. Musimy

zdobyć się na właściwą postawę wobec niego i zbudować coś cennego dla

niego lub z nim. Nie jest on naszym narzędziem, nie jest też przedmiotem

obróbki, ale jest partnerem naszego losu. Nasz los jest wspólny i jesteśmy

Racjonalizm otwarty na wartości

107

powołani do wspólnego rozwiązania stojących przed nami problemów,

choć byśmy się bardzo różnili z początku w ich ujęciu”.

Budowanie braterskich więzi ponad podziałami oznacza postęp na dro-

dze do wcielania w życie jednej z najpiękniejszych wizji ładu społeczne-

go – demokracji, której od czasu Rewolucji Francuskiej masoneria jest

współórczynią i wielką orędowniczką.

Reeksja wolnomularska pod wieloma ważnymi względami zgodna jest

z antropologią lozoczną, a od protolozoi różni się lko konkretnymi

rozszerzeniami na temat znaczenia i funkcji wolnomularsa. Według Jo-

hanna Gottlieba Fichtego (1742–1814) wolnomularso jest właści-

wie zakonem nauczycielskim. Wykonuje podobne działania jak lo-

zofowie w idealnym pańsie Platona, starając się połączyć doskonalenie

jednostki ludzkiej z doskonaleniem świata. Jednak w odróżnieniu od sta-

rożytnych lozofów nie dysponuje żadną władzą i nie jest zakorzenione

w jakichkolwiek grupach nacisku ekonomicznego i policznego. Można

się zastanawiać, czy w tej sytuacji jego działania są skuteczne, ale można

też być pewnym, że nie wypaczają one głoszonej doktryny ani nie nad-

używają jej we własnym lub cudzym interesie. Wolnomularze utrzymują

się bowiem nie z nauczania i swojej wiedzy, lecz z wykonywania swoich

zawodów.

Loże działają jako społeczności wydzielone w obrębie społeczności

większej, jaką jest całe pańso, unia pańs czy wreszcie ludzkość.

Większa społeczność realizuje wspólne cele bez jasnej diagnozy sytu-

acji, ugina się pod ciężarem długów przeszłości, ciągle walczy z krnąbrną

przyrodą i bezwładnym czasem. Rozwiązaniem dla ch trudności jest

rozbicie edukacji na dyscypliny i zawody. Poszczególne jednostki kształ-

cą się jednostronnie do powtarzania latami ch samych czynności. Jed-

nostronność wykształcenia jest jednak zawsze niedojrzałością. Rolą wol-

nomularsa jest pokonywanie tej przeszkody na drodze do rozwijania

pełnego człowieczeńsa. Wewnątrz loży mniej wykształceni uczą się od

bardziej wykształconych, ale przede wszystkim wszyscy razem doskona-

lą się w zakresie moralności, wynosząc się ponad swój stan i wrastając

w szerszą społeczność. Na tę ostatnią wolnomularze działają korzystnie

przez dostarczanie przykładów zachowania godnego i nasyconego nor-

mami moralnymi.

108

Racjonalizm otwarty na wartości

Dzięki akcentowaniu czynu i pracy, którą, mówiąc górnolotnie, można

nazwać masońską religią, w XIX wieku wolnomularso jako ruch zmie-

rzający oarcie do spełnienia odwiecznego marzenia ludzkości o lep-

szym świecie stało się wielce pociągające dla rewolucyjnych demokratów

i socjalistów. Ruchowi wolnomularskiemu zaczęto nawet przypisywać ra-

dykalizm w dążeniu do zmian na lepsze. Fichte pisze, że wolnomularze

powinni specjalizować się w rozpowszechnianiu i konsekwentnym prze-

strzeganiu idei ecznych, dzięki którym społeczeńso i świat nabio-

rą bardziej ludzkiego charakteru. Myśl ta została przekształcona przez

rówieśnika Fichtego – Gottholda Efraima Lessinga w ideę budowy

społeczeńsa obywatelskiego, które minimalizuje ludzką krzywdę wy-

nikającą z przepaści między stanami i klasami społecznymi. Karl Frie-

drich Christian Krause poszedł jeszcze dalej w pobudzaniu masonerii

do podjęcia ambitnych zadań społecznych, sugerując jej przekształcenie

w dynamiczny związek ogólnoludzki wcielający w życie uniwersaliscz-

ną ekę. Lewicowy solidaryzm wyzierający z tej utopii sprawił, że Krause

(i Lessing też) został wykluczony z loży, a przeciwnicy masonerii zyskali

mocny argument do odsądzania jej od czci i wiary.

Zamiast zakończenia przytoczę jeszcze jeden cytat z Fichtego: „Jedynym

celem ludzkiego bytu na ziemi jest nie niebo i nie piekło, lko człowie-

czeńso, które nosimy w sobie, i jego możliwie najpełniejsze wykształ-

cenie”.

S:. Maria Materska

WP 62/Wiosna 2015

Bibliograa

J. G. Fichte, Filozoa Wolnomularza. tłum. J. Drewnowski, Instut Wydawniczy „Książka i Prasa”,

Warszawa 2004.

A. Grzegorczyk, Życie jako wyzwanie – wprowadzenie w lozoę racjonalistyczną. Wydawnico

IFiS PAN, Warszawa 1995.

A. Nowicki Filozoa masonerii u progu siódmego tysiąclecia. Wydawnico „Gdynika”, Gdynia

1997.

Wolter, Traktat o tolerancji, przeł. Adolf Sowiński, Zbigniew Ryłko, Pańsowy Instut Wydawni-

czy, Warszawa 1998.

E t y k a n i e z a l e ż n a a w o l no m u la r s two

109

„Źle, jeśli wraz z wiarą załamuje się eka”.

Prof. Tadeusz Kotarbiński

Eka niezależna

a wolnomularso

Ponad sześćdziesiąt lat temu, w dwudziesm pierwszym numerze

pisma „Kronika” prof. Tadeusz Kotarbiński opublikował arkuł za-

tułowany Zagadnienia etyki niezależnej, tekst, który dał w naszym

kraju początek nowemu spojrzeniu na ekę, wprowadzając pojęcie eki

niezależnej, zarówno od religii, jak i od „lozocznego światopoglądu”1.

Pojawiło się w nim ważne dla Kotarbińskiego pojęcie „opiekuna spolegli-

wego”. Nie przyjęło się ono nieste ani w nauce, ani w życiu powszednim.

Może także dlatego o ece niezależnej profesora wspomina się w Polsce

nazbyt mało. Moim zdaniem czas przywrócić jej ważne miejsce. Czas tak-

że, by w lożach wolnomularskich pamiętano profesora Kotarbińskiego.

Tym to ważniejsze w naszych czasach, kiedy eka chrześcijańska zawład-

nęła polskim życiem na dobre. A wszak jest dla niej alternawa.

Przypomnę dla porządku, kim był profesor Tadeusz Kotarbiński. Urodził

się 31 marca 1886 roku w Warszawie, zmarł 3 października 1981 roku

w Aninie w wieku 95 lat. To polski lozof, logik i ek, przedstawiciel szkoły

lwowsko-warszawskiej, nauczyciel i pedagog, pierwszy rektor Uniwersyte-

tu Łódzkiego w latach powojennych, przewodniczący Towarzysa Kultu-

ry Moralnej od 1946 roku, przewodniczący Polskiego Towarzysa Filozo-

cznego przez prawie pół wieku! (1927–1975), członek Polskiej Akademii

Umiejętności (1946–1951). Jego bibliograa liczy kilka sięcy pozycji. Jed-

nak sam Kotarbiński uważał Elementy teorii poznania, logiki formalnej i me-

todologii nauk za główne obok Traktatu o dobrej robocie dzieło swego życia.

Książka została napisana jako podręcznik dla przedmiotu Główne zasady

nauk lozocznych i służyła wielu pokoleniom studentów.

110

E t y k a n i e z a l e ż n a a w o l no m u la r s two

Na początku zacytuję profesora: „Mowa będzie o ece niezależnej. Od

czego niezależnej? Od religii. Albowiem dominuje u nas eka religij-

nie ugruntowana. Uzasadnia ona własne hasła naczelne, odwołując się

do Boga, do życia przyszłego, do pośmiertnego wymiaru nagród i kar za

czyny dobre i złe. Jest jednak spora ilość ludzi niewierzących ani w ist-

nienie Opatrzności, ani w życie przyszłe. Ci więc potrzebują eki, która

by się obywała bez takich uzasadnień. A przyda się ona także i osobom

wierzącym w przypadku zachwiania się lub zgoła utra wiary religijnej,

co zdarza się często. Źle, jeżeli wraz z wiarą załamuje się eka”.

A czym jest sama eka?

Według Kotarbińskiego eka to teoria kierowania życiem duchowym czło-

wieka. Pyta, jak trzeba żyć, by być porządnym człowiekiem. A porządnym

człowiekiem, jego zdaniem, jest ten i lko ten, kto nie zasługuje na pogardę,

zacnym – ten i lko ten, kto zasługuje na szacunek. Najważniejsze jest jed-

nak to, by uwyraźnić głos naszego własnego sumienia; zastanowić się, czego

się ono domaga, przez przyjrzenie się w myśli naszym własnym ocenom.

Profesor Kotarbiński po kolei przygląda się przypadkom, w którym doko-

nujemy moralnych ocen:

„Po pierwsze – czcimy bohaterów, którzy z wielkim wysiłkiem znoszą ból

zyczny i inne cierpienia, a nie załamują się w obstawaniu przy swoim, po-

tępiamy zaś ch, co ze strachu robią wszystko, czego się domaga grożący.

Po drugie – szacunek zyskuje człowiek oarny, dobry dla innych, a wstręt

moralny budzi sobek, egoista, złośliwiec.

Po trzecie, i może nade wszystko: ceni się prawość, a potępia niepra-

wość. Prawość – jako postępowanie sprawiedliwe, jako wypowiadanie

się prawdomówne, jako dotrzymywanie danego słowa, gdy przeciwnie,

oburzenie wzbudza wyrządzanie niesprawiedliwości, kłamliwość, niedo-

trzymywanie danego słowa.

Po czwarte – gardzimy pijakami, nałogowcami2, ludźmi bez woli, a w wy-

sokiej mamy cenie ludzi opanowanych.

E t y k a n i e z a l e ż n a a w o l no m u la r s two

111

Po piąte – podobają nam się moralne sublimacje mowów, py o upodo-

baniach szlachetnych, w przeciwieńsie do ch, co się kierują mowacją

prymiwną, elementarną. Mówi się wtedy o uleganiu niskim insnktom”.

Tworzy też następujące pary:

1. męso – tchórzoso,

2. dobre serce – zły człowiek,

3. prawość – nierzetelność,

4. panowanie nad sobą – brak woli,

5. szlachetność – niskie pobudki.

…i pyta, co jest istotą oceny ecznej i rdzeniem moralnej wartości postę-

powania człowieka.

Po pierwsze, niezależność od religii: „Nie potrzeba odwoływać się

do Opatrzności ani do nieśmiertelności, by uznać za słuszne, jeśli się

chwali męso, dobroć serca, prawość, godność własną, szlachetność

mowacji. Każda z ch ocen jest wyrazem uczuciowości istot dzielnych,

uczciwych, istot z górnym polotem. Kto tak czuje, ten nie odczuwa po-

trzeby zaświatowych uzasadnień, by porwać się do obrony słabszego, by

zwrócić pożyczone pieniądze, by nie pozwolić sobie na zdradę wierności

małżeńskiej. Czuje on i rozumie, że tak jest dobrze i słusznie, niezależnie

od tego, czy istnieje Ktoś Najlepszy i Wszechpotężny, i niezależnie od

tego, jak się to opłaca wobec perspekwy życia przyszłego i pozgonnego

wymiaru sprawiedliwości”.

Po drugie, niezależność od lozocznego światopoglądu... „Jak

się układa w głowach myślicieli obraz stosunku psychiki do materii

w strukturze wszechświata, czy materia myśli, czy duch od niej odrębny,

czy przedmiotami wiedzy ludzkiej są by absolutnie obiekwne, czy też

wiedza ma do czynienia lko z obiektami w postaci materiału zewnętrz-

nego, ukształtowanego przez formy umysłu ludzkiego, czy wszechświat

jest skończony, czy nieskończony w czasie i przestrzeni itp. – co to ma do

112

E t y k a n i e z a l e ż n a a w o l no m u la r s two

rzeczy w przypadku zagadnień ecznych trzeźwo postawionych?... Czy

tak, czy owak rzeczy się mają w ogólnej strukturze bytu, jasne jest, że

znęcanie się jest gałgańsem, że stchórzyć – to rzecz podła. Skonstatuj-

my więc śmiało, że eka rzetelna – to eka niezależna od lozoi”.

Eka, zdaniem Kotarbińskiego, w równej mierze jak lecznico lub ad-

ministracja nie potrzebuje światopoglądowych uzasadnień. Jej wskazania

pozostają niezmienne, wszystko jedno, czy ktoś rozsądny jest materiali-

stą, czy idealistą, czy też spirytualistą w dziedzinie ogólnej teorii bytu.

Potrzeba tu jedynie, podkreśla, obrony przed fantazmatami w uzasad-

nieniach... Trzeba się opędzać od przesądu, skądkolwiek by on pochodził,

a więc i od fantaski pochodzenia lozocznego, światopoglądowego.

Na zakończenie swych rozważań Kotarbiński zastanawia się, co właści-

wie podoba nam się ecznie w postawie i działaniach ludzi odważnych,

dobrych, prawych i sublimowanych? Czy nie za to szanujemy takich, że

można liczyć na nich w każdych okolicznościach? Godny szacunku jest

dla prof. Kotarbińskiego opiekun spolegliwy. Spolegliwy to taki, na

którego można liczyć, na którym można polegać.

Nasz głos sumienia żąda, by postępowano wedle ch mowów, które

charakteryzują strukturę emocjonalną spolegliwego opiekuna... Eka

jest niezależna jeszcze i w m sensie, że własnego głosu sumienia nie

podobna zastąpić głosem cudzym. W istocie rzeczy każdy z nas, niezależ-

nie od kogokolwiek innego, odwołuje się przede wszystkim do własnego

sumienia, ono jest dla każdego z nas sędzią nad sędziami. Ono wydaje

w każdej sprawie moralnej sąd surowy, bezwzględny, ostateczny.

Sformułowanie prof. Kotarbińskiego „opiekun spolegliwy” nigdy się na dobre

nie przyjęło. W potocznym rozumieniu termin „spolegliwy” często używa się

na określenie osoby „uległej”, „potulnej”, pochodzi od „ulegać” a nie od „po-

legać”. Oczywiście, nic to nie ma wspólnego z m, jak to rozumiał profesor.

Gdyby pisać dziś zgodnie z jego intencjami, użylibyśmy raczej określeń: czło-

wiek odpowiedzialny, obowiązkowy, czyli właśnie taki, na którego zawsze

można liczyć w potrzebie, na którym można zawsze polegać.

E t y k a n i e z a l e ż n a a w o l no m u la r s two

113

Na naszym wolnomularskim gruncie nie bardzo pasuje też użycie słowa

„opiekun”. U nas każdy jest odrębną jednostką „wolną i dobrych obycza-

jów”. Nikt się nikim nie opiekuje w sensie potocznym, choć przecież nie

do końca… Wszak Czcigodna Mistrzyni opiekuje się całą lożą. Pierwsza

Dozorująca – czeladniczkami, Druga Dozorująca – uczennicami, siostra

Skarbniczka – naszymi pieniędzmi, a Jałmużniczka – wszystkimi człon-

kiniami loży, które niedomagają w ten czy inny sposób.

Ideał Tadeusza Kotarbińskiego jawi się w pełnym blasku zwłaszcza

w wyższych stopniach Rytu Szkockiego Dawnego i Uznanego, gdzie po-

stulat obowiązku zajmuje ważne miejsce wśród powinności wolnomular-

skich. Mówimy w naszym bracie, że mason – to człowiek wolny i do-

brych obyczajów. Ja – za Kotarbińskim – dodałabym jeszcze: człowiek

odpowiedzialny – czyli „spolegliwy”.

Nie zbudujemy, a następnie nie utrzymamy loży bez sióstr i braci, na któ-

rych zawsze możemy polegać, czyli „spolegliwych”, jakby napisał Kotar-

biński. „Pogardę ściąga na siebie postawa lub działanie świadczące o m,

że człowiek nie ma kwalikacji na spolegliwego opiekuna, lecz przeciw-

nie, nie można na niego liczyć, nie można mu sprawy powierzyć, bo stchó-

rzy, bo zdradzi, bo zaniedba, bo zlekceważy, bo mu nie starczy chęci, woli,

serca, albo nawet odezwą się w nim i zwyciężą wrogie intencje względem

dóbr znajdujących się pod jego opieką” – pisał profesor.

Bądźmy spolegliwe, siostry.

S:. Mirosława Dołęgowska-Wysocka

Arkuł opar na wątkach deski wygłoszonej w loży LUX ORIENTIS 8 września 2018 roku.

WP 76/Jesień 2018

1 Cyta pochodzą z tego właśnie arkułu zamieszczonego w: T. Kotarbiński, Studia z zakresu

lozoi, etyki i nauk społecznych, Ossolineum, Wrocław 1970.

2 Kotarbiński wyznaje anachroniczny i nienaukowy dziś pogląd, że nałóg to sprawa słabej woli

człowieka, a nie choroba.

114

Woln o m u l a r s t wo m i ę d z y n a u k ą , r e l i g i ą a s z t u k ą

Wolnomularso

między nauką, religią

a sztuką

Wymienionymi dziedzinami kultury zajmę się głównie od stro-

ny podobieńs. Analiza różnic wymagałaby osobnego opra-

cowania, zdecydowanie obszerniejszego niż ta deska. Ideolo-

gię masonerii potraktuję jako jedną z możliwych strategii osiągnięcia, za

pośrednicem udziału w kulturze, kilku uniwersalnych celów ludzkiego

życia, nadających mu głęboki sens.

Człowiek szybko się uczy, że poznawanie świata na własną rękę jest nie-

bezpieczne jak błądzenie w dżungli tajemnic w niepożądanym towarzy-

sie nieustającego bólu i strachu. W takich okolicznościach piętrzą się

przed nim pytania, na które trudno odpowiedzieć bez odwołania się do

przekazu kulturowego. Kultura zawiera obietnicę osiągnięcia jedności

posiadanego obrazu świata, potrzebnej do życia jak woda lub tlen. Dla

masonerii tą obietnicą jest wtajemniczenie w arkana tradycji wolnomu-

larskiej, dla religii dostąpienie objawienia, dla nauki zebranie dowodów

poierdzających jej hipotezy, dla sztuki przykuwająca uwagę, esteczna

obecność w kompozycji barw, kształtów lub dźwięków.

We wszystkich ch dziedzinach dochodzenie do poznania dobrze po-

rządkującego świat odbywa się drogą stopniowego odkrywania tajemnic.

Wolnomularze ciągle poszukują zagubionego dziedzica Mistrza Hira-

ma. Czynią to, otrzymując coraz więcej Światła przez dostępowanie co-

raz wyższych stopni wtajemniczenia.

Religie za pośrednicem swych proroków oferują dostęp do tajemnic

boskich i naturalnych, których umysł ludzki nie potra ani ogarnąć, ani

Woln o m u l a r s t wo m i ę d z y n a u k ą , r e l i g i ą a s z t u k ą

115

doświadczyć. Nazywane naukami w potocznym sensie, święte tajemnice

udostępniane są wyznawcom stopniowo, przeważnie w przełomowych

momentach ich życia, kiedy to sami zaczynają poszukiwać odpowiedzi

na pewne egzystencjalne pytania i są na tę wiedzę najbardziej oarci.

Religia podpowiada przede wszystkim, jak żyć. Daje sobie też prawo do

wyznaczania wyznawcom granic poznania świata. Drzewo wiadomości

dobrego i złego jest tego najlepszym przykładem. Spożycie jego owoców

ma dla Adama i Ewy oraz całego ich potomsa tragiczne konsekwencje.

Nauka sensu stricto, która służy ograniczaniu fałszywej wiedzy o rzeczy-

wistości, permanentnie i całkowicie świadomie operuje prawdami m-

czasowymi, obowiązującymi dopó, dopóki nie zostaną obalone.

Sztuka zaś nie musi się tłumaczyć z prawdomówności, ale za to podlega

ocenianiu ze strony użytkowników i wyszkolonych przez nich ekspertów.

Oni to, według poziomu swojego dobrostanu w obcowaniu z jej wyora-

mi, wyznaczają bezlitośnie czas oddziaływania dzieł sztuki na określony

krąg odbiorców. Tylko nieliczni órcy sztuki są „nieśmiertelni”.

Metoda dochodzenia do prawdy może być intensywna lub ekstensywna.

Wolnomularso skłania się ku tej drugiej, z której korzysta np. istniejąca

od przynajmniej czterech sięcy lat tradycyjna chińska medycyna groma-

dząca opisy niezliczonych przypadków różnych schorzeń i dobierająca do

ich leczenia coraz doskonalsze środki. Niektóre z nich zadziwiają prostotą

i skutecznością. Postęp wolnomularza na drodze dochodzenia do prawdy

odbywa się poprzez stopniowe odkrywanie własnego wnętrza, czyli coraz

bardziej zaawansowanej medytacji lub jak kto woli, introspekcji. Towarzy-

szy mu równoczesne poszerzanie i pogłębianie wiedzy na temat symboli,

polegającej na docieraniu do ich coraz głębszego znaczenia, czyli niewi-

docznej na zewnętrz struktury rzeczywistości. Doskonalenie symboliza-

cji odbywa się w cyklach przypominających wędrówkę po spirali, której

elemen powtarzają się na przeciwległych skrętach ogarniających coraz

większy obszar. Mimo że poszczególne zwoje, oddalając się stopniowo od

środka, wydają się istnieć osobno (można je np. policzyć), pozostają ze sobą

w ścisłym związku. Bardzo ważną rolę scalającą odgrywa przy m intuicja,

której źródłem jest cała niezróżnicowana masa indywidualnego doświad-

czenia człowieka zapisana w pamięci wraz z kontekstem jego nabywania.

116

Woln o m u l a r s t wo m i ę d z y n a u k ą , r e l i g i ą a s z t u k ą

Religia nie wyznacza żadnego szlaku dochodzenia do prawd wiary poza

przysłowiową modlią i pracą. Nie mówię tu o oczywiście o duchownych

różnych kościołów, których edukowanie w odrębnych szkołach i uczel-

niach nie ma wiele wspólnego z wiarą, ponieważ często są to ludzie głę-

boko niewierzący, którzy wybierają sobie zawód „sług Bożych”, a raczej

dobrze opłacanych pracowników administracji kościelnej, o czym świad-

czy ich tryb życia, niemający nic wspólnego z głoszonymi wartościami

i przekonaniami na temat porządku natury. W przypadku szeregowych

wyznawców docieranie do prawd wiary przedstawianych często w posta-

ci dogmatów polega na kolejnych iluminacjach lub wglądach przybliżają-

cych człowieka do bósa i pozwalających uzyskać boską przychylność.

Dowodzenie prawdy schodzi przy m na drugi plan. Religia chętnie po-

sługuje się symbolami, które jako totemy same często są przedmiotem

czci. Za pomocą metafor i alegorii wieloznacznych oraz niejasnych ze

swej natury, narzucając ich interpretację, usilnie dąży do wyorzenia

w swych wyznawcach bojaźni bożej.

Nauka, zwłaszcza empiryczna, poszukuje prawdy metodą intensywną,

posługując się regułami logicznego wnioskowania, w ramach metodologii

specjalnie dobranej do badania poszczególnych dziedzin rzeczywistości.

Posługuje się przy m wiedzą zgromadzoną przez poprzedników, bar-

dzo rozbudowaną symbolizacją i swoism językiem, który pracowicie

rozwija i modykuje, starając się, aby w najwyższym możliwym stopniu

był on przezroczys dla wyrażanych znaczeń. Język naukowy z czasem

się autonomizuje i według prawa Worﬀa zaczyna myśleć za badaczy,

wyznaczając pole badań i operacje, jakie są możliwe do wykonania. Od

czasów Locke’a królem metod naukowych jest eksperyment, który po-

zwala stawiać przyrodzie pytania, na które ma ona lko dwie możliwe

odpowiedzi: tak lub nie. W chwili podjęcia badań nie wiadomo, która

z nich wyniknie z zastosowanej procedury badawczej. Pod m wzglę-

dem procedura jest trochę jak podróż bez kompasu, ale ponieważ wa-

runki badania są dobrze kontrolowane, wiara w niezawodność wybranej

metody każe uznać uzyskaną odpowiedź za prawdę. Bez znaczenia jest,

że badane fak są powołanymi sztucznie do życia próbkami rzeczywi-

sch zjawisk i procesów przeniesionych do laboratorium. Wyniki badań

testowane są następnie stascznie, a potem na jakiś czas włączane do

sytemu naukowego, który szczyci się obiekwizmem i niezależnością od

wszelkich społecznych nacisków. Postęp w kumulacji wiedzy tą drogą,

Woln o m u l a r s t wo m i ę d z y n a u k ą , r e l i g i ą a s z t u k ą

117

połączony z rozwojem wdrożeń, (zwłaszcza militarnych), nie pozwala

na systemaczne, ewolucyjne rozwijanie myśli naukowej przez samych

naukowców. Odbywa się to skokowo przez różne rewolucje, zmierzające

z zawrotną szybkością w kierunku, którego od pewnego czasu żadni fu-

turolodzy nie potraą przewidzieć.

Sztuka podąża w m szaleńsie za nauką, wymyślając coraz bardziej

wyranowane środki wyrazu. Dekomponuje rzeczywistość i, składając

ją na nowo, stara się z niej wydobyć kwintesencję zmian. Eksperymen

arsczne bazujące na intuicji nie podlegają żadnym racjonalnym ogra-

niczeniom. Filtrowane są przez osobowość ars i wyrażone w indy-

widualnej symbolice, której odczytanie wymaga, jak to ma miejsce np.

w muzyce współczesnej, sporego doświadczenia, pozwalającego na

zgrubne chociaż określenie struktury kompozycji i umiejscowienie jej

wśród innych struktur muzycznych danego gatunku. Arści podobnie

jak naukowcy bardzo wierzą w rzetelność swojego warsztatu.

Powszechnym celem zdobywania wiedzy jest dojście do mistrzosa.

Kwalikacje na mistrza zdobywane są w wolnomularsie, poczynając

od 3. stopnia na trzydziestu poziomach. W rytuale oarcia Światło po-

chodzące od Czcigodnego Mistrza lub Czcigodnej Mistrzyni roznoszone

jest ze Wschodu na Zachód zarówno w postaci żywego ognia, jak i sym-

bolicznie – poprzez kierowanie wymianą poglądów. Czcigodny lub Czci-

godna jest pierwszym z Trzech Wielkich Świateł i to od niego lub od niej

mason lub masonka otrzymuje w dosłownym sensie objaśnienia wszel-

kich czynności wykonywanych podczas ceremonii, symboli towarzyszą-

cych pracy loży w określonych stopniach, powinności wolnomularskich,

a także komentarze do własnych i cudzych wypowiedzi. To on lub ona

kieruje przepływem informacji, rozpoczynając i zamykając wymianę po-

glądów. Osiągnięcie mistrzosa w trzecim stopniu jest wystarczającym

warunkiem sprawowania wszystkich funkcji ocerskich w strukturach

lożowych oraz międzylożowych i międzyobediencyjnych. Struktura wol-

nomularsa jest bardzo złożona, ale wszelkie funkcje są obieralne i pod-

legają regulaminowej rotacji. Ponieważ system ma charakter inicjacyjny,

awans na wyższy stopień pociąga za sobą zobowiązanie do zachowania

w tajemnicy symboli i rytuałów wobec braci i sióstr pozostających na niż-

szych stopniach.

118

Woln o m u l a r s t wo m i ę d z y n a u k ą , r e l i g i ą a s z t u k ą

Nauka także posługuje się wysoką drabiną stopni uniwersyteckich nada-

wanych od bez mała siąca lat, przy czym brak odpowiedniego stopnia

nie uniemożliwia człowiekowi dostępu do jakiejkolwiek wiedzy. Może być

ona merytorycznie niedostępna dla mniej zaawansowanego adepta danej

nauki. Stopnie naukowe uzyskiwane są raz na całe życie, przy czym stop-

nie wyższe zastępują niższe. Jak w każdej hierarchii społecznej, przejścia

te obudowane są rytuałami, które mają wyrażać coraz większy szacunek

dla wiedzy i umiejętności osób dostępujących naukowego awansu.

Mistrzoso w sztuce oznacza tradycyjnie powołanie do życia tzw.

szkoły, czyli kręgu arstów uczących się od siebie nawzajem sekretów

warsztatu rmowanego nazwiskiem najbardziej płodnego i oryginalnego

órcy, czyli mistrza sztuki. Każdy chciałby nim być, ale niektórzy muszą

pozostać na pozycji „jednego z …”, „naśladowcy” lub wręcz „kopis”.

Zdobywając wiedzę, ludzie pragnęliby, aby była ona zdolna do kreowania

wartości pozwalających pokonać sprzeczności ludzkiej egzystencji.

Wolnomularso jako ponadnarodowy ruch eczny realizujący hasła to-

lerancji, równości, wolności i bratersa perfekcyjnie likwiduje podziały

między ludźmi, ale jako wspólnota działająca w sposób dyskretny czyni

to w pierwszym rzędzie na swój użytek. Co ciekawe, podczas obu wojen

światowych wolnomularze zawieszani byli w swych funkcjach i zwalniani

z niektórych zobowiązań, aby uniknąć bratobójczych walk.

Wszystkie święte księgi religii światowych traktują o miłości i pojednaniu

wszystkich ludzi. Ponieważ jednak wiara w wybrane bóso wyklucza

kult innych bós, mimo powszechnego głoszenia miłości, historia pełna

jest wojen religijnych należących do najbardziej krwawych. Często pro-

wadzone one były, i są nadal, w imię drobnych różnic doktrynalnych lub

liturgicznych. Np. między irlandzkimi katolikami a protestantami wyzna-

jącymi to samo w gruncie rzeczy chrześcijańso czy szyitami i sunnita-

mi wyznającymi islam. Ci ostatni niezależnie od tego, do jakiego odłamu

należą, pocieszają się rajem obiecanym bojownikom poległym podczas

świętej wojny.

Nauka nie kreuje żadnych wartości poza Prawdą, którą jednak goto-

wa jest po macoszemu odrzucić, albo przenieść do archiwum w chwili

Woln o m u l a r s t wo m i ę d z y n a u k ą , r e l i g i ą a s z t u k ą

119

znalezienia lepszego rozwiązania. Eka badań naukowych budzi wiele

wątpliwości. Jako pracownik naukowo-badawczy z pięćdziesięcioletnim

stażem mówiłam już o m wielokrotnie na m forum i nie chciałabym

się powtarzać.

Sztukę uważa się za powołaną do orzenia Piękna. Jednak nikt nie wie,

co to takiego jest, a nawet czy do sorzenia tego czegoś potrzebna jest

tzw. zdrowa czy całkowicie nieskrępowana wyobraźnia. Odbiorca sztuki

ma jednak prawo do swobodnego wyboru i odrzucenia tego, co w ar-

scznych poszukiwaniach jest dla niego estecznym bełkotem. Walcząc

o popularność, arsta nigdy nie jest pewien, czy spotka go zachwyt, czy

potępienie. Stara się więc przygotować odbiorcę na zderzenie ze swoją in-

dywidualną sztuką poprzez lekcje wychowania arscznego prowadzone

od dziecińsa w przedszkolach i szkołach. Taka pedagogizacja ma spełnić

funkcję buforu między arstą a odbiorcą, który może się w ten sposób do-

wiedzieć z wyprzedzeniem, co jest piękne, a co nie.

Powyższy przegląd tego, co znajduje się w obszarze wolnomularsa,

pokazuje, że wnosi ono do kultury całkiem niemało, sensownie odpo-

wiadając na ludzkie potrzeby poznawcze oraz egzystencjalne. Ma przy

m niezależne i w wielu sprawach bardziej wielostronne podejście do

ch zagadnień niż religia, nauka i sztuka, na których pograniczu zajmuje

słusznie należne mu miejsce.

S:. Maria Materska

Deska wygłoszona podczas prac Sz:. L:. Gaja Aeterna w marcu 2013 roku.

WP 55/Lato 2013

120

La robe et le tablier

Je dédie ce texte à notre chère Sœur Małgorzata

Misiuna, une des pionnières de la franc-maçonnerie

féminine polonaise, ancienne Vénérable des loges

Prometea et Gaja Aeterna, qui nous a quitté, après

une longue et grave maladie, le 17 octobre 2020,

quelques jours avant le 25e anniversaire du début

de son voyage maçonnique. Małgosiu, nous ne

t’oublierons jamais!

La robe et le tablier

La franc-maçonnerie

féminine polonaise 1993–2021

Les premières franc-maçonnes polonaises, n’appartenant qu’à la franc-

-maçonnerie féminine, sont apparues au bord de la Vistule en 1993. La

tradition des loges d’adoption existants au XVIIIe siècle, malgré son im-

portance, avait sombré dans l’oubli. La première loge d’adoption a été

créée à Varsovie en 1767, sous tutelle de la loge masculine Cnotliwy Sar-

mata (en francais: Sarmate vertueux). Ce n’était qu’une vingtaine d’an-

nées après la création de la première loge française d’adoption à Borde-

aux. Parmi ses adeptes il y avait des aristocrates polonaises célèbres, mais

aussi des femmes d’importants banquiers. Le Tiers état, la bourgeoisie,

n’a jamais atteint en Pologne une telle importance que dans les pays de

l’Ouest, ainsi donc la franc-maçonnerie polonaise diﬀérait toujours de

celle qui s’est développée en France. Les loges étaient moins nombreuses,

moins fortes, et au cours des années, regroupant plutôt des représentants

d’intelligentsia. C’était aussi la discontinuité de la franc-maçonnerie po-

lonaise, due à la perte de l’indépendance du pays en 1795, qui l’a aﬀaiblie.

Elle n’a été retrouvée qu’après la Grande Guerre en 1918, ce qu’a scellé le

Traité de Versailles.

La robe et le tablier

121

Dans l’entre-deux-guerres (1918-1939) quelques dizaines de Polonaises

appartenaient aux loges mixtes – Le Droit Humain – dont une grande

personnalité de cette époque, Wanda Dynowska. Après la Seconde Gu-

erre mondiale, dans des pays du bloc de l’Est la franc-maçonnerie a été

formellement interdite. En Pologne il existait une loge clandestine Ko-

pernik (la base de l’actuelle Grande Loge Nationale de Pologne), mais les

femmes étaient exclues. L’arrêté de la Constitution d’Anderson stipulant

que les femmes ne doivent pas appartenir à la franc-maçonnerie y est

maintenu jusqu’à aujourd’hui.

En 1989, année décisive, la démocratie en Pologne a commencé à se re-

dresser. Des émissaires de diverses obédiences maçonniques sont venus

au bord la Vistule. Une Sœur Polonaise qui vivait en France depuis les

années 1960, Ewa, considérait la création de la première loge féminine

dans son pays d’origine comme sa mission. Elle en a parlé, après de très

nombreuses années, dans sa planche écrite en 2010 pour le 10e anniver-

saire de Prometea, la première loge féminine polonaise:

«J’ai appris qu’à la GLFF il y a une loge spécique dont la tâche est d’initier

les femmes dans des pays où la franc-maçonnerie féminine n’existe pas.

J’ai rejoint la Rose des Vents. Métaphoriquement, c’est là que j’ai appris le

métier. J’avais le projet, les outils en mains, mais il n’y avait pas de matière.

Jusqu’au jour où l’un des frères français m’a appelée pour annoncer que dans

le bâtiment du Grand Orient de France, rue Cadet à Paris, il y aurait une

cérémonie à laquelle assisteraient quelques frères de la Pologne. Finalement,

j’ai réussi à établir le premier contact avec les francs-maçons de Varsovie,

puis ils m’ont présenté la première candidate, notre sœur Mirka. Les sœurs

expérimentées de la Rose des Vents ne se mettent jamais à construire dans

un pays sans vérier d’abord le terrain. L’une d’elles est allée à Varsovie et y

a rencontré la candidate que j’avais proposée. À la suite de cette rencotre, le

feu vert a été allumé, la Rose des Vents a accepté d’ouvrir un chantier en Po-

logne. Après trois ans de recherches et de préparations, des actions concrètes

ont commencé. Nous avons commencé à chercher d’autres sœurs d’origine

polonaise, membres de la GLFF. Avec notre Sœur Magda N., la professeure

de la Sorbonne, nous nous sommes attaquées à la traduction des rituels. En

septembre 1993, Mirka et Agnieszka sont venues à Paris et ont été initiées à

la Rose des Vents. Jusqu’à aujourd’hui je ressens l’émotion de ce moment-là.

La cérémonie était bilingue. C’étaient les sœurs d’origine polonaise qui ont

122

La robe et le tablier

assurées des fonctions essentielles, pour fonder ensuite la loge Prometea dont

certaines restent toujours membres : Magda, Freda, Halina, plus tard Ewa de

Strasbourg, Elizabeth de Lille et une alors toute nouvelle maîtresse – Małgo-

rzata Sz.».

Voilà un souvenir de notre sœur Ewa. Quant à moi, étant l’une des deux

premières Polonaises initiées, je n’oublierai jamais ces jours-là. Ce sont

notamment deux images qui restent dans ma mémoire: des vieux murs

gris de l’ancien monastère et une rose, poussant dans une petite cour,

balançée par le vent, que je regardais avant la cérémonie. C’était mon

premier séjour à Paris, et suis tombée amoureuse de ses cafés (et des

fromages !), mais également – en tant que journaliste racée – j’ai fait qu-

elques interviews parues ensuite dans le premier numéro de «Wolnomu-

larz Polski», un magazine que nous avons créé avec mon mari, frère de la

loge Wolność Przywrócona (Grand Orient de Pologne), et que nous avons

publié ensemble jusqu’à sa mort en 2018.

Dans ce même premier numéro de « Wolnomularz Polski », paru en ja-

nvier 1994, nous avons annoncé l’initiation des premières Polonaises,

ainsi que des interviews avec notre sœur Ewa et la Vénérable Maîtresse

de La Rose des Vents sous le titre Róża Wiatrów, loża inna niż wszystkie

(La Rose des Vents, une loge diﬀérante des autres). J’ai posé à la Vénérable

une question suivante: qu’est que vous aimerait communiquer aux Polo-

naises? Et j’ai entendu: «Si vos compatriotes s’intéressent aux aﬀaires de

la franc-maçonnerie, elles devraient nous contacter. Nous les accueillerons

avec joie. Nous voulons également qu’elles puissent pratiquer nos idéaux: Li-

berté, Égalité et Fraternité».

Nous avons commencé à publier une BIBLIOTHÈQUE du «Wolnomu-

larz Polski», à l’usage des frères et sœurs. Dans l’un de ses premiers

volumes (mars 1996) intitulé SUKNIA ET FARTUSZEK, o masonerii

kobiecej w Polsce (ROBE ET TABLIER, sur la franc-maçonnerie féminine

en Pologne), j’ai posé la question : «Et les femmes? Nous existons! Notre

groupe ne compte actuellement que 5 membres, mais il est certain que dans

un an, nous serons deux ou trois fois plus nombreuses, et dans quelques

ans, une véritable loge de femmes verra le jour en Pologne. Nous voulons

être de plus en plus proches de nos sœurs, franc-maçonnes de France. En

même temps, quand notre Patrie, la Pologne, essaie de toutes ses forces de

La robe et le tablier

123

prendre part à l’Europe unie et démocratique, nous y sommes déjà. Tout

simplement...».

L’année 1998 a été importante pour deux raisons: La Rose des Vents

célébrait son 20e anniversaire, et en Pologne notre position était déjà

si forte – nous étions une douzaine – qu’un Triangle a été créé for-

mellement à Varsovie. Le 1er février 1998, nous avons envoyé à Paris

un message dans lequel nous avons exprimé notre joie de voir que,

grâce à l’aide de nos sœurs, la création de la première loge féminine

polonaise devient envisageable. Pourtant, il nous a fallu encore deux

ans pour allumer à Varsovie les feux de Prometea, la première loge

féminine indépendante dansl’histoire de la Pologne. Cela s’est pro-

duit le 4 novembre 2000, et c’était notre sœur Ewa qui est devenue sa

Vénérable Maîtresse.

Le nom de PROMETEA a été proposé par Kamila, la suivante Vénéra-

ble Maîtresse. La forme trangulaire de notre médaille, c’était aussi son

idée. «Le nom de la loge PROMETEA fait directement référence au my-

the prométhéen. En tant que francs-maçonnes, nous voulons contribuer à

l’amélioration du monde, diﬀuser les idées de Liberté, Egalité et Fraternité.

Nous croyons en nos idées, nous ne devons pas nous décourager par les diﬃ-

cultés et les obstacles. Nous voulons être persistantes et patientes; audacieuse

et prévoyantes [Prométhée en grec signie précisément prévoyance (M.D-W.)].

Cependant, ce mot signie beaucoup plus. C’est ne qu’une petite fraction de

la franc-maçonnerie libérale qui reconnaît le droit des femmes à être maçon-

nes. Pour la plupart des obédiences maçonniques du monde, nous sommes

«la franc-maçonnerie irrégulière», donc, implicitement, la pire. PROMETEA

va porter de la lumière aussi à nos frères. Parce que ces trois idées – Liberté,

Égalité, Fraternité – sont universelles et humaines, elles appartiennent à tout

le monde, et non pas uniquement aux hommes».

10 ans après, en novembre 2010, 15 sœurs de Prometea ont fondé la

deuxième loge féminine polonaise – GAJA AETERNA. Sa première

vénérable maîtresse, Małgorzata Misiuna, dans sa planche intitulée

«Gaia est une femme» de 2018 a souligné: «Évidemment, nous vivons à

l’époque où la position de la femme et de la Terre est redénie dans la vie

de la planète. C’est une redénition nécessaire pour abandonner la stratégie

traditionnellement masculine, «violente», de lutte pour la survie, le pouvoir et

124

La robe et le tablier

la domination, dont les eﬀets sont destructeurs pour la vie en général. Pour

que de la vie puisse continuer, il faut construire, ce qui est attribué à l’énergie

féminine, basée sur la coopération et le respect de soi et de la vie en général.

Cela, ce sont aussi des valeurs maçonniques. C’est pourquoi nous, les Sœurs

de la loge Gaia Aeterna, ayant adopté ce nom consciemment, nous avons

une obligation particulière de prendre soin de Gaia – la Terre, Mère de toute

la nature, ainsi que de notre propre pouvoir féminin intérieur, qui tire son

origine de la Nature. Ce qui nous aide sur ce chemin, c’est le sentiment d’un

lien spirituel avec la Terre Mère et la conscience de pouvoir apprendre ainsià

vivre et à agir d’unemanière qui n’est pas destructrice, mais, au contraire,

cohérente avec le rythme universel de la vie – de la mort – de la renaissance.»

Au cours des années, quelques dizaines de femmes polonaises sont

passées par les deux loges – Prometea et Gaja. Une cinquantaine d’entre

nous, dont quelques sœurs de France, sont restées. Nous nous sommes

mises au travail pour pouvoir créer une troisième loge féminine polonaise

à Lublin, une ville située à l’Ouest de la Pologne, ayant de grandes tra-

ditions maçonniques. Nous avons déjà initié trois premières femmes y ha-

bitant. Nous travaillons en étroite collaboration avec les loges du Grand

Orient de Pologne, qui est une obéissance mixte depuis 2008. Nous par-

ticipons aussi aux tenues des loges du Droit Humain Pologne. Nos tenues,

en particulier les cérémonies spéciales de Saint Jean d’hiver et Saint Jean

d’été, ont connu un grand succès et sont célébrées en présence de plusie-

urs Sœurs et Frères de la franc-maçonnerie libérale polonaise. Nous

avons participé à de nombreux colloques pendant lesquels nous avons

présenté le rôle de la franc-maçonnerie féminine, certaines de nous sont

cofondatrices de l’Institut d’Art Royal en Pologne.

Nous attendions avec impatience l’année 2020... Nous avons voulu

célébrer, au mois de novembre, le 20e anniversaire de la franc-maçonne-

rie féminine en Pologne. Combien de plans avions-nous, quelles person-

nalités devaient ajouter de la splendeurà nos célébrations... Et soudain,

au printemps, au momet où la pandémie a été annoncée, toute l’époque

a littéralement changé en quelques jours, et avec elle – l’optique de ce qui

est important et de ce qui ne l’est pas.

Depuis plusieurs mois, je préparais un livre électronique de jubilé, inti-

tulé ROBE ET TABLIER. L’histoire de la franc-maçonnerie féminine

La robe et le tablier

125

en Pologne depuis XVIIIeau XXIe siècle. Il devait contenir les planches

montrant un large éventail d’intérêts des sœurs de Gaja Aeterna et de

Prometea. Il y avait des considérations symboliques et philosophiques,

éthiques et écologiques. Il y avait des réexions historiques concernant

le chemin parcouru par les francs-maçonnes depuis l’époque où la par-

ticipation des femmes aux travaux des loges avait été interdite, ce qui

résultait d’une des dispositions de la Constitution d’Anderson, jusqu’à

nos jours. Il y avait des planches présentées lors des cérémonies de Saint

Jean, marquant les solstices d’été et d’hiver, ainsi que des planches oc-

casionnelles liées aux anniversaires particulièrement importants pour la

loge ou pour toute l’obédience, y compris le centenaire de l’obtention des

droits politiques par les femmes polonaises en 1918.

La célébration du 20e anniversaire, comme des millions d’autres entre-

prises dans le monde entier, a été annulée à cause de la pandémie. À par-

tir du printemps 2020, les mois suivants ont donné lieu à des réunions

virtuelles. Les sœurs de Prometea se rencontraient ainsi, Gaja Aeterna

a créé son Atelier virtuel. Nous sommes restées en contact, nous « ren-

dions visite » à nos sœurs et frères des loges amicales, la chaîne maçon-

nique n’a pas rompu, mais le vrai travail n’était pas possible.

Maintenant, quand j’écris cet article, rien n’est encore clair, bien qu’il y ait

une lueur d’espoir sous la forme du vaccin. Nos sœurs se posent des mil-

liers de questions : que transférerons-nous de l’époque de la pandémie à

notre vie normale maçonnique? Quand la normalité, ou bien la «nouvelle

normalité» reviendra-t-elle? Qu’est-ce qui s’avérera permanent et qu’est-

-ce qui se montrera trompeur? Comment les contacts maçonniques vont-

-ils changer dans le monde? Y aura-t-il des changements dans l’organisa-

tion rigide des obédiences maçonnique établies à l’époque complètement

diﬀérente et pré-virtuelles (les confédérations se développeront-elles à

la place des fédérations de loges)? Nous ne savons pas encore comment

répondre à toutes ces questions, parfois fondamentales. Cependant, quoi

qu’il arrive, nous devons transférer, dans nos têtes et dans nos cœurs,

les idéaux maçonniques, car ils doivent rester les mêmes dans cet avenir

inconnu et incertain.

Pour résumer : nous ne savons pas encore quand nous arriverons, comme

Ulysse, à notre Ithaque natale, mais je sais que nos valeurs maconniques

126

La robe et le tablier

– Liberté, Égalité, Fraternité/Sororité – ne tourneront pas à la poussière,

mais brilleront à nouveau de la belle Lumière. Et la luminosité de cette

Lumière dépend de nous – de chaque sœur et de chaque frère.

S :. Mirosława Dołęgowska-Wysocka

Initiée le 24 septembre 1993 à Paris, dans la loge La Rose des Vents. Vénérable

Maîtresse des loges: Prometea à Varsovie (2010-2013) et Gaja Aeterna à Varsovie

(depuis 2019 jusqu’à aujourd’hui). Rédactrice en chef de la revue «Wolnomularz

Polski» (1993-2018).

Varsovie, le 8 fevrier 2021

127

MAŁGORZATA MISIUNA

– zarys wolnomularskiej drogi

Deska wygłoszona przez s:. Mówczynię podczas

Loży Żałobnej za s:. Małgosię Misiunę

w sobotę 25 września 2021 r.

Małgosia Misiuna urodziła się 22 października 1945 r. w Grodzisku

Mazowieckim w rodzinie inteligenckiej. Z wykształcenia była

socjologiem, doktorem nauk społecznych. Do wolnomularsa

wstąpiła dzień po swoich 51. urodzinach, 23 października 1996 r. Jako jedna

z pierwszych Polek została inicjowana w paryskiej loży Róża Wiatrów. Dwa

lata później została w tej samej loży podniesiona do stopnia czeladniczki,

a mistrzynią wolnomularską stała się 19 lipca 1999 r.

Od samego początku wykazywała się wielkim zaangażowaniem i akw-

nością. Została członkinią Trójkąta wolnomularskiego w 1998 r., a w 2000

r. była wśród sióstr–założycielek pierwszej polskiej loży kobiecej Prometei.

Cztery lata, w latach 2004–2008, pełniła funkcję Czcigodnej Mistrzyni Loży.

Po złożeniu funkcji przygotowywała grunt pod zapalenie świateł drugiej

polskiej loży kobiecej, która w listopadzie 2010 roku otrzymała nazwę Gai

Aeterny. To była propozycja Małgosi, która wygrała w głosowaniu.

Małgosia przez trzy lata była pierwszą Czcigodną Mistrzynią Gai. Inicjowała

pierwsze Gajki. Była wzorem współpracy z Prometeą, obie loże ramię w ramię

przeszły ten pierwszy okres, kiedy członkowso w obu warsztatach prakcz-

nie się pokrywało. W 2013 roku Małgosia oddała funkcję w Gai, ale nadal po-

zostawała w jej składzie ocerskim, tak jak i w Prometei, której nie opuściła do

śmierci. Była Pierwszą i Drugą Dozorującą oraz Mówczynią. Pisała wspaniałe

deski, m.in. te, które mówiły o tożsamości Gai. Deski te pozostaną w naszych

zbiorach na zawsze i będą służyć nowym pokoleniom wolnomularek.

Małgosia zasłużyła się także w masonerii wyższych stopni, dochodząc do stop-

nia 30. Rytu Szkockiego Dawnego i Uznanego. Zakładała Lożę Doskonałości

Lux Orientis na Wschodzie Warszawy i była jej akwną członkinią.

128

Małgosia zdobyła wielu przyjaciół z innych polskich lóż i obediencji. Wie-

lokrotnie odwiedzała loże, była przez nie zapraszana jako doświadczona

i lubiana przez wszystkich masonka. Została członkinią–założycielką In-

stutu Sztuka Królewska w Polsce, jej wieloletnim sekretarzem i skarbni-

kiem. Napisała wiele arkułów naukowych i publicyscznych, stale współ-

pracowała jako autorka z „Wolnomularzem Polskim”.

Organizowane u niej w domu nieformalne spotkania – jej mąż Władysław

Misiuna był także zasłużonym wolnomularzem – tętniły życiem, prawdzi-

wym siostrzeńsem i bratersem. Nie traciła ducha nawet wówczas, gdy

ciężko zachorowała. W ostatnim roku łączyła się wirtualnie z naszymi loża-

mi, nawet ze szpitala. Wzięła udział w posiedzeniu Lux Orientis na dzień

przed swoją śmiercią... W swoich wolnomularskich wspomnieniach, które

przeczytaliśmy na wirtualnym spotkaniu lóż Prometei, Gai oraz licznych

gości w miesiąc po jej śmierci, w listopadzie 2020 r. pisała:

Moje dwadzieścia cztery wolnomularskie lata minęły jak jedna chwilka. A były

to lata wypełnione trudem i wyrzeczeniami, radością i smutkiem, zaangażo-

waniem i wątpliwościami. Ale przede wszystkim lata pełne sensu i znaczenia.

Jak opisać ten czas, gdzie wszystkie emocje i zdarzenia przeplatały się wza-

jemnie, wznosząc się i opadając na spirali życia. […] Zapisuję te wspomnie-

nia, wydobyte z mojej na szczęście nieodległej pamięci i widzę naszą drogę, jak

staje się coraz dojrzalsza, mądrzejsza i piękniejsza. I jak my piękniejemy ra-

zem z nią. Doceniam też każdą zapisaną kartkę z naszymi wrażeniami, prze-

życiami, każdy dokument czasu. I teraz wiem, że zapisywanie naszej historii

to nie jest tylko materiał dla przyszłych pokoleń, to jest nieoceniona wiedza

o nas i dla nas samych. O sobie wiem już tyle, że wolnomularstwo stało się dro-

gowskazem mojego życia. Nadało mu niepowtarzalny, jednostkowy sens. Było

moim wyborem i największym darem. Nie żałuję ani jednej chwili spędzonej

z moimi siostrami w poszukiwaniu lepszego wariantu samej siebie.

Nie ma Małgosi wśród nas, ale w gruncie rzeczy jest. Jest w nas. Bowiem

wspólne przeżycia, radości i smutki odkładają się w nas energecznie. I ta

energia jest naszym prawdziwym skarbcem na dalszą wolnomularską drogę.

Powiedziałam

S:. Mirka

Loża Żałobna dla siostry Małgorzaty Misiuny

25 września 2021 r

Pięciolecie loży Gaja Aeterna, listopad 2015 r.